Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

Staat van beleg

De literatuur over de raison d'état, de staatsraison, begint bij Machiavelli. Bij hem wordt voor het eerst in alle scherpte uiteengezet dat de staat zich bij de handhaving en uitoefening van zijn macht niet aan recht of zedenwet gebonden hoeft te achten, sterker nog: zich niet gebonden mag achten. De leer van de staatsraison is de theoretische reflectie op het ontstaan van de staat in de vijftiende en zestiende eeuw. Ze krijgt vorm in een bijzonder genre literatuur, de literatuur der arcana. ‘Arcanum’ is een Latijns woord dat oorspronkelijk ‘geheim’ betekent, maar in deze tijd zoiets als ‘fabrieksgeheim’ inhoudt.

De arcana rei publicae waarvan in deze boeken sprake is, dat zijn om zo te zeggen de fabrieksgeheimen van een succesvolle staatsbewindvoering. Ze worden in twee klassen onderscheiden: de arcana imperii en de arcana dominationis. De eerste omvat de recepten die men moet gebruiken om de staat in normale omstandigheden te laten voortbestaan. Zo wordt bijvoorbeeld persvrijheid aangeprezen als een middel om het volk een mogelijkheid te geven zich te uiten, en het aldus af te houden van opgekropte woede. De arcana dominationis betreffen daarentegen de middelen om zich te weer te stellen tegen buitengewone omstandigheden als oorlog en revolutie.

In het tijdperk van het absolutisme, waarin de staat nog niets anders is dan het persoonlijk bezit van de monarch, is er bijna iets vanzelfsprekends aan deze catalogi van list en bedrog. Ze zijn immers geheel in overeenstemming met de aard van het regime. (Overigens kent de literatuur van de arcana haar eigen onderverdelingen, toegesneden op de drie mogelijke staatsvormen volgens Aristoteles: monarchie, aristocratie en democratie.)

De opkomst van het liberalisme plaatste de leer van de staatsraison onder verdenking. De idee van de rechtsstaat verdraagt zich niet met de gedachte dat de staat boven de wet kan staan; het gaat er juist om

[p. 45]

het optreden van de staat onder het regime van de wet te stellen. Hier is geen plaats meer voor arcana rei publicae. Maar de problemen waarvoor deze waren uitgevonden verdwenen niet met de ontwikkeling van de rechtsstaat. De handhaving van de staatsmacht blijft vragen om onaangename en soms uitzonderlijke middelen.

In de loop van de geschiedenis worden twee wegen ingeslagen om rechtsstaat en staatsraison te combineren. De eerste weg bestaat eruit het duistere rijk der arcana onder het regime van de rechtsstaat te brengen. Vooral op het terrein van de arcana dominationis is dat gebeurd. Vrijwel elke staat kent wettelijke regelingen voor uitzonderlijke situaties. Naar de oorspronkelijke situatie die tot zo'n regeling aanleiding gaf, wordt ze de ‘staat van beleg’ genoemd; algemener: de uitzonderings- of noodtoestand. De wettelijke regelingen die dan van kracht worden maken het mogelijk de normale principes en gebruiken van de rechtsstaat op te schorten.

De tweede weg is die van het wegmoffelen, het negeren en minimaliseren van de onaangename middelen waarmee de staat zich óók beschermt. Het aanschouwelijk verhaal dat hierbij verteld kan worden, is dat van geheime diensten, antiterreureenheden en militaire operaties die officieel niet bestaan. De mate waarin de hedendaagse arcana rei publicae worden ervaren als een noodzakelijk kwaad of erger, verschilt per land. Het lijkt erop dat ze des te meer als een onaangenaam maar noodzakelijk feit des levens worden geaccepteerd naarmate het gaat om bewoners van een staat die in de grote wereld echt meedoet, of althans die pretentie nog steeds heeft.

