Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

Goed na de oorlog

De ondertitel luidt: ‘Het onvervulde verlangen van een linkse generatie’. Daaruit spreekt geen geringe pretentie. De vijftien veertigers die hier aan het woord komen moeten blijkbaar een hele generatie representeren, de generatie van linkse studenten die na de bezetting van het Maagdenhuis (1969) in en buiten de universiteit van zich liet horen. Veel van hen deden dat in het verband van de recentelijk opgeheven Communistische Partij Nederland; anderen in maoïstische of trotskistische groepjes.

Vanwege de val van de Berlijnse Muur zijn deze vijftien uitgenodigd terug te kijken op ‘hun wilde jaren’, zowel ‘om het eigen geweten nog eens grondig af te tasten,’ maar ook uit ergernis. Men voelt zich tekortgedaan door de discussie over ‘het gelijk van rechts’, over ‘de oppervlakkige analyse die de “gelijkhebbers” van onze stommiteiten maakten’, zoals de samenstellers het in het ‘Ten geleide’ noemen.

Voor enkele activisten van toen blijkt er niks veranderd. Anja Meulenbelt vindt dat ze toen al volkomen gelijk had en dat daar geen verandering in is gekomen. Joost Kircz was trotskist, dus antistalinist. De ineenstorting van het reëel bestaande socialisme is daarom reden temeer door te gaan met de strijd. Voor het merendeel gaat het echter om activisten van het tweede uur die terugblikken op hun verleden in de cpn. Activisten van het tweede uur. Die van het eerste uur waren actief in de Studenten Vak Beweging vóór 1968, toen activisme nog niet in de mode was. In dit boek is Max Arian de enige vertegenwoordiger van deze categorie. Uit zijn terugblik blijkt niet dat hij ooit lid is geworden van de cpn.

Aan de ‘terugblik’ van de meeste anderen deugt van alles niet. In zijn nawoord meent H.J.A. Hofland dat ‘alle bijdragen krachtige pogingen tot zelfanalyse bevatten, meermalen van een bewonderens-

[p. 127]

waardige onbarmhartigheid’. Onbarmhartig is wel Hoflands koketteren met zijn gebruikelijke onwetendheid. Uit zijn mededeling dat hij geen weet heeft gehad van wat zich toentertijd aan de universiteit en binnen linkse organisaties heeft afgespeeld, verbindt hij de parmantige conclusie ‘dat menig drama het nationale toneel niet heeft gehaald’.

De enige werkelijk onbarmhartige terugblik is die van Erik van Ree, die overigens niet bij de cpn hoorde, maar actief was in het Nederlandse maoïsme. De grote morele kwestie voor hem was toen de verdediging van drie van de grootste massamoordenaars van deze eeuw: Jozef Stalin, Mao Zedong en Pol Pot. Deze kreeg een extra gewicht door het feit dat Van Ree zeer wel op de hoogte was van de gruweldaden van Stalin. De verdediging was de gebruikelijke: het doel heiligt de middelen; ‘men kan geen omelet maken zonder eieren te breken’. Van Ree treft achteraf enige verzachtende omstandigheden bij zichzelf aan. Maar hij gebruikt ze niet als excuus. ‘Dan blijft staan dat mijn analyse van massamoord als verkeerd middel voor een goed doel van een huiveringwekkende kilheid was waar mij nu het hart bijna van stil blijft staan.’ Dat is de enige zin in dit boek die aankomt. Van Ree is ook de enige die zijn bezwijken voor de totalitaire verleiding niet alleen maar in termen van blind en doof idealisme verklaart. ‘Reconstruerend vermoed ik dat wat mij in het communisme aantrok minder de utopie was dan juist dat dood en verderf zaaien zelf. Het communisme met zijn “volksoorlog” was mijn vernietigingsfantasie.’

Dat is andere taal dan die van al die anderen, die zeggen tot de cpn te zijn toegetreden omdat cpn-leden zo flink in het verzet waren geweest. Een van hen weet nu het zonderlinge van die overweging goed onder de woorden te brengen, als zij schrijft dat vanwege de flinkheid van gereformeerden in het verzet zij er toen toch niet over gedacht zou hebben lid te worden van de Anti Revolutionaire Partij. Erg overtuigend is deze verklaring achteraf dus niet. Wat er wel uit spreekt is de overweldigende behoefte om na oorlog aan de goede kant te staan.

Deze openhartige terugblik twintig jaar later laat bij mij niet zelden een laffe smaak achter. Ik ben van diezelfde generatie, zij het activist van het eerste uur. Net als de meesten van mijn generatie heb ik nooit last gehad van de totalitaire verleiding. Ik heb wel meegemaakt hoe de meelopers van de cpn de democratische studentenbeweging ondermijnden en met klassiek stalinistische techniek tot mantelorganisatie van de cpn maakten en hoe zij, met name in de sociale we-

[p. 128]

tenschappen, door middel van intimidatie en intolerantie onderwijs en onderzoek voor jaren hebben verziekt. Als je daarvan toen wat zei of schreef, dan werd je van ‘anticommunisme’ beschuldigd, en dat was in linkse kring het ergste wat je naar het hoofd kon krijgen.

Hier kan men lezen dat het allemaal minstens zo erg was als ik toen schreef. Dat vinden deze auteurs nu ook, maar het is allemaal iets waarvoor zij geen verantwoordelijkheid droegen. Zij deden alleen maar mee, bijvoorbeeld door mee te helpen de historicus Ger Harmsen kapot te schrijven op de wijze waarop een generatie eerder Marcus Bakker dat met het verzetsverleden van de oud-communisten Gortzak en Wagenaar had gedaan. Zij stonden er eigenlijk toen al niet achter, maar ze deden het toch maar. Goed te zijn na de oorlog, daar moest je wat voor over hebben. Zij deden wat de partijleiding vond dat moest, en toen ze dat niet meer deden hielden ze hun mond, tot de cpn niet meer bestond, het communisme was ingestort, en hun terugblik politiek geen enkele betekenis meer kon hebben. Het geldt niet voor alle bijdragen in dezelfde mate, maar het woord dat deze bundel in zijn algemeenheid het meest kenmerkt is: studentikoos.

Een tijdje geleden knipte ik de televisie aan om, alsof het zo gepredestineerd was, Ischa Meijer een hele uiteenzetting van zijn gespreksgenote Elsbeth Etty te horen samenvatten: ‘Als ik het goed begrijp bent u op het juiste tijdstip lid geworden van de cpn en bent u er ook weer op het goede moment uitgestapt.’

15 mei 1991