Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

[p. 60]

Wereldgeschiedenis in alledaags decor

Over enkele dagen is het veertig jaar geleden dat de Slag om Arnhem werd gestreden. Op zondag 17 september landde het Eerste Britse Corps luchtlandingstroepen, waarbij ook de Eerste Poolse Parachutistenbrigade was ingedeeld, bij Arnhem, de Amerikaanse 82ste Luchtlandings Divisie bij Grave, en de eveneens Amerikaanse 101ste Luchtlandings Divisie tussen Eindhoven en Veghel. Hun opdracht was het veroveren van de vele bruggen over de grote en kleine rivieren, kanalen en andere waterwegen tussen Arnhem en het bruggenhoofd van het Britse Dertigste Legercorps bij Neerpelt, ten zuiden van Eindhoven aan de Belgische grens.

De Slag om Arnhem mislukte: de geallieerden waren daar ‘een brug te ver’ gesprongen. Maar Eindhoven werd bevrijd. Het boek dat daarover is verschenen, heb ik onlangs in één ruk gelezen. Mijn belangstelling ligt enerzijds voor de hand: ik woon sinds jaar en dag in Eindhoven. Het is zeer merkwaardig om vast te stellen dat de frontlijn op een gegeven moment langs mijn voortuin liep, ook al was die voortuin er toen nog niet en ikzelf eigenlijk ook niet, nog veilig verstopt in de moederschoot.

Aan de andere kant echter weet ik niet goed raad met de ontroering die me steeds weer overviel bij het lezen van De Bevrijding van Eindhoven. Ik was er niet bij, ik heb er niets mee te maken gehad. Het boek, geschreven door een student in de geschiedenis, is een verwonderlijk knap voorbeeld van plaatselijke geschiedschrijving. Dat is zeker één reden van de fascinatie: de straten, huizen en velden uit het dagelijks leven blijken plotseling ooit strategische betekenis te hebben gehad in een van de mogelijk beslissende veldslagen van de Tweede Wereldoorlog.

Dat de Waalbrug bij Nijmegen een belangrijke schakel in de opmars van de bevrijders was is vanzelfsprekend; verwonderlijker is te merken dat hetzelfde geldt voor de vier Eindhovense bruggetjes over de nietige Dommel. Het grootse, wereldhistorische, blijkt zich af te spelen in het decor van het alledaagse. Dat zou eigenlijk niet verrassend moeten zijn: de grote veldslagen uit de Nederlandse geschiedenis heten Nieuwpoort, Heiligerlee, Waterloo.

Het verrassende, soms schokkende, soms verwarrende van een boek als De Bevrijding van Eindhoven is dat het laat zien hoe de oorlog het snijpunt was van dagelijks leven en van wat achteraf geschiedenis heet. De tekst van het boek biedt daarvan talloze voorbeelden, maar misschien nog veelzeggender zijn de talrijke afgebeelde foto's.

[p. 61]

Ik noem er vier: de pastoor van Son, die, staande voor zijn kerk, een grote doos sigaren openhoudt voor marcherende Amerikaanse parachutisten. De foto is niet helemaal scherp. De soldaten lopen hem voorbij, maar het gezicht van de zielenherder heeft een glimlach die zeer veel tegelijk uitdrukt: verlegenheid, blijdschap, leedvermaak en grimmige voldoening. De tweede foto, 18 september: een drietal Amerikaanse para's stelt een 60 millimeter-mortier op in de tuin van een huis in de Elzentlaan, in een van de duurdere buurten van Eindhoven. Belangstellend staan de bewoners in pak en mantelpak toe te kijken; de vermoedelijke dochter des huizes lijkt aanwijzingen aan de soldaten te geven.

Foto drie: in het centrum van de stad worden vijf Duitse soldaten door Nederlandse verzetsstrijders van de Partizanen-actie Nederland en para's gedwongen op hun buik op de grond te liggen, zogenaamd om ze te fouilleren. Honderden bevrijde mensen kijken klaarblijkelijk genietend toe. Foto vier: vlak voor apotheek Keunen omarmen, boven op een pantservoertuig, een Eindhovense vrouw en een soldaat van de Welsh Guards elkaar hartstochtelijk. Het onderschrift van de schrijver wijst op de trouwringen aan hun vingers.

Elk van die foto's wordt, hoe vaker ik ernaar kijk, onderdeel van een mozaïek waarvan het patroon zich nog laat raden. Dat is geen bevredigende, maar wel een geruststellende gedachte. Want zolang dit het geval is, zolang zulke kleine composities van dagelijks leven en wereldgeschiedenis nog opduiken, zolang is het verhaal van de oorlog nog niet af, nog niet verstard tot mythe. De koene vraag van de auteur of de Slag bij Arnhem niet had kunnen worden gewonnen als de Garde-Pantserdivisie van het Dertigste Corps wat minder tijd had uitgetrokken om op 18 september thee te drinken, is dan van minder belang.

De veteranen beginnen nu uit te sterven. Daarmee is de oorlog blijkbaar nog niet voorbij. Pas tegen 1900 hield Nederland officieel op de bevrijding van het Franse juk te vieren. Herdacht werd toen echter al lang niet meer een historische ervaring, maar de mythe die vaderlandse ideologen daaruit geconstrueerd hadden. Ik ben benieuwd wanneer dit met de bevrijding van het Duitse juk het geval zal zijn.

15 september 1984