Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

De Franse Revolutie II

Vorige week maakte ik melding van nieuwe geschiedschrijving over de Franse Revolutie, die het traditionele beeld daarvan op een ontnuchterende manier heeft ondergraven. Journaille bleef daarna op vrijdag zitten met de vraag: waarom zijn ze eigenlijk aan die revolutie begonnen, als er geen enkele historische oorzaak, noodzaak of aanleiding voor was?

Dat is een goede vraag, die niet eenvoudig te beantwoorden is. Alleen al die ‘ze’ die aan de ‘revolutie’ begonnen - wie zijn dat wel geweest? De menigte die de Bastille bestormde? Die bestond al niet meer op 15 juli 1789. De vertegenwoordigers van de derde stand, die later dat jaar de ‘Eed op de Kaatsbaan’ aflegden? Hun beroemde voorman, Abbé Siéyès, werd vijf jaar later, na de terechtstelling van Robespierre, op de achterste banken van de Conventie aangetroffen. Gevraagd naar wat hij daar had gedaan tijdens de hoogtijdagen van de revolutie, gaf hij ten antwoord: ‘Ik heb het overleefd.’ De Jacobijnen? Die bestonden in 1789 nog niet. Zij waren het product van de revolutie, niet de bewerkstelligers ervan. Het eerste deel van het antwoord op Journailles vraag luidt kennelijk, dat er geen duidelijke groep was die ‘de revolutie’ nastreefde en ontketende.

[p. 65]

Voorzover ‘de revolutie’ in zijn eerste fase een vrij algemeen aanvaarde doelstelling had, was dat de afschaffing van het absolutisme en de schepping van een constitutionele monarchie naar Brits voorbeeld. Een hele reeks afzonderlijke en niet met elkaar samenhangende besluiten en gebeurtenissen maakte die oplossing onmogelijk: de radicalisering van de nieuwe volksvertegenwoordiging; de verscherping van het binnenlands conflict door de aanval op de kerk; de stompzinnigheid van de Bourbons na de executie van Lodewijk xvi, toen zij weigerden een andere uitkomst te aanvaarden dan herstel van het absolutisme; de mobilisering en regimentering van de Franse natie in dienst van binnenlandse onderdrukking en buitenlandse expansie.

Het is dit ingewikkelde en zeker voor de tijdgenoten ondoorzichtige mozaïek, dat men ‘de Franse Revolutie’ is gaan noemen, en dat door het geven van die naam het karakter van onontkoombaarheid en eenheid heeft gekregen. Een eenheid waarin elk afzonderlijk element niet een toevallige bijdrage aan een chaos is geweest, maar een noodzakelijk en onmisbaar onderdeel van een geheel. ‘De Franse Revolutie is één bloc geweest,’ luidt een beroemd gezegde van Clémenceau, en dat vat dit aspect van de revolutie precies samen.

Díe revolutie is echter een uitvinding achteraf, niet een doel waarnaar mensen met wil en bewustzijn gestreefd hebben. Het moderne begrip ‘revolutie’ is namelijk zelf resultaat van de Franse Revolutie, en dat is dan ook een volgende factor die de beantwoording van Journaille compliceert.

‘Revolutie’ betekent letterlijk: omwenteling, en het is in deze betekenis dat dit woord voorkomt in de astronomische geschriften van de zestiende en zeventiende eeuw. Daar vindt men het bijvoorbeeld in de titel van Copernicus' grote werk, die vertaald luidt: ‘Over de omwentelingen van hemellichamen’. Overgedragen naar de sfeer van de politiek krijgt ‘revolutie’ vervolgens de betekenis van: herstel van het oude. Zo zal Clarendon, de monarchistische geschiedschrijver van de Engelse Burgeroorlog, de restauratie van de Stuarts in 1660 betitelen als ‘revolutie’. Na burgeroorlog, executie van Karel i en Cromwells protectoraat, keert Engeland immers terug naar de toestand van weleer. Het rad van de geschiedenis heeft zijn omwenteling voltooid. Bijna dertig jaar later wordt Clarendons woord tegen hemzelf en de Stuarts gebruikt, als de verdrijving van de laatste Engelse Stuart en de vestiging van een constitutionele monarchie een ‘Glorious Revolution’ opleveren. De afschaffing van het absolutisme wordt dan voorgesteld als het herstel van de oude Engelse vrijheden,

[p. 66]

van de ancient law. Eenzelfde gedachtegang lag ook ten grondslag aan de Nederlandse Opstand en aan de Amerikaanse Revolutie.

Daarom konden deze historische gebeurtenissen ook nooit de ideologische uitstraling krijgen die de Franse Revolutie uiteindelijk karakteriseert. In de eerste plaats omdat ze herstel van het oude pretendeerden te zijn, in de tweede plaats omdat ze zichzelf genoeg waren: zij proclameerden niet een universele betekenis te hebben, buiten Engeland, de Nederlanden of sommige Britse koloniën in Noord-Amerika.

De Franse Revolutie begon daarentegen als een poging het Engelse voorbeeld van een eeuw eerder te imiteren, maar tijdens het mislukken van dat project werd van de nood een deugd gemaakt. ‘Sire, dit is geen revolte, het is een revolutie,’ moet een van zijn vertrouwensmannen op de avond van de 14de juli 1789 tegen Lodewijk xvi hebben gezegd. Dit begrip ‘revolutie’ - de volledige breuk met het oude regime en de vestiging van een nieuw, gebaseerd op rationaliteit en de beginselen van vrijheid, gelijkheid en broederschap - is de voornaamste uitvinding die tijdens de Franse Revolutie is gedaan. Dat nieuwe begrip ligt aan de basis van een van de krachtigste politieke mythen van de moderne tijd; een mythe, die de werkelijkheid van wat wij later de Franse Revolutie zijn gaan noemen, succesvol aan het gezicht heeft onttrokken. Van die mythe zijn we allemaal een beetje het slachtoffer; soms onwetend, soms met tegenzin, soms met instemming.

19 juli 1989