Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

[p. 57]

3
Europa, verleden en heden

De verraden revolutie

Het Vredesverdrag van Versailles trad op 10 januari 1920 in werking. Nu moest het Duitse leger van vierhonderdduizend man teruggebracht worden tot een Reichswehr van honderdduizend. Ruim een maand later gaf Gustav Noske, de sociaal-democratische minister van Defensie, het bevel de marinebrigade van kapitein Ehrhardt te ontbinden.

De brigade-Ehrhardt was een van de bijna zeventig ‘vrijkorpsen’ die conservatieve en reactionaire militairen hadden gevormd uit de resten van het voormalige keizerlijke leger. Officieel stonden zij in dienst van de republiek, de republiek die in november 1918 door sociaal-democraten in het leven was geroepen, omdat niemand anders het had gedaan. Maar deze legertjes waren zonder uitzondering antirepublikeins, antidemocratisch en antisocialistisch. Zij zouden model staan voor de sa en de ss: de brigade-Ehrhardt droeg het hakenkruis op de helm.

Op het bevel tot ontbinding werd gereageerd met een demonstratieve parade: de aanzet tot de zogenaamde Kapp-Putsch. Op 12 maart marcheerde de brigade-Ehrhardt op naar Berlijn als onderdeel van het plan tot een staatsgreep van militairen en hoge ambtenaren, officieel onder leiding van de Pruisische bureaucraat Wolfgang Kapp.

De regering trof forse voorzorgsmaatregelen: Noske zond drie regimenten naar de regeringswijk. Diezelfde avond besloten de officieren van deze eenheden een eventueel bevel de regering gewapenderhand te beschermen niet op te volgen. Voor alle zekerheid zochten zij ook nog de goedkeuring van generaal Von Seeckt, de apolitieke chef van de generale staf. Het antwoord van Von Seeckt is bekend en berucht geworden: ‘Reichswehr schiesst nicht auf Reichswehr’. In werkelijkheid gaf hij zijn toestemming tot muiterij tegen de regering met de woorden dat het natuurlijk niet mogelijk was ‘tussen Berlijn en Potsdam een veldoefening met scherpe patronen te houden’.

Dat is een van de vele onbekende details waarin De verraden revolutie van Sebastian Haffner grossiert en die het even leesbaar maken als de kernachtige verteltrant van de schrijver, die de stand van zaken op

[p. 58]

dat moment op voor hem karakteristieke wijze samenvat: ‘Een deel van de Reichswehr was vastbesloten de regering met geweld omver te werpen; een ander deel was even vastbesloten haar niet te verdedigen.’

De Kapp-Putsch slaagde in eerste instantie, maar werd beantwoord met een algemene staking. Alleen de sociaal-democratische ministers van de uit Berlijn gevluchte regering hadden daartoe opgeroepen. Haffner vergelijkt deze staking met de revolutionaire golf die uit de marinebasis Kiel in de eerste week van november 1918 over Duitsland was gespoeld en hij ziet treffende overeenkomsten. In beide gevallen kwamen de massale acties spontaan, zonder centrale leiding en organisatie, van de grond.

In beide gevallen waren het in overgrote meerderheid sociaal-democratische arbeiders die staakten. En zowel in 1918 als in 1920 was de Duitse revolutie niet socialistisch, maar democratisch en antimilitaristisch. De algemene staking slaagde: de samenzweerders verloren en de regering keerde terug. Maar achter de regering stond nu een bondgenootschap van burgerlijke (lees: antirepublikeinse) partijen en militairen die voor alles de revolutie vreesden. Zij maakten dat de eerste zorg van de regering niet het straffen van de muiters en opstandelingen gold - het zou zelfs niet haar laatste zorg zijn - maar het neerslaan van de stakingen en het uitschakelen van degenen die de wapens hadden opgenomen vóór de republiek. De Reichswehr zette daarvoor bij voorkeur eenheden in die onder Kapp aan de staatsgreep hadden deelgenomen.’ Zo eindigde de Kapp-Putsch: met een moordend strafgericht van de nog steeds sociaal-democratisch geleide regering over haar redders, uitgevoerd door hen uit wier handen zij was gered.’

