Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

De laatste sociaal-democraat

‘Hoeveel divisies heeft de paus?’ vroeg Stalin ooit. Hij wist het antwoord, en daarmee was niet alleen voor hem voldoende gezegd over de macht van de kerkvorst te Rome. Stalins schampere realisme heeft hem lange tijd overleefd. Het katholicisme was, net zo goed als de er ooit van afgesplitste protestantse stromingen, gedoemd onder

[p. 92]

te gaan naarmate de modernisering van de wereld voortschreed. Het Aggiornamente, de immense poging van paus Johannes xxiii om door middel van het Tweede Vaticaans Concilie de Kerk aansluiting te doen vinden bij de hedendaagse samenleving leek - zeker vanuit Nederland - mislukt..

De onverwachte verkiezing in 1978 van Karol Woytila tot paus Johannes Paulus ii suggereert echter dat de Heilige Geest onder headhunters zijns gelijke niet kent. Intelligente waarnemers als Timothy Garton Ash noemen het eerste bezoek van deze paus aan Polen (1979) als begin van de ineenstorting van het communisme. In zijn inmiddels verplaatste laatste rustplaats kan Stalin zich alsnog bezinnen op het machtspolitieke realisme van zijn cynische vraag.

Centesimus annus heet de net verschenen negende encycliek van Johannes Paulus ii. Als gebruikelijk is de titel ontleend aan de eerste woorden van het document. Centesimus annus, ‘het honderdste jaar’, verwijst naar de beroemde encycliek Rerum novarum die zijn voorganger Leo xiii in 1891 wijdde aan wat toen heette ‘de sociale quaestie’. Daarin bepaalde de katholieke kerk haar plaats ten opzichte van socialisme en liberalisme. Rerum novarum is het ‘basisdocument’ van de sociaal-politieke leer van Rome voor de twintigste eeuw geworden. Als elke belangwekkende tekst laat het verschillende interpretaties toe en in de afgelopen eeuw is Rerum novarum vooral uitgelegd in antisocialistische zin. Die interpretatie is krachtig aangemoedigd door de feitelijke opstelling van de katholieke kerk en de ermee gelieerde politieke partijen.

Er is echter ook een andere kant, en die wordt door de huidige paus benadrukt. ‘Onaanvaardbaar’ noemt hij de stelling dat ‘de nederlaag van het zogenaamde “reële socialisme” het kapitalisme als enig model van economische organisatie overlaat’. Hij gebruikt de nederlaag van het communisme niet om op het graf van Stalin te dansen, maar om met kracht te waarschuwen tegen een kapitalisme waarin het marktprincipe en het maken van winst de hoogste en beslissende waarden van de samenleving zijn. De waarschuwing is zonder twijfel in de eerste plaats gericht aan de bevrijde landen van Oost-Europa. Een van de treurige erfenissen van het communisme daar is immers een kinderlijk geloof in de heilzame werking van de markt.

‘De crisis van het marxisme verwijdert niet de situaties van onrechtvaardigheid en onderdrukking uit de wereld, waardoor het marxisme zelf, dat er misbruik van gemaakt heeft, werd gevoed,’ schrijft Johannes Paulus ii, die als ‘de beslissende factor’ voor de re-

[p. 93]

volutie van 1989 noemt: ‘de schending van de rechten van de arbeid’. Aldus verklaart hij in klassiek marxistische termen de ondergang van het communisme, en dit is niet de enige passage die door een Karl Marx geschreven had kunnen zijn.

Maar de lessen van 1989 worden ook doorgetrokken naar de ‘derde wereld’, die ontwaakt uit de nachtmerries van het ‘staatssocialisme’. De ontwikkeling daar mag niet uitsluitend worden opgevat in economische termen; dat moet gedaan worden in volledig menselijke zin. Voorop dient te staan dat de politieke orde ook daar moet zijn gebaseerd op ‘de rechten van het menselijk geweten’. In dit verband waarschuwt de encycliek tegen ‘nieuwe vormen van religieus fundamentalisme’ die minderheden ‘de uitoefening van hun burgerlijke en godsdienstige rechten ontzegt’. De Heilige Vader als kampioen van het pluralisme!

Centesimus annus is een tamelijk imposant document, en dat niet alleen voor katholieken. Het is goed voorstelbaar dat Louis Emmerij Johannes Paulus ii vorige week in het televisieprogramma Het Kapitool ‘de laatste sociaal-democraat’ noemde. Op het moment dat het kapitalisme zijn grootste triomf viert, het communisme zieltoogt en de sociaal-democratische beweging zich voor zichzelf lijkt te schamen, komt de paus met een kritisch en principieel betoog voor een politieke en economische ordening waarin de dienst niet door winst en markt wordt uitgemaakt en waarin de noodzaak van de staat wordt verdedigd. ‘Er bestaat zeker een gebied van wettige autonomie van het economisch handelen, waar de staat zich niet in moet mengen. Maar deze heeft de taak om het juridisch kader vast te stellen waarbinnen de economische betrekkingen zich ontwikkelen, en om op deze wijze de eerste voorwaarden voor een vrije economie te waarborgen, welke een zekere gelijkheid tussen de partijen veronderstelt, zodanig dat niet één daarvan zoveel machtiger is dan de andere dat zij haar praktisch tot slavernij kan brengen.’ Dat stond al in Rerum novarum en het is volgens deze paus nu net zo actueel als honderd jaar geleden.

De theologische basis van de katholieke staatsleer is het natuurrecht: voor het aangezicht van God zijn alle mensen gelijk en ieder voor zich uniek. Maar het natuurrecht is ouder dan het christendom; men hoeft geen gelovige te zijn om zich erop te baseren. Dat maakt dat grote delen van deze encycliek van belang zijn voor niet-katholieken, omdat zij de uitgangspunten en argumentaties van de paus heel wel kunnen delen zonder zich te committeren aan specifieke geloofsartikelen van de kerk van Rome.

[p. 94]

Omdat de rooms-katholieke kerk nooit socialistisch is geweest kan de paus zich permitteren antikapitalistisch uit te halen. Hij gaat ook niet gebukt onder de loden last die de ‘ware socialisten’ in de sociaal-democratische beweging zich hebben omgehangen. Dat is de idee van een niet-kapitalistische samenleving, waarin voor het marktprincipe geen plaats is. Er bestaat echter geen enkel geloofwaardig model van een dergelijke samenleving. De ware kracht van de sociaal-democratische beweging heeft altijd bestaan uit het aan wettelijke en democratische banden leggen van het ongebreidelde kapitalisme. Maar ideologisch is ze maar zelden in staat geweest om dit streven zelfbewust voor haar rekening te nemen. Vanaf Eduard Bernstein, de eerste die dit onder ogen zag, zijn de werkelijke theoretici van het democratisch socialisme in eigen huis verguisd.

22 mei 1991