Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

[p. 88]

Tawneys opmerkelijke socialisme I

Het is verre van mij om van deze column een knekelhuis van politieke denkers te maken, maar de honderdste geboortedag van R.H. Tawney is een goede gelegenheid om enige aandacht te besteden aan de aardigste socialistische theoreticus die ik ken. Aanknopingspunten met de actualiteit zijn er genoeg. Tawney was bijvoorbeeld én christen én socialist, en het zou voor velen in Nederland uiterst leerzaam zijn te ontdekken hoe hij de vertegenwoordigers van deze beide overtuigingen in hun eigen rechten liet. De benaming christensocialist wees hij af: de waarden die het christendom voor hem belichaamden - gelijkheid en solidariteit - waren dezelfde als die van het socialisme en hoefden daar niet nog eens bij opgeteld te worden.

Hij preekte nooit, ook niet in de overdrachtelijke zin van het woord, maar er waren er die zo onder de indruk van zijn woorden raakten dat ze godsdienstig werden. Hoe vurig zijn betoog kon zijn, bleek ooit ook op andere wijze, toen Tawney tijdens een college zijn nog brandende pijp in de zak van zijn jasje stak. Op het moment dat de rookwolken uit hem begonnen te slaan stelde Tawney met karakteristiek understatement vast: ‘Ik zie dat ik voor mijn tijd brand.’

Tawney behoorde tot de generatie radicalen en socialisten die de Britse verzorgingsstaat ontwierp en bouwde. William Beveridge, de voornaamste architect van dat stelsel van sociale voorzieningen, was zijn vriend, collega en zwager. Met Clement Attlee deelde hij niet alleen de loopgraven in de Eerste Wereldoorlog, maar ook een achtergrond als wat nu ‘buurthuiswerker’ zou heten in de armoedigste wijken van Londen.

Naam maakte Tawney politiek in 1919, door de wijze waarop hij zijn lidmaatschap waarnam van de regeringscommissie die de toestand van de kolenindustrie onderzocht. Hij bleef echter hoogleraar, was daarnaast vooral actief in de arbeidersopvoeding en bekleedde nooit een politieke machtspositie. In 1929 schreef hij het verkiezingsprogramma voor de Labour Party, maar toen in 1933 MacDonald, de inmiddels uitgetreden partijleider en toenmalige ministerpresident, voorstelde hem in de adelstand te verheffen, kreeg hij het volgende briefje terug: ‘Wat heb ik de Labour Party ooit voor kwaad gedaan? Hoogachtend...’

Tawneys invloed op het Britse socialisme (die nog steeds voortduurt) was enkel gebaseerd op zijn denkbeelden en de wijze waarop hij daaraan gestalte gaf in boeken als The Acquisitive Society en

[p. 89]

Equality. Van zijn vak was Tawney sociaal-historicus, maar hij staat terecht bekend als een van de belangrijkste sociale denkers van deze eeuw. Als socialistisch theoreticus is Tawney een buitenbeentje omdat hij het socialisme eerst en vooral ethisch fundeert. Hij is wel marxist genoemd, en hij was jarenlang voorzitter van de Fabian Society. Maar hij verwierp in alle opzichten de centrale gedachten van marxisme en fabianisme: socialisme was voor hem geen bijproduct van de sociaal-economische ontwikkeling en evenmin een kwestie van de nationalisatie van de productiemiddelen.

Voor Tawney lag het anders: ‘De walging van het kapitalisme die gewone mensen koesteren vindt haar bron noch in de tekorten van het kapitalisme als een economisch systeem, en ook niet in de overtuiging dat het een achterhaald stadium in de sociale evolutie is, maar in de directe haat tegen een stelsel dat de persoonlijkheid beknot en de verhoudingen tussen mensen corrumpeert door toe te staan dat de ene mens de andere gebruikt om geld te verdienen.’

Zulke ideeën werden door Marx in zijn tijd als utopisch afgedaan. Het socialisme zou wetenschappelijk zijn, of het zou niet zijn. En het zou pas in praktijk kunnen worden gebracht als de schaarste was overwonnen. Dat zijn pas denkbeelden die heden ten dage achterhaald aandoen. Daartegenover zijn Tawneys theorieën over bijvoorbeeld gelijkheid - bij hem een veel rijker begrip dan de schriele inkomensnivellering en gelijke kansenideologie van de hedendaagse sociaal-democratie - bepaald actueler, en vooral ook inspirerender, temeer ook door de ondubbelzinnige wijze waarop Tawney socialisme loskoppelt van de jacht op méér: ‘Zolang mensen mensen zijn is een arme samenleving nooit te arm om niet naar een rechtvaardige orde te streven, noch een rijke te rijk om daar niet naar te hoeven zoeken.’

4 december 1980