De Duitse revolutie van 1918 is een vergeten bladzijde in de Europese geschiedenis, volgens Haffner omdat alle spelers in dit drama alleen maar redenen hadden zich ervoor te schamen. Zijn centrale thema is het verraad van de spd: haar leiders lieten de revolutie, die ze een halve eeuw hadden voorspeld en afgewacht, neerslaan toen die zich voordeed. Die revolutie, en dat is de eerste legende die Haffner bestrijdt, was niet een bolsjewistische machtsgreep, zoals zowel sociaal-democraten als communisten nog steeds beweren. De arbeiders- en soldatenraden bestonden voor meer dan 95 procent uit aanhangers van de spd. Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht, de grote symbolen en de beroemdste slachtoffers van de revolutie, werden zelfs in hun minuscule communistische partij steeds overstemd. Haffner: ‘Gewerkt hebben Liebknecht en Rosa Luxemburg de dagen van 9 november 1918 tot en met 15 januari 1919 die hun nog waren ge-

[p. 59]

gund, als bezetenen. Tot aan de grens van hun krachten. Bewerkstelligd hebben zij niets.’

De sociaal-democratische revolutie had niet een leninistische dictatuur van het proletariaat voor ogen, maar een proletarische democratie waaraan ook de verslagen klassen mee mochten doen. De twee andere legenden die Haffner weerlegt, zijn de dolkstootlegende, waarmee de verslagen legerleiders hun nederlagen in de schoenen van de sociaal-democraten schoven, én de legende dat er tussen 1918 en 1920 helemaal geen Duitse revolutie heeft plaatsgevonden. Dat zij er wél was, is het centrale betoog van Haffner, dat analytisch even scherp is als literair beeldend. Men zal niet gauw de nieuwe sociaaldemocratische rijkskanselier Friedrich Ebert vergeten (die zich een dag later moest laten omdopen tot ‘volkscommissaris’), dunne aardappelsoep etend in de Rijksdag, terwijl zijn collega Scheidemann door de corridors holt om voor een wachtende menigte door een openstaand raam aanstonds de republiek uit te roepen.

Het verhaal, om niet te zeggen: de aanklacht, van Haffner is echter ook bitter, soms te bitter zoals hij in een tien jaar later geschreven nawoord toegeeft. Hij onderschat de drukkende last van de politieke en historische factoren waarmee Ebert en Noske rekening hadden te houden. Hij negeert het feit dat Noske de eerste en laatste minister van Defensie was die de Reichswehr onder politieke controle trachtte te houden. Hij schrijft er niet over dat Ebert en de zijnen de achturige werkdag, werkloosheidsvoorzieningen en een wettelijke cao per bedrijfstak invoerden, iets waarvoor spd en vakbonden vele jaren hadden gestreden.

Bovenal miskent Haffner dat de tragedie van 1918-1920 - want een tragedie was het - onafwendbaar voortkwam uit de officiële weigering van de spd, twintig jaar eerder uitgesproken en sindsdien talloze malen ritueel herhaald, om het revisionisme ook tot feitelijk uitgangspunt van haar politiek ijveren te maken. Zo werd de Duitse arbeidersbeweging in politiek opzicht schizofreen gemaakt. Terwijl ze allang in de praktijk reformistisch was, bleef ze in naam revolutionair. In 1918 kozen de arbeiders voor democratie en vrede. In feite probeerden zij de mislukte revolutie van 1848, de burgerlijke revolutie, uit te voeren. Er was heel wat voor nodig om hun misverstand uit de weg te ruimen. De gevolgen van de vergeten en verraden revolutie - daarin heeft Haffner gelijk - bepalen tot op de dag van vandaag datgene wat nu ‘het Duitse probleem’ heet.

21 januari 1984