Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

De kunst van het aftreden

Leren kan men de kunst van het aftreden niet, want er kan niet voor geoefend worden. Het mooiste wat erover geschreven is, is het gedicht ‘Koning Demetrius’ van Konstantijn Kafavis:

niet als een koning, maar als een toneelspeler doet hij zich
een grauwe mantel om in plaats van de vorstelijke en is hei-

[p. 50]

 

melijk weggegaan

 

plutarchus, Leven van Demetrius

 

 

 

Toen hem de Macedoniërs verlieten

 

en toonden Pyrrhus boven hem te kiezen,

 

toen heeft koning Demetrius (een man van

 

sterke geestkracht) zich helemaal niet - zei men -

 

gedragen als een koning past. Hij ging toen,

 

ontdeed zich van zijn koninklijk gewaad,

 

en wierp het schone schoeisel weg,

 

het purperrode. En in eenvoudige kledij

 

hult hij zich ijlings en is weggegaan.

 

Handelend juist zoals een speler doet

 

die als de voorstelling is afgelopen

 

van kleding wisselt en naar huis toe gaat.

De grootheid van Demetrius bestaat eruit dat hij zich ervan bewust is dat zijn positie niet afhankelijk is van wat hij is, maar van de rol die hem is toebedeeld. Het is daarentegen zijn tragiek dat hij daar te laat zijn consequenties aan verbindt. Dit kan hem als enig tekort worden aangewreven in de kunst van zijn aftreden.

Vergeleken met koning Demetrius slaat Willy Brandt een slecht figuur. Men zou hem een waardiger heengaan hebben toegewenst, maar daartoe was Brandt kennelijk bereid noch in staat. Zijn tragiek bestaat eruit dat hij zijn rol niet kende. Hij was een perfect symbool van het goede Duitsland, de man die een andere politiek kon belichamen. Maar hij was geneigd te vergeten dat het de onsentimentele en niet-spectaculaire Herbert Wehner, de succesvolle politieke strateeg, was die hem de kans voor zijn open doekjes verschafte, zoals het Nixon, Kissinger en Breznjev waren die hem de ruimte voor zijn Ostpolitik gaven.

Om onbegrijpelijke redenen liet de ddr Brandt in 1974 ten val brengen als bondskanselier. Op dat moment was hij niettemin feitelijk uitgespeeld. Brandt beschikt noch over het strategisch vernuft van Wehner, noch over de bestuurskracht en inventiviteit van zijn opvolger Helmut Schmidt. Zijn politiek geschmier was hun al onverdraaglijk geworden vóór de affaire-Guillaume uitbrak. ‘Deze heer neemt graag in lauw water een bad,’ was Wehners dodelijke karakterisering van die Brandt, ijdel en zwak. Had Brandt de kunst van het aftreden verstaan, dan was hij toen heengegaan; had hij zich niet opgekalefaterd door voorzitter van de spd te blijven. Misschien had hij

[p. 51]

niettemin als voorzitter ook een koning Demetrius kunnen zijn. Maar niets daarvan. Brandt bleek noch de ideologische vernieuwer, noch de strateeg die de spd overeind hield. Misschien was daartoe niemand in staat geweest; vast staat dat de kwaliteiten die Brandt in zijn grote jaren sierden in zijn latere jaren ontaardden in retorische gemakzucht. De historicus Golo Mann zegde hem indertijd om die reden de vriendschap op; bij de groter wordende linkervleugel van de spd maakte hij er zich bemind mee.

De kunst van het aftreden bestaat er voor de helft uit dat men zijn opvolging regelt. Vaak kan dat niet, want heeft de zittende ster daarop geen invloed. Maar waar dat wel het geval is, ziet men niet zelden dat gedoodverfde opvolgers een mes in de rug krijgen. De Chinese politiek tussen 1958 en 1976 kan geïnterpreteerd worden als een bijna twintigjarige strijd om de opvolging van Mao Zedong, waarbij alle drie door Mao uitverkoren opvolgers ook achtereenvolgens zijn afgeslacht; alleen Deng Xiaoping overleefde. Lyndon Johnson trad in 1968 af, maar deed veel om zijn vice-president en presidentskandidaat Hubert Humphrey de verkiezingen te laten verliezen. Ook Churchill verstond de kunst van het aftreden niet. Als minister-president getroffen door een beroerte (die geheim werd gehouden) weigerde hij heen te gaan ten gunste van zijn gedoodverfde opvolger Anthony Eden. Zelfs De Gaulle, die onmiddellijk aftrad na een te kleine meerderheid behaald te hebben bij het referendum van 1969, was niet groot genoeg om een spaak in het wiel van Pompidou te steken.

Als voorzitter van de spd ging Brandt verder. Hij overleefde politiek degenen die hem in 1974 tot aftreden als bondskanselier hadden gedwongen, Schmidt en Wehner (die de kunst van het aftreden aanmerkelijk beter beheersten). Hij stak zijn mogelijke opvolgers Vogel en Rau een breinaald in de rug: niet dodelijk, wel pijnlijk en voldoende om de spd verder het dal in te helpen. De realpolitiker is bereid dat te aanvaarden als daartegenover iets anders zou staan, maar Brandt laat de spd zwakker en meer verdeeld achter dan sinds het eind van de Tweede Wereldoorlog.

Iemand die de kunst van het aftreden volmaakt beheerste was Harold Wilson die, onverwacht en door niets en niemand gedwongen, in 1976 zijn ontslag als eerste minister indiende zonder zich daarna ooit nog ostentatief met de politiek van zijn partij te bemoeien. Voor het mooiste voorbeeld van de kunst van het aftreden komt men echter terecht bij de opera (een verwante vorm van politiek): het afscheid van Lisa della Casa. In haar glansrol als Arabella in de opera van Richard Strauss keerde zij zich in 1973, volstrekt onaangekon-

[p. 52]

digd, na 28 jaar lang een van de diva's van de Weense Staatsopera te zijn geweest, tot het publiek in plaats van tot haar tegenspeler Lamont en zong voor hen met grote nadruk: ‘Dann fahr ich fort von euch auf Nimmerwiedersehen.’

Zo'n afscheid had ik Willy Brandt toegewenst.

28 maart 1987