Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

Molotov en Ribbentrop

Iets meer dan vijftig jaar geleden, op 17 september 1939 in alle vroegte, overschreed het Rode Leger de grens tussen de Sovjet-Unie en Polen. Van Berlijn had het wel wat eerder gemogen, maar de voorzichtige Stalin had gewacht tot de Poolse nederlaag onontkoombaar was geworden.

Dit was tegelijk het argument waarmee de inval werd gerechtvaardigd. Aangezien Polen opgehouden had een staat te zijn, vervielen ook alle Pools-Russische verdragen, zo legde Molotov diezelfde dag uit in een nota aan de Poolse ambassadeur. Vandaar dat de regering in Moskou zich genoodzaakt zag, samen met die te Berlijn, de zorg voor ‘vrede en orde in Polen’ op zich te nemen.

Deze vierde Poolse deling was het eerste concrete resultaat van het

[p. 67]

niet-aanvalsverdrag dat Duitsland en de Sovjet-Unie op 23 augustus 1939 hebben afgesloten, het ‘Molotov-Ribbentrop-pact’. Dat is inmiddels al uitgebreid herdacht in de media, want wij bevinden ons in de waarschijnlijk laatste grote herdenkingscyclus van de Tweede Wereldoorlog, waarin alles wat vijftig jaar eerder is gebeurd uitvoerig zal worden gememoreerd.

De korte en leesbare studie van Erik van Ree komt, wat dat aangaat, net enkele weken te laat in de publiciteit. Bloedbroeders. Stalin, Hitler en het Pact is echter van meer gewicht dan de vele artikelen en uitzendingen die precies op tijd waren. Van Ree beoefent met dit boek een in Nederland vrijwel onbekend genre: dat van de oorspronkelijke politiek-historische analyse, die enerzijds niet ontaardt in saaie wetenschappelijkheid, maar anderzijds ontsnapt aan de verleiding van impressionistische journalistiek. Jammer genoeg blijft het stilistisch vermogen van Van Ree enigszins achter bij wat hij te vertellen heeft. Maar als hij stijlfouten maakt waar je een H.J.A. Hofland nooit op zal kunnen betrappen, dan staat daar tegenover dat zijn boek een substantie heeft die men bij journalistieke schoonschrijvers al jaren niet meer tegenkomt.

De eeuwige jacht op nieuws leidt in de herdenkingsreeks waar wij ons nu in bevinden tot een onbedwingbare behoefte aan revisie van het vertrouwde geschiedbeeld. Bij de herdenking van ‘München’ was dat vorig jaar al aanwijsbaar. Plotseling kon men, in het voetspoor van een bbc-documentaire, overal lezen en horen dat die arme Chamberlain eigenlijk ook niet veel meer had kunnen doen dan berusten in Hitlers dictaat over Tsjecho-Slowakije. De toestand van de Britse krijgsmacht liet hem geen keus.

Maar in het jaar tussen München en de aanval op Polen produceerde Duitsland twee tot vier keer zo veel wapentuig als Groot-Brittannië; vier van de zes pantserdivisies van de Wehrmacht waren op 1 september 1939 uitgerust met buitgemaakte Tsjecho-Slowaakse tanks. Als Chamberlain van Polen toen een tweede Tsjecho-Slowakije had gemaakt, hadden revisionisten vijftig jaar later met nog meer overtuigingskracht kunnen uitleggen dat hij ‘nu eenmaal’ geen keus had gehad. Er was dan alleen geen bbc meer geweest om zo'n documentaire uit te zenden.

De nieuwe wijsheid over het ‘Molotov-Ribbentrop-pact’ luidt dat in dit geval Stalin geen keus had. Hij móest wel met Hitler tot een akkoord komen, omdat Frankrijk en Groot-Brittannië een Duits-Russische oorlog prefereerden boven een bondgenootschap met Moskou.

Het verdrag zou Stalin bovendien tijdwinst hebben gegeven om

[p. 68]

zich op de uiteindelijk onvermijdelijke strijd met de nazi's voor te bereiden. (In feite gebruikte hij die tijdwinst even nuttig als Groot-Brittannië dat na München deed.)

