Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

[p. 37]

2
Mechanica van de macht

Politiek expressionisme

Vanaf december 1968 werd op de wekelijkse vergadering van het Sentrale Beleids Komitee van de svb (Studenten Vakbeweging) steeds maar weer voorgesteld om het Maagdenhuis te gaan bezetten. De meerderheid van het sbk zag daar nooit wat in. De voorstanders van de bezetting konden namelijk nooit aangeven waarom de svb het zenuwcentrum van de Amsterdamse Universiteit zou moeten platleggen.

Toen echter in het voorjaar van 1969 de Katholieke Hogeschool Tilburg door studenten werd ingenomen, waren de Amsterdamse activisten niet meer te houden. Twee weken later trokken buiten svb en asva om studenten het Maagdenhuis binnen. Een politieke argumentatie voor de bezetting was er niet. Die werd pas achteraf gefabriceerd op basis van de tijdens de bezetting geroofde documenten.

De bezetting van het Maagdenhuis is een voorbeeld van wat ik zou willen noemen: politiek expressionisme. Daaronder versta ik handelingen die worden voorgesteld als politiek, maar waarvan uiteindelijk de enige rechtvaardiging die handeling zelf is. Politiek expressionisme onttrekt zich daardoor aan debat en daarmee aan rationaliteit en democratie, want politieke discussies kunnen alleen maar worden gevoerd als het mogelijk is argumenten uit te wisselen.

Politiek expressionisme is blind voor de gevolgen, maar de gevolgen van zulke expressionistische handelingen kunnen groot zijn. De bezetting van het Maagdenhuis luidde de ondergang van de progressieve studentenbeweging in Nederland in. De acties tegen de munitietrein uit Eemshaven lijken mij volstrekt aan deze omschrijving van politiek expressionisme te beantwoorden. ‘De veiligheid van mensen’ - het meest gebruikte motief van de actievoerders - is alleen door henzelf bedreigd. De enige gewonde is de treinmachinist die door een steen van de actievoerders in het gezicht werd geraakt. Sinds de ontploffing van het Leidse kruitschip in 1807 is er geen ongeluk met een munitietransport in Nederland voorgevallen. Ook hier is de relatie tussen de actie en een politiek doel geheel verdwenen. De actie is haar eigen rechtvaardiging.

[p. 38]

Op politiek expressionisme hebben actiegroepen of actievoerders echter niet het monopolie. De neergang van het parlement komt onder andere tot uiting in de opkomst van het politiek expressionisme in en om 's lands vergaderzaal. Om te overleven zijn steeds meer politici dag in dag uit in de weer om duidelijk te maken dat ze er zijn, een activiteit waarbij de vraag wat ze mogelijkerwijs doen naar de achtergrond verschuift.

De gemeenteraden zijn altijd de sergeants van de Nederlandse politiek geweest, de ruggengraat van het stelsel, maar ook zij zijn niet immuun voor het politiek expressionisme. Sinds de gemeenteraad van Hellevoetsluis zijn motie aanvaardde over de eigen kernwapenvrije zone zijn in tientallen gemeenteraden discussies gevoerd over een motie waarin de raad zou uitspreken dat kernwapens niet op het grondgebied van de gemeente mogen worden geplaatst. Op Kamervragen of gemeenteraden de aangewezen lichamen zijn om zich over zulke kwesties uit te spreken, heeft de minister van Binnenlandse Zaken geantwoord dat gemeenteraden ‘zonder meer’ het recht hebben zich uit te spreken over de plaatsing van kernwapens op hun grondgebied.

Dat recht wordt door niemand betwist. Gemeenteraden staat het ook vrij om een bepaling in de Algemene Politie Verordening op te nemen waarbij het uitgesloten wordt dat de bereden agenten met kernwapens worden uitgerust. Van een inhoudelijk oordeel over zulke moties heeft de minister zich onthouden, wat op zich correct is, al wees hij erop dat besluiten van de gemeenteraad die in strijd zijn met de wet dan wel met het algemeen belang op grond van artikel 185 van de Gemeentewet geschorst of vernietigd kunnen worden.

Inmiddels hebben Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland aangekondigd dat zij dergelijke moties voor vernietiging bij de Kroon zullen voordragen, omdat het vervoer en de opslag van zulke wapens een zaak is van rijksbelang. Zo is het en daar komt bij dat deze golf van moties suggereert dat er wel eens plannen voor de stationering van kernwapens in plaatsen als Hellevoetsluis zouden kunnen bestaan. Dat is niet het geval, en men moet het de gemeenteraadsleden die zulke moties ondersteunen alleen al aanrekenen dat zij op deze wijze hun kiezers proberen bang te maken. Erger is echter de dubbelzinnigheid van deze moties. Aan de ene kant suggereren zij dat de gemeenteraad wel degelijk de bevoegdheid heeft om inhoud te geven aan zo'n besluit. ‘Met alle wettelijke middelen’ moeten de gemeentebesturen zich tegen de plaatsing van kernwapens op hun grondgebied verzetten, heet het. Maar in het debat dat daarover in

[p. 39]

de Eindhovense raad werd gevoerd, moest het gemeentebestuur uitleggen dat zulke middelen er in het geheel niet zijn.

Zulke moties zijn dus aan de andere kant volstrekt vrijblijvend. Zij leiden niet tot feitelijke politiek. Maar ze suggereren dat ze dat wel doen. Dat bestempelt ze tot uitingen van politiek expressionisme. En wanneer dat duidelijk wordt aan een bevolking die niet thuis is in staatsrechtelijke problemen, maar afgaat op de woorden van dat besluit, dan is het resultaat voorspelbaar: een verdere uitholling van het vertrouwen in de democratie. Deze heeft in ieder geval het voordeel dat er geen twijfel over kan bestaan wie daarvoor verantwoordelijk zijn.

4 februari 1982