Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

De Florentijn

Colleges over Machiavelli begin ik vaak met de constatering dat François Mitterrand in de Franse politiek niet bekendstond als ‘de Florentijn’ vanwege zijn artistieke prestaties. Zeker, hij was ‘un homme lettré’, schreef boeken over geschiedenis en politiek die niet zonder verdienste zijn, maar toch vooral zeer Frans: mooi van stijl (al overleeft die vertaling in het Nederlands niet), elegisch, cryptisch en daarom diepzinnig. Ze gaan nooit over de kant van de politiek waarin Mitterrand bij uitstek bedreven was, de kant die hem ‘de Florentijn’ als eretitel opleverde.

In niets zo goed was hij als in de omgang met macht. Hij was een meester op de floret, maar nog bedrevener met dolk en vergif. In de schermkunst bewees hij op eenzame hoogte te staan, toen hij in het laatste deel van zijn eerste ambtstermijn de regering moest overlaten aan Jacques Chirac, die daardoor welhaast onbedreigd afstevende op een overwinning bij de presidentsverkiezingen. Zo leek het althans: Mitterrands sp, de Socialistische Partij, had de verkiezingen verloren, en zijn persoonlijk prestige was op een dieptepunt beland. Vanuit die onmogelijke positie wist hij, zonder dat je zijn bewegingen goed kon volgen, zo te manoeuvreren dat Chirac uiteindelijk smadelijk onderuitging en Mitterrand zonder probleem werd herkozen.

Dolk en vergif gebruikte hij om zijn enige werkelijke rivaal aan de linkerzijde, Michel Rocard, te vernederen en uiteindelijk politiek te liquideren. Deze bevond zich dan ook niet in het koor dat bij Mitterrands dood zijn lof zong. In nrc Handelsblad citeerde Marc Chavannes hem aldus: ‘Ik had idealen over een socialistische wijze van regeren, van samenwerking. François Mitterrand heeft dat allemaal gedood, met een veel meer institutionele wijze van regeren. Hij was utilitaristisch, cynisch, en hij bracht in het hart van de socialistische

[p. 55]

beweging een hele clientèle van mannen en vrouwen mee die cultureel waren verbonden aan deze stijl van machtsuitoefening.’

Dat is bitter en niet onwaar. Mitterrand bouwde de sp op als instrument om er de presidentiële macht mee te verwerven, maar om die te behouden heeft hij haar zonder mankeren geofferd. Hij wou geen opvolger hebben, zeker niet uit eigen kring. De ‘olifanten’ van de sp hebben elkaar onder het goedkeurend oog van de opperolifant verpletterd. Nu mag de brave Jospin proberen de sp weer van de grond af aan op te bouwen.

Zijn nietsontziendheid als machtspoliticus ging maar gedeeltelijk schuil achter de dubbelzinnigheid die hij op elegante wijze tot hoogste politieke wijsheid wist te verheffen. ‘Il ne faut ajouter une guerre à une guerre’ - men moet geen oorlog aan een oorlog toevoegen. Met deze louter retorische wijsheid sloot Mitterrand indertijd een militaire interventie tegen de genocide in Bosnië uit, nadat hij eerst een spectaculair bliksembezoek aan het ingesloten Sarajevo had gebracht. Aldus kon Frankrijk de Servische excessen toelaten onder het mom dat het humanitaire hulp aan de slachtoffers ervan verleende.

De dubbelzinnigheid van Mitterrand openbaarde zich het duidelijkst in zijn verhouding tot De Gaulle. Zij mochten elkaar niet, al niet vanaf het begin van hun relatie, in 1944, toen Mitterrand minister van Veteranen in de regering-De Gaulle werd. De Gaulle verliet al snel de in zijn ogen onmogelijke Vierde Republiek en koos binnenlandse ballingschap in Colombey-les-deux-Eglises. Mitterrand bezorgde zichzelf een eigen partijtje en was minister in veel van de talloze regeringen van de Vierde Republiek, ook al moest hij daarvoor met alle winden meedraaien. In 1958 kwam De Gaulle terug op zijn voorwaarden. In een beroemde zinsnede zou Mitterrand de constitutionele inwilliging daarvan kwalificeren als berusting in ‘een staatsgreep in permanentie’. Uiteindelijk erfde hij echter deze Vijfde Republiek. De ‘staatsgreep in permanentie’ paste hem als een maatkostuum. Van institutionele wijzigingen wilde hij niets meer weten. Alleen tegen het einde van zijn tweede ambtstermijn opperde hij de gedachte dat zeven jaar toch wel een te lange zittingsduur was.

Een machtspoliticus onderschikt doelen aan het middel: het gaat erom aan de macht te blijven, niet om die macht te verwerven teneinde er een vooropgezet doel mee te bereiken. Misschien is dit een wat prozaïsche verklaring van de onthechte wijze waarop de stervende Mitterrand in de laatste twee jaar over zijn leven en zijn politiek sprak. Zonder doel, maar toch niet doelloos: de ironie van zijn presi-

[p. 56]

dentschap is dat hij de ware erfgenaam werd van zijn aartsvijand Charles de Gaulle. Hij voltooide wat voor De Gaulle niet meer was weggelegd: de verzoening van de Franse natie met zichzelf. De grote tegenstellingen uit de moderne Franse geschiedenis, die ik met twee steekwoorden aanduid: Dreyfus en Vichy, verloren nu pas hun betekenis. Een belangrijke factor daarin was de wijze waarop de Florentijn de communistische partij uitschakelde door er een verbond mee aan te gaan. Daardoor werden de binnenlandse verhoudingen in zekere zin gedemocratiseerd: niet langer ging een kwart van de stemmen in Frankrijk naar een partij die de democratie in wezen afwees.

Zelfs zijn dood getuigt van zijn schatplicht aan de geheimschrijver van de Florentijnse republiek, die vorsten raadde toch vooral de schijn op te houden: hoe anders kom je ertoe op maandagmorgen halfnegen achter je bureau te sterven?

10 januari 1995