Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

Een goed woord voor experts

Kort voor zijn dood vorig jaar mengde de toen hoogbejaarde Amerikaanse diplomaat en politicus Averell Harriman zich nog eenmaal in het publieke debat. Hij verweet de regering-Reagan geen ernst te maken met wapenbeheersingsonderhandelingen. Daartegenover plaatste hij zijn eigen ervaringen: twee weken nadat hij door president Kennedy als onderhandelaar naar Moskou was gestuurd, kwam het verdrag tot stand waarbij de Verenigde Staten, de Sovjet-Unie en het Verenigd Koninkrijk zich verplichtten geen bovengrondse kernproeven meer te doen. De moraal: als de politieke wil aan weerszijden aanwezig is, kunnen er snel zaken worden gedaan.

Lord Zuckerman, de voormalige wetenschappelijke adviseur van de Britse regering, en nu een van de scherpzinnigste schrijvers over nucleaire wapens, schreef enkele maanden later over datzelfde beperkte kernstopverdrag. Zijn verhaal luidt heel anders. Harriman kon zo snel tot overeenstemming komen omdat in de voorafgaande vijf jaar in moeizame onderhandelingen experts van de betrokken staten alle technische en juridische problemen rond zo'n verdrag in kaart hadden gebracht en mogelijke oplossingen hadden geformuleerd. Zeker: de politieke wil had in 1963 de doorslag gegeven. Maar zonder het weinig spectaculaire funderingswerk van de experts (Zuckerman was natuurlijk een van hen) had Harriman zijn glansrol niet kunnen spelen.

Al eerder, in zijn bedachtzame Nuclear Illusion and Reality heeft Zuckerman waarschuwende en venijnige woorden gericht aan politici die over technische nucleaire vraagstukken gaan onderhandelen zonder experts mee naar de onderhandelingstafel te nemen en zonder zich voldoende te hebben voorbereid. Dit is precies wat Kissinger op hoogst belangrijke momenten deed bij de salt-onderhandelingen. Een van de gevolgen daarvan is geweest, aldus Zuckerman, dat het probleem van de kernbewapening in Oost en West gedefinieerd is als een probleem van aantallen. En dit heeft geleid tot een algemene fixatie op aantallen kernwapens, met als onderliggende gedachte: meer kernwapens vergroten het gevaar van een oorlog, en vermindering

[p. 48]

van een aantal moet dus wel een versteviging van de vrede betekenen. Dit is een typisch prenucleaire gedachtegang: nucleaire wapens worden gelijkgesteld met conventionele als tanks en geweren. Daar doen aantallen er wel wat toe. In feite ligt het verband eerder andersom: de betrekkingen tussen Oost en West zouden gevaarlijk onstabiel kunnen worden als de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie samen over niet meer dan honderd kernwapens zouden beschikken.

De les van Zuckerman is helder. Politieke wil is niet genoeg, men moet ook zijn huiswerk hebben gedaan. De meeste politici hebben daar geen tijd voor. Daarom moeten ze mensen meenemen die wel verstand hebben van de zaken waarover ze gaan praten of moeten ze zich over die zaken van tevoren met hen hebben beraden. Dit klinkt vanzelfsprekend technocratisch en deskundigheid bestaat er ook in politieke varianten. Maar als er op het recept van lord Zuckerman aanmerkingen mogelijk zijn, dan laat dat de juistheid van zijn analyse onverlet. Die juistheid wordt op bijna kluchtige wijze gedemonstreerd in nieuwe informatie over de topontmoeting tussen Reagan en Gorbatsjov in Reykjavik.

De Amerikanen gingen naar IJsland in de overtuiging dat daar voornamelijk over kernwapendragers voor de middellange afstand zou worden gesproken en over nucleaire proefnemingen. Daarop waren zij voorbereid. Maar bij het eerste tweegesprek tussen de wereldpolitici maakte Gorbatsjov duidelijk dat hij over veel meer wenste te praten. Toen na 51 minuten de beide ministers van Buitenlandse Zaken aanschoven las Gorbatsjov een ontwerpcommuniqué voor waarmee de top zijns inziens de volgende dag afgesloten zou kunnen worden. Het was veel en verreikend wat in die drie velletjes stond: een hele reeks verdragen en overeenkomsten, onder andere over een vermindering met 50 procent van alle ‘offensieve’ strategische kernwapens, het afvoeren van alle middellange kernwapendragers uit Europa, nieuwe onderhandelingen over een volledig verbod op kernproeven, een onvoorwaardelijke verlenging van het abm-verdrag en strikte beperkingen aan de verdere ontwikkeling van sdi, het Strategie Defense Initiative, populair geworden als ‘Star Wars’.

Daarop begonnen de experts die de staatslieden hadden meegebracht naarstig over de uitwerking van zulke voorstellen te praten. De topontmoeting was op zaterdagmorgen 10 oktober begonnen; de technische onderhandelingen gingen de hele nacht door. Op zondagmorgen was op een aantal punten overeenstemming bereikt. Zo zouden inderdaad alle middellange Amerikaanse en sovjet-Russische kernwapens uit Europa verdwijnen, terwijl de Sovjet-Unie er

[p. 49]

dan niet meer dan honderd op zijn Aziatisch territorium zou mogen hebben.

Maar lang niet alles was uitgepraat. Het tweede en laatste geplande topgesprek liep zondagmorgen dan ook vast, op abm en sdi. Om halftwee gingen de hoogste heren lunchen en afgesproken werd dat ze elkaar om drie uur voor het allerlaatst zouden ontmoeten. De zes topdenkers aan Amerikaanse zijde zochten inmiddels onder leiding van minister van Buitenlandse Zaken Shultz naar een plan, maar voor ze zo ver waren arriveerde Shultz' collega Sjevarnadze met zijn club en vertelde dat zonder een verlenging van het abm-verdrag geen overeenkomst mogelijk was.

Aan het eind van de tafel schreef onderminister Perle (de bekende havik) haastig iets op een velletje, en schoof dat door naar admiraal Pointdexter, toen nog Nationaal Veiligheidsadviseur, die het weer doorgaf aan Shultz. Die liet het lezen aan topambtenaren Nitze en Kampelman, en bracht het toen als een informeel stuk, niet goedgekeurd door de president, naar voren. Het behelsde de afschaffing van alle ‘offensieve’ ballistische kernwapens binnen tien jaar.

Toen Reagan na de lunch terugkwam werd hij door zijn staf ingelicht, maar voor hij kon zeggen of hij het ermee eens was stapte Gorbatsjov binnen en de anderen, behalve de ministers van Buitenlandse Zaken, moesten de kamer weer uit. Reagan las het velletje van Perle voor. Gorbatsjov antwoordde met het voorstel alle offensieve kernwapens, niet alleen de ballistische, binnen tien jaar af te schaffen. Daarna gingen de staatslieden in hoog tempo nog een stap verder en uitten de wens dan ook maar alle kernwapens te elimineren. Het liep allemaal, voorspelbaar, op niets uit. De lezer blijft huiverend achter. Het wereldprobleem is zelden zo lichtzinnig en geïmproviseerd behandeld.

21 februari 1987