Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

[p. 97]

De tucht van de markt

Hierboven ondernam ik een kleine actie tegen het vergeten, en haalde de herinnering op aan het werk van Richard Titmuss, die in zijn The Gift Relationship (1970) het verschil tussen winstprincipe en gemeenschapszin demonstreerde aan het geven van bloed. In Groot-Brittannië toen (en ondanks mevrouw Thatcher ook nu) een zaak van vrijwilligers die een of twee keer per jaar bloed afstaan, zonder dat zij er iets anders voor terugkrijgen dan het besef zich zo verdienstelijk te maken voor de maatschappij. (Die volgens een fameuze uitspraak van marktdenkster Thatcher niet bestaat omdat je een maatschappij niet kunt zien.) In de Verenigde Staten daarentegen was (en is) het afstaan van bloed grotendeels een commerciële transactie. De consequenties daarvan bracht Titmuss in kaart: slechtere en duurdere bloedproducten.

Mijn beschouwing kwam mij in Het Parool van 16 november op een weerwoord van de Tilburgse econoom Hugo Keuzenkamp te staan. Onder de kop ‘Bloedschandaal is niet de schuld van de markt’ betoogde hij dat het Duitse bloedschandaal ‘nauwelijks aan de markt kan worden geweten’. Want het bloed van de ub Plasma, de firma die verantwoordelijk is voor het in omloop brengen van het besmette bloed, zou best afkomstig kunnen zijn van niet-commercieel bloed. Het ging erom dat er bij het testen nalatigheden zijn begaan. En de kans dat zoiets gebeurt, zo legt Keuzenkamp uit, is juist veel kleiner als bloed een verhandelbare waar is. Dan immers ‘kan de tucht van de markt hier juist helpen bij het voorkomen van ongelukken’. Hij noemt in dit opzicht de Verenigde Staten als voorbeeld van een land ‘met veel markt’ waar het ‘voorzover mij bekend’ vrij goed gaat. In datzelfde artikel citeert hij een inleiding in de micro-economie, volgens welke in 1981 slechts 4 procent van de bloeddonoren bloed afstond om er geld voor te krijgen. Het ene argument lijkt mij niet goed in overeenstemming te brengen met het andere gegeven, en ik beschik niet over voldoende informatie om uit te maken wat hier de waarheid is. Toen Titmuss ruim tien jaar eerder zijn onderzoek in de Verenigde Staten deed, vond hij dat ongeveer 7 procent van de bloeddonoren daar vrijwillig bloed gaven. Nu is The Gift Relationship in de Verenigde Staten een bestseller geweest. Elliot Richardson, toen minister van Volksgezondheid, nodigde indertijd Titmuss uit om hem van advies te dienen. Maar ik kan niet geloven dat hierdoor binnen enkele jaren het percentage van vrijwillige bloeddonoren in Amerika van 7 procent naar 96 procent is gestegen. Overigens gaat

[p. 98]

het helemaal niet ‘vrij goed’ met de Amerikaanse bloedhandel. Een aantal processen tegen firma's die in de jaren tachtig besmet bloed op de markt brachten loopt daar nog steeds. De ‘tucht van de markt’ werkt niet zelden te laat.

Keuzenkamp maakt van mijn oproep om eens wat kritischer aan te kijken tegen de opmars van het marktdenken in sferen die daaraan vreemd zijn, een algemene afwijzing van de markt als allocatiemechanisme. Maar dat is niet mijn standpunt. De markt is in beginsel het beste mechanisme om diensten, goederen en waarden te verdelen in overeenstemming met de voorkeuren (en de koopkracht) van producenten en consumenten. In beginsel, maar lang niet altijd in de praktijk.

De tucht van de markt werkt uitstekend bij een bakker die onsmakelijke broodjes bakt, als er in de buurt genoeg andere bakkers zijn. Maar het probleem van de bloedmarkt is dat de tucht daar niet zo goed werkt. In Der Spiegel (45-1993) vond ik het een en ander over de Duitse bloedmarkt. Die is niet gering: een jaarlijkse omzet van drie miljard dm. Om onverklaarbare redenen worden in Duitsland meer bloed en meer bloedprodukten gebruikt dan in de rest van Europa bij elkaar. De verkopers hebben het bij zo'n enorme vraag voor het zeggen - zoveel weet zelfs ik van economie - en de Duitse bloedhandel wordt in het Spiegel-artikel gekarakteriseerd als een wereld van speculanten en avonturiers, waarin bloedproducten van fantasienamen worden voorzien en naar believen anders geëtiketteerd. In dit gezelschap duikt zelfs Alexander Schalck-Golodkowski op, die tot de ineenstorting van de ddr de kwade zaken van Honecker en diens consorten in het Westen regelde.

Keuzenkamps veronderstelling dat de donoren van de ub Plasma gratis gevende vrijwilligers waren, klopt niet. Het ging om donoren die volgens het latere onderzoek drugsverslaafden waren en van wie de bloedfirma niet aan kon tonen dat men ze behoorlijk lichamelijk onderzocht had alvorens hun bloed was afgetapt. Welbewust wordt door de commerciële bloedbedrijven in Duitsland aan ‘pooling’ gedaan, het bij elkaar voegen van afgetapt bloed, waardoor het moeilijker wordt verontreinigingen en besmettingen aan te tonen - iets wat Titmuss een kwarteeuw geleden al aanvoerde als een belangrijk bezwaar tegen de handel in bloed.

De ‘tucht van de markt’ heeft in dit geval dus in het geheel niet gewerkt, ook al omdat het overheidstoezicht op de bloedhandel in Duitsland buitengewoon laks schijnt te zijn geweest. De ‘tucht van de markt’ is - of het nu om brood, bloed of babyvoeding gaat - in het

[p. 99]

algemeen pas mogelijk als er door de overheid vastgestelde kwaliteitsnormen bestaan. Ik hoop dat Keuzenkamp dat niet vergeet, als hij zijn Russische studenten in Tilburg de basisprincipes van de micro-economie bijbrengt.

24 november 1993