Van Ree zet aan de hand van een gedetailleerde analyse van de diplomatieke bewegingen in de zomer van 1939 uiteen dat deze voorstelling van zaken niet klopt. De zaak lag precies andersom: het was Stalin die het voor het kiezen had. Zowel richting Duitsland als richting Frankrijk en Groot-Brittannië maakte hij aftastende bewegingen, al vanaf 1938. Het pact van 23 augustus kwam dus niet uit de lucht vallen. Maar het was een keus die Stalin maakte nadat de onderhandelingen met Frankrijk en Groot-Brittannië op niets waren uitgelopen.

Waarom op niets? Het algemene beeld is dat Londen en Parijs niet echt in een overeenkomst met Moskou waren geïnteresseerd. Werd de onderhandelingsdelegatie in augustus 1939 niet met een traag stoomschip naar Kronstadt verscheept? Stond het hoofd van de Britse delegatie, een admiraal met een naam die wel symbolisch mocht heten voor het bizarre karakter van deze expeditie - Reginald Aylmer Raufurly Plunkett-Ernle-Erle-Drax - niet met de mond vol tanden toen maarschalk Vorosjilov, de sovjet-Russische minister van Defensie hem naar zijn - ontbrekende - volmacht vroeg?

Het trage vervoer per schip had echter als voordeel dat de Franse en Britse delegaties vooroverleg konden voeren. Ze kwamen niet naar de Sovjet-Unie voor eerste besprekingen, maar om de allerlaatste hand te leggen aan een Brits-Frans-Russische conventie, waarover eind juli 1939 al een principeovereenkomst was bereikt. Het probleem van deze onderhandelingen was echter dat Frankrijk en Groot-Brittannië er de vragende partij - ‘demandeur’ in het jargon van de diplomatie - waren. Stalin was hun enig mogelijke bondgenoot; omgekeerd kon Stalin echter tussen Duitsland aan de ene kant en Frankrijk en Groot-Brittannië aan de andere kiezen. Zijn prijs was het recht op interventie in de staten die aan de Sovjet-Unie grensden: Finland, de Baltische staten, Polen, Roemenië.

Dit was het enige onopgeloste punt in de voorgestelde conventie, nadat Frankrijk en Groot-Brittannië concessie na concessie aan Stalin hadden gedaan. Toen deze echter half augustus tot de conclusie kwam dat hij op dit punt gemakkelijker zaken kon doen met Hitler, hakte hij de knoop door. ‘In tegenstelling tot een hardnekkige mythe koos Moskou niet uit veiligheidsoogpunt voor het pact, om het eigen vege lijf te redden, maar uit luxeoverwegingen,’ concludeert Van Ree terecht.

[p. 69]

Stalin kreeg zijn zin, behalve met betrekking tot Finland. Tussen Finland en de Sovjet-Unie bestaat vandaag de dag een stabiele modus vivendi. In al die andere prijzen van het pact, waarvan Stalin zich tussen 1939 en 1941 meester maakte, bruist en gist het vijftig jaar later van nationalisme en antisovjetisme. Stalins zogenaamde ‘realisme’ van toen blijkt kortzichtig opportunisme en een strategische misgreep te zijn geweest. Onder de gevolgen daarvan lijdt de hedendaagse Sovjet-Unie.

Voor elementen van een oplossing kan Gorbatsjov echter terecht bij deze zelfde Stalin, nu echter als de auteur van ‘Marxisme en het nationale vraagstuk’ (1913). Het is een werkstuk niet vrij van ‘Groot-Russisch chauvinisme’. Stalin betoogt er toch ook in dat nationaliteiten in ieder geval het recht op eigen taal en cultuur hebben; hun politieke zelfstandigheid is een kwestie van ‘concrete historische omstandigheden’ - een marxistische stoplap. Maar deze krijgt verderop inderdaad inhoud als hij stelt dat een multinationale staat mogelijk is wanneer de kern ervan maatschappelijk en cultureel zo ver is ontwikkeld, dat andere volken zich met autonomie, in plaats van met onafhankelijkheid, tevreden zullen stellen. Vanuit dit gezichtspunt is de kern van het huidige nationaliteitenvraagstuk in de Sovjet-Unie dat aan Stalins voorwaarden voor een vrijwillig samengaan in staatsverband niet wordt voldaan.

20 september 1989