Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

[p. 86]

4
Staat en markt

Misleidend debat

In 1976 voorspelde de Amerikaanse econoom Milton Friedman in een ten onrechte beroemd geworden beschouwing de ondergang op termijn van de democratische verzorgingsstaten. Wanneer de overheidsuitgaven meer dan 60 procent van het nationaal inkomen zouden gaan bedragen, dan was volgens hem de kritische grens overschreden. Een weg terug zou dan niet meer mogelijk zijn. Democratie en verzorgingsstaat zouden ineenstorten, zoals dat in Chili al gebeurd was.

Friedman ontving in datzelfde jaar de Nobelprijs voor economie, maar zeker niet voor dit artikel. Want de logica was daarin ver te zoeken. Zeker, in Chili werd de democratie omvergeworpen - maar niet vanwege een topzwaar geworden verzorgingsstaat. De overheidsuitgaven ten tijde van de moord op Allende beliepen geen 60 procent, maar 40 procent van het Chileense nationale inkomen - en dat is maar de minste ongerijmdheid in Friedmans betoog.

Niettemin is de omvang van de overheidsuitgaven in vrijwel alle rijke landen het voornaamste strijdpunt in de politiek geworden. Ook in Nederland. Op het eerste gezicht is dat maar al te begrijpelijk. In alle moderne westerse staten beslaan die overheidsuitgaven niet alleen een steeds groter deel van het nationaal inkomen, maar stijgen zij ook in steeds hoger tempo. Hoe gewoon iedereen dat vindt, blijkt wel uit het feit dat ook nu nog een vermindering van dit stijgingstempo algemeen als ‘bezuiniging’ wordt gevoeld.

De unieke economische groei van de afgelopen dertig jaar is, waarschijnlijk voor altijd, voorbij. Vandaar dat de groei van de overheidsuitgaven nu een probleem is geworden. Wat niet zo vanzelfsprekend is, is de wijze waarop aan dat probleem vorm is gegeven. Want meestal komt dat neer op een of andere variatie op Friedmans stelling. De groei van de overheidsuitgaven wordt dan gelijkgesteld met toenemende overheidsinvloed op het economische en maatschappelijke leven. Politici, die er overigens in het geheel niet vies van zijn hun privé-opvattingen over zedelijkheid dwingend aan de bevolking op te willen leggen, blazen het vuurtje regelmatig aan en

[p. 87]

roepen het schrikbeeld op van de staat als Heer Albedil.

Tegenover dit beeld van rechts staat de traditionele visie van links, die de overheid als tuinman tekeer wil laten gaan in de jungle van het fraaie spel der maatschappelijke krachten. De hoogte van de overheidsuitgaven wordt daarbij gemakkelijk, al te gemakkelijk, gebruikt als een graadmeter van de mate waarin de staat inderdaad macht uitoefent.

Maar neemt de macht van de overheid toe als de overheidsuitgaven toenemen? Komt de ‘collectieve sector’ inderdaad in gelijke mate ten goede aan de collectiviteit van alle burgers? Vragen als deze, die voor de politiek, en zeker linkse politiek, toch niet van belang ontbloot zijn, kunnen eigenlijk niet eens meer gesteld worden zolang de discussie draait om het algemene begrip ‘overheidsuitgaven’. Het grootste deel daarvan bestaat immers uit inkomensoverdrachten: geld dat de staat doorgeeft aan bejaarden, werklozen, uitkeringstrekkers in het algemeen. Sterker nog: de fenomenale toename van de overheidsuitgaven in de laatste halve eeuw blijkt vrijwel helemaal te zijn opgegaan in de groei van deze overdrachten. De eigenlijke overheidsuitgaven zijn - verhoudingsgewijs - vrijwel constant gebleven. Het liberale beeld van de zich als een zwelbast uitzettende staat is niet meer dan een drogbeeld.

Vreemd genoeg is de linkse visie daarvan in veel opzichten een spiegelbeeld. Door te blijven debatteren in termen van ‘de’ overheidsuitgaven en ‘de’ collectieve sector wordt verwaarloosd dat deze uit twee totaal verschillende categorieën is samengesteld. Links staat enerzijds voor een stelsel van sociale zekerheid. Maar anderzijds is het in het linkse denken de staat die voorzieningen tot stand moet brengen op terreinen waar anderen dat niet kunnen of niet willen doen. Als we vanuit die twee categorieën in de overheidsuitgaven kijken, dan is dat eerste blijkbaar gelukt. Maar de overheidsuitgaven in engere zin, de eigenlijke investeringen van de staat in infrastructuur en voorzieningen, daaraan wordt nog steeds niet meer besteed dan in de tijd van Colijn. Deze merkwaardige ontwikkeling prikkelt tot allerlei nieuwe vraagstellingen. Maar voorlopig toont zij allereerst aan dat het politieke debat over de omvang van de overheidsuitgaven een misleidend steekspel is.

8 november 1979