Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

[p. 16]

De antiheld als held

De etymologie van een van de Amerikaanse woorden voor hoer, hooker, lijkt zo voor de hand liggend, dat uitzoeken overbodig is. Hooker: dat verwijst naar aan de haak slaan, berekenende vrouwen in visnetkousen. Allemaal fantasie. Hooker blijkt een afkorting te zijn van Hooker's girls, dames van plezier die zo veelvuldig geïnviteerd werden door generaal Hooker en zijn staf, dat Hooker's girls een spottende soortnaam werd.

Generaal Hooker was een van de vele incompetente aanvoerders van het Leger van de Potomac, de voornaamste troepenmacht van de Noordelijken in de Amerikaanse Burgeroorlog. Een van zijn voorgangers, generaal Burnside, werd op andere wijze onsterfelijk: de martiale haargroei op zijn gezicht was van dien aard dat burnsides het Amerikaanse woord voor bakkebaarden is geworden.

Er is één Amerikaanse schrijver die het patent heeft op het vertellen van zulke historische kleinigheden: de dit jaar zestig wordende Gore Vidal. Lincoln, het boek waaruit bovenstaande informatie komt, is de vierde en dikste roman uit een reeks waarin de Amerikaanse politieke geschiedenis op satirische wijze wordt geherwaardeerd. De eerste (en minst geslaagde), Washington, dc, is een zedenschets van het politieke milieu in de Amerikaanse hoofdstad tussen grofweg 1930 en 1980, de periode die Vidal - zelf kleinzoon van een senator en een soort stiefbroer van de latere Jacqueline Kennedy - uit eigen ervaring kent. In 1973 verscheen Burr, zijn meesterwerk.

Aäron Burr is het zwarte schaap uit de begintijd van de Amerikaanse republiek. Hij vocht met onderscheiding in de Onafhankelijkheidsoorlog, stond aan de wieg van de eerste partijorganisatie in de Verenigde Staten en werd in 1800 vice-president, nadat Thomas Jefferson en hij bij de verkiezingen allebei evenveel kiesmannen achter zich hadden gekregen, zodat de presidentskeuze in het Congres moest vallen. In 1804 doodde hij in een duel Alexander Hamilton, een van de andere helden van de Amerikaanse revolutie.

Een paar jaar later werd Burr op last van Jefferson gearresteerd, beschuldigd van hoogverraad: hij zou de Verenigde Staten hebben willen doen scheuren en een invasie op Spaans gebied hebben voorbereid om zichzelf tot keizer van Mexico te maken. Burr werd vrijgesproken, maar de toedracht is nooit helemaal opgehelderd en met een walm van verdenkingen en verdachtmakingen om zich heen is Burr eerst de vergetelheid en daarna de geschiedenis ingegaan.

[p. 17]

In de roman is Burr echter de held van het verhaal, sarcastisch commentator van leven, karakter en werken van zijn grote, heilig verklaarde tijdgenoten. George Washington blijkt nu een te groot achterste te hebben en te zeer gesteld te zijn op middelmatigheid om zich heen; zijn ijdelheid en zijn incompetentie als generaal worden slechts goedgemaakt door zijn sluwheid als politicus en zijn commerciële handigheden. De regering van de eerbiedwaardige John Adams (1796-1800) was een bestuurlijke ramp die (volgens Burr) zijn weerga pas vond onder het presidentschap van diens zoon, John Quincy Adams. Thomas Jefferson, de grote filosoof en democraat, blijkt nu een zonderlinge uitvinder en ontpopt zich als een rancuneus en tiranniek president. Als hij zich in het proces tegen Burr op ‘presidentiële privileges’ beroept om bepaalde stukken achter te houden, is de vergelijking met Nixon en diens beroep op ‘executive privilege’ onontkoombaar.

Het is Vidals trots dat deze boeken weliswaar romans zijn, maar dat ze op bepaalde kleinigheden na volstrekt overeenstemmen met de historisch bekende werkelijkheid. Hieraan ontleent zijn ontluistering van Amerika's geschiedenis zijn kracht. Nog veel sterker dan in Burr komt dat tot uiting in de volgende roman uit de reeks, 1876. In 1876 versloeg de Democratische kandidaat voor het presidentschap, Tilden, zijn Republikeinse tegenstander Rutherford Hayes met een verschil van meer dan een kwart miljoen stemmen. ‘Tilden and Reform’ was de strijdkreet geweest waarmee zijn aanhangers campagne hadden gevoerd. Onder de zittende president Ulysses Grant (de held van de Burgeroorlog, die aan het eind van zijn tweede ambtstermijn alleen nog maar over paarden of de oorlog wilde praten, van politiek raakte hij overstuur) had de corruptie grootse vormen aangenomen.

De Amerikaanse politiek leek in deze tijd neer te komen op een permanente koehandel tussen spoorwegmaatschappijen en politici. De electorale voorsprong van Tilden bleek in het college van kiesmannen tot 184 tegen 165 stemmen gereduceerd, met twintig betwiste stemmen daartussen. ‘Betwist’ betekende dat bij Democratische overwinningen in het Zuiden de Republikeinse machthebbers een nieuwe voor hen gunstige uitslag daarachteraan fabriceerden. Terwijl de aanhangers van Tilden overschakelden op de strijdkreet ‘Tilden or Blood’, werd het in het eerste eeuwfeest van de Amerikaanse onafhankelijkheid (speciale feestmars van Richard Wagner) zo georganiseerd, dat Hayes alle betwiste stemmen kreeg en president werd; in het vervolg