Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

[p. 62]

De Franse Revolutie I

Volgens Karl Marx is de anatomie van de mens de sleutel tot de anatomie van de aap. Aan dit methodologische beginsel is de Franse Revolutie al ten prooi gevallen nog voor de Russische was uitgebroken. Het tweede eeuwfeest van de Val van de Bastille wordt deze week gevierd; het vindt plaats op een moment dat de Franse Revolutie haar einde beleeft als centraal gegeven in de Franse politiek en op wereldpolitiek niveau wordt meegesleept in de val van haar opvolger, de Russische Revolutie.

De Franse Revolutie schiep de concepten van ‘links’ en ‘rechts’ in de politiek; omgekeerd zijn in Frankrijk ‘links’ en ‘rechts’ bijna twee eeuwen lang gedefinieerd door hun standpunt ten aanzien van die revolutie. De verdediging van de Tweede en Derde Republiek moest wel berusten op de verdediging van de Franse Revolutie, want de aanvallers waren antirevolutionairen, of het nu de monarchisten van de negentiende eeuw betrof, dan wel de aanhangers van Vichy in de twintigste. Vichy was de laatste grote bedreiging van de republikeinse traditie in Frankrijk. Daarna was het aan twee in zeer veel, maar niet in alle opzichten tegengestelde politici gegeven de mythe van de Franse Revolutie overbodig te maken als centrale scheidslijn voor de Franse politiek: Charles de Gaulle en François Mitterrand. De Vijfde Republiek heeft de Franse Revolutie politiek niet meer nodig om zich te legitimeren. Ze is van links en van rechts geworden.

De festiviteiten die Mitterrand aanricht vieren de Revolutie als een overwinning van de onaantastbaarheid van de rechten van de mens, niet als een gebeurtenis die voor de huidige Franse politiek van belang is. Met deze nadruk op de mensenrechten als het voornaamste product van de Franse Revolutie is tegelijk, en stilzwijgend, afscheid genomen van de wereldpolitieke betekenis die deze traditioneel werd toegekend. De Franse Revolutie als voorloper en model van de Russische: de aflossing van de ene maatschappelijke orde door een nieuwe, betere, als gevolg van de klassenstrijd tussen - in dit geval - adel en bourgeoisie.

In de Grote Traditie van de geschiedschrijving van de Franse Revolutie ontstaat dat beeld al bij de eerste historici van de revolutie, zoals Adolphe Thiers. Wie meent dat deze traditie door en door marxistisch is, vergist zich dus. Het is precies andersom: de marxistische interpretatie van de Franse Revolutie, van revolutie in het algemeen, is juist gebaseerd op het werk van burgerlijke historici als Guizot en Thiers. Van hen nam Marx de idee van klassenstrijd over,

[p. 63]

en de stelling dat een oude maatschappelijke orde geleidelijk aan wordt ondermijnd door de bloei van een nieuwe productiewijze, totdat een snelle en radicale omwenteling de resterende belemmeringen voor menselijke en industriële vooruitgang uit de weg ruimt.

Guizot was als minister-president verantwoordelijk voor Marx' verbanning uit Parijs naar Brussel, en Thiers was eveneens als eerste minister 25 jaar later verantwoordelijk voor het bloedig liquideren van de Commune van Parijs, die Marx daarna nog zo hartstochtelijk heeft verdedigd in De burgeroorlog in Frankrijk. Maar Marx heeft nooit onder stoelen of banken gestoken hoezeer hij intellectueel verplicht was aan zijn liberale tegenstanders. Zelf heeft hij naar eigen zeggen aan hun ideeën niet meer toegevoegd dan de stelling dat al deze processen het karakter van historische noodzakelijkheid dragen.

De traditionele interpretatie van de Franse Revolutie is dus niet zozeer marxistisch, als dat het marxisme zelf ten diepste is gekleurd door die traditie. Volgens de marxisten was de Russische Revolutie de overtreffende trap van de Franse; na 1917 deden de grote en kleine Franse historici van de Grote Traditie alle mogelijke moeite aan te tonen dat de Franse Revolutie inderdaad een onberispelijke voorloper is geweest van de Russische. Nu de Russische Revolutie zelfs in de ogen van haar erfgenamen zo'n debacle is gebleken moet dat wel terugslaan op het traditionele beeld van de Franse; het beeld dat ook nog steeds wordt uitgedragen in de Nederlandse schoolboeken (voorzover die nog aan geschiedenis aandacht besteden).

Dit is inderdaad aan het gebeuren, maar dan vooral als gevolg van de nieuwe historiografie van de Franse Revolutie. Daarin blijft van het traditionele beeld niets over. Er was geen sprake van dat Frankrijk in 1789 een feodaal land was, waar de ‘adel’ op basis van traditionele privileges de rest van de natie ‘uitbuitte’; dat de revolutie de ‘bourgeoisie’ aan de macht bracht, de ‘productiekrachten’ bevrijdde, en de stoot gaf tot een politieke en economische modernisering van de Franse staat en samenleving. Aan de vooravond van de revolutie kende Frankrijk al een hoogontwikkelde kapitalistische economie; het onderscheid tussen ‘adel’ en ‘bourgeoisie’ was vrijwel willekeurig geworden, en de elite die na de revolutie aan de macht kwam was niet de industriële en commerciële burgerij, maar een beambtendom dat sociaal weinig verschilde van de laag die onder de Bourbons regeerde. De Franse Revolutie heeft volgens de scherpste vertegenwoordigers van de nieuwe historiografie Frankrijk economisch, po-

[p. 64]

litiek en menselijk meer schade toegebracht dan voordeel. In het pas verschenen derde deel van zijn The Modern World-Systeeem gaat Immanuel Wallerstein (die daarin Marx bestempelt als af en toe een liberale optimist) het verste in dit opzicht. Het kost hem bijna moeite te erkennen dat er zoiets is geweest als een Franse Revolutie, maar nadat hij dit zuinig heeft gedaan, onderstreept hij het geringe gewicht ervan. Voor Wallerstein is de Franse Revolutie allereerst een ideologische gebeurtenis: zij schiep de concepten (zoals ‘links’ en ‘rechts’) waarin al lang bestaande politieke en economische processen en verschijnselen namen kregen en zo eindelijk politiek bespreekbaar werden.

Maar structureel betekende de Franse Revolutie dat Frankrijk definitief de eeuwenlange slag met Groot-Brittannië verloor om de hegemonie in het wereldsysteem van staten. Aldus valt de tweede eeuwviering van de Franse Revolutie samen met de bijna complete historische devaluatie ervan.

12 juli 1989