Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

De bloedmarkt

Hoewel (en wellicht ook omdat) hij leefde ten tijde van het ontstaan van het kapitalisme wist William Shakespeare de kern ervan raak te typeren. In zijn vreemde stuk Timon van Athene moppert de hoofdpersoon:

Goud? Geel, glinsterend, kostbaar goud...?
...Zoveel hiervan maakt zwart wit, lelijk mooi, slecht goed,
Laag nobel, oud jong, laf dapper...
Deze gele slaaf
Bindt en verbreekt gewijde banden, zegent de vervloekte
Maakt melaatsheid lieflijk, eert de dief...

Timon van Athene werd zeer gewaardeerd door de tegenwoordig in vergetelheid rakende Karl Marx, die met nog steeds ongeëvenaarde scherpte de werking van markt en kapitalisme tekende. Dit kapitalisme is niet een tijdelijk fenomeen geweest, dat in zuivere vorm eigenlijk alleen in de eerste helft van de negentiende eeuw voorkwam, en dan nog beperkt tot Groot-Brittannië (zoals Nobelprijswinnaars in de economie ons willen doen geloven). Het is de realiteit van alledag en het manifesteert zich in de hedendaagse waan dat nagenoeg alles het best geregeld kan worden door middel van markttransacties.

[p. 95]

Het is een waan die in steeds meer opzichten werkelijkheid is geworden. Een dramatisch voorbeeld daarvan heeft geleid tot de paniek die nu is ontstaan in Duitsland, als gevolg van de oproep van minister van Volksgezondheid Horst Seehofer aan iedereen die na 1980 in Duitsland een bloedtransfusie heeft gehad. Zij zouden er volgens hem verstandig aan doen om een aids-test te ondergaan, aangezien gebleken is dat een bedrijf in bloedplasma aan 88 ziekenhuizen bloed heeft geleverd dat niet volgens de wettelijke voorschriften op aanwezigheid van het hiv-virus (dat aids veroorzaakt) was gecontroleerd.

De ub Plasma! Een kleine onderneming die in bloed handelt! Bloed verkopen, en dus ook bloed kopen: dat heeft Shakespeare niet kunnen verzinnen. Zelfs in de Koopman van Venetië gaat het om eigen vlees en bloed als onderpand van een lening. De justitie verdenkt het bedrijf ervan dat bloedmonsters niet goed werden onderzocht en dat wel degelijk geconstateerde verontreinigingen door de bedrijfsleiding werden verdonkeremaand in de boeken. Het bloed moest verkocht worden, in het belang van winst en werkgelegenheid. De prijs van een pond vlees bij Shylock valt met enige moeite gecorrigeerd voor inflatie vast te stellen. Voor een liter afgetapt bloed wordt in Duitsland 55 dm uitbetaald. Maar toch komt het Duitse volk jaarlijks bijna anderhalf miljoen liter bloedplasma tekort. Duitsland importeert daarom veel in de Verenigde Staten ‘geproduceerd’ bloed, want die zijn in deze bedrijfstak wereldleider. Daar ontbreekt het vermoedelijk aan een aantal voorzorgen en controles dat in Duitsland wel bestaat bij het doneren van bloed. Want in de Verenigde Staten is bloed geven vrijwel helemaal een commerciële transactie geworden.

Het schijnt dat nu in Duitsland een debat is ontstaan over de toelaatbaarheid van commerciële handel in ‘bloedproducten’. Van deze bedrijfstak weet ik niets af. Maar ik herinner mij wel de klassieke, en nu blijkbaar vergeten, sociologische studie van Richard Titmuss uit 1970, The Gift Relationship. Titmuss (1907-1973) was een van de verdedigers en theoretici van de Britse verzorgingsstaat, zoals die vooral door de Labour-regeringen van Attlee (1945-1951) gestalte is gegeven. Zijn verdediging van de verzorgingsstaat baseerde hij op feitelijk onderzoek. Hij wilde daarmee aantonen dat de arrangementen van de verzorgingsstaat superieur zijn aan commerciële ondernemingen op dit gebied. Zijn voornaamste bewijs leverde hij met The Gift Relationship. In deze studie over het geven van bloed voor medische doeleinden vergeleek hij de wijze waarop dit gebeurde in de Verenigde Staten met die in Groot-Brittannië.

[p. 96]

In de Verenigde Staten waren bloedbanken toen (in de jaren zestig) al voornamelijk commerciële ondernemingen, die bloed inkochten bij individuele bloeddonoren, en dat met gepaste winst verkochten aan ziekenhuizen en andere geïnteresseerden. De betaalde bloeddonoren in de Verenigde Staten bleken voor een zeer groot deel arm, ongeschoold, werkloos, zwart, man en verslaafd. Wie zijn arbeidskracht niet kan verkopen, kan in ieder geval zijn bloed slijten. Zulke donoren gaven veel vaker bloed dan volgens internationale standaarden wordt aangeraden. De kans op besmetting met hepatitis als gevolg van een bloedtransfusie was, zo berekende Titmuss, zes tot tien keer zo groot bij dit commercieel ‘geproduceerd’ bloed, als bij bloed dat vrijwillig is afgestaan.

De slechte kwaliteit van commercieel bloed weet Titmuss aan het marktprincipe. Wie geld wil voor zijn bloed, is niet geneigd om open kaart te spelen over zijn medisch verleden. Aan de andere kant hebben de kopers van bloed er geen belang bij het bloed van hun donoren zorgvuldig te testen. Dat maakt het bloed duurder en minder concurrerend. En armen en werklozen kunnen voor een lagere prijs tot bloed geven geprikkeld worden dan mensen met werk en geld. De bloedmarkt in Amerika werkt dus zó dat de gebruiker een hogere prijs voor een slechter product betaalt dan in Groot-Brittannië, zo concludeert Titmuss. Want daar wordt (net als, voorzover ik weet, nog steeds in Nederland) bloed op volstrekt vrijwillige basis gegeven, zonder geldelijke tegenprestatie; iets wat Titmuss uitlegde als een symptoom van solidariteit en gemeenschapszin.

Op deze basis kunnen enerzijds rigoureuze medische standaarden worden gehanteerd bij de selectie van donoren, anderzijds hebben de laatsten er geen enkel belang bij om over hun medische toestand onwaarheid te spreken. De afwezigheid van winstoogmerk maakte het ook mogelijk om afzonderlijke depots van kleine groepen donors aan te leggen. In Amerika worden vanwege schaalvoordelen juist hele grote bijgehouden, wat het risico van besmetting vergroot.

Titmuss overleed twintig jaar geleden. Hij heeft ons meer te vertellen dan al die bestuurskundigen en economen die tegenwoordig het evangelie van Adam Smith van de daken schreeuwen.

10 november 1993