De leer van de staatsraison lijkt bijvoorbeeld iedere Fransman wel met de paplepel te zijn ingegoten. Dat heeft te maken met een lange traditie waarin de Franse staat wereldpolitiek bedreef en bedrijft. Vandaar de geringe opschudding die de affaire met de Rainbow Warrior in Frankrijk zelf teweegbracht; het voornaamste probleem leek eruit te bestaan dat twee agenten van een Franse geheime dienst waren gesnapt. Ook Groot-Brittannië gaat niet gebukt onder de onvermijdelijke botsingen die zich af en toe voordoen tussen de principes van een democratische rechtsstaat en de toepassing van hedendaagse arcana rei publicae. Hier verraadt zich het feit dat het Verenigd Koninkrijk ooit een wereldmacht was die voor de handhaving van zijn machtspositie op zichzelf was aangewezen.

De status van zelfstandige wereldmacht heeft Duitsland achter zich gelaten en daarmee zijn ook de pretenties op het gebied van de staatsraison teruggeschroefd. Maar waar de Bondsrepubliek niet meer bedreigd wordt, ziet men steeds weer hoe deze staat als geen

[p. 46]

ander rechtsstaat en staatsraison langs de legalistische weg tracht te combineren. Nergens is de noodtoestand juridisch zo uitgebreid en perfectionistisch geregeld, en nergens heeft de invoering, eind jaren zestig, van deze wetgeving (de zogenaamde Notstandsgesetze) tot zo veel politiek rumoer geleid. Vijftien jaar later zag men hetzelfde, toen de staat de verdediging tegen het terrorisme met een keur van nieuwe wetgeving gepaard deed gaan. De staatsmacht bleek uiteindelijk desnoods te beschikken over de gsg-9, een speciale eenheid die zelfs in de Somalische hoofdstad Mogadishu kon toeslaan.

Dergelijke paramilitaire eenheden, gespecialiseerd in het vuile werk van de staatshandhaving waarvoor de normale politie en de gewone krijgsmacht niet toereikend zijn, zijn vooral als gevolg van de dreiging van het terrorisme in vrijwel alle rechtsstaten in het leven geroepen: levende bewijzen van onontkoombare noodzaak van arcana rei publicae. Zelfs Nederland heeft er één, hoewel ons land in vele opzichten zo weinig een zelfstandige staat is dat inzicht in de duistere kanten van de staatshandhaving hier overbodig schijnt.

De regel luidt dus: hoe zelfstandiger de staat, des te meer noodzaak voor arcana en des te meer begrip daarvoor bij de staatsburgers. Op die regel is één grote en gewichtige uitzondering: de Verenigde Staten. Misschien is het omdat de republiek geen absolutistische voorfase heeft gehad, misschien omdat ze het grootste deel van haar geschiedenis geen directe dreiging van andere staten ondervond, maar in ieder geval is er in de Amerikaanse politieke traditie officieel nooit plaats ingeruimd voor de staatsraison en de daarbij passende instrumenten. Pas vanaf de Tweede Wereldoorlog kennen de Verenigde Staten een geheime dienst; aan de vooravond van die oorlog werd een plan zo'n dienst op te richten door de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken, Cordell Hull, met dédain van de hand gewezen: ‘Gentlemen lezen elkaars post niet.’

Na 1945 maakte de Nieuwe Wereld hardhandig kennis met de arcanische realiteiten van de wereldpolitiek. Wat er bijgeleerd werd op het gebied van de arcana loog er niet om. De onmogelijke verzoening van rechtsstaat en staatsraison is in de Verenigde Staten al helemaal niet op een werkbaar niveau opgegeven. Officieel kunnen deze duistere manoeuvres daarom niet eens bestaan; alleen zolang ze met succes ontkend kunnen worden, is er niets aan de hand.

Niet voor niets opereerde overste Oliver North vanuit het souterrain van het Witte Huis - half boven en half onder de grond. De onthulling van zijn activiteiten moest de hoofdbewoner van het pand al-

[p. 47]

dus in een staat van beleg brengen. Het zal hem meer kosten dan de ‘slapeloze middagen’ die hij aan deze affaire dacht over te houden.

20 december 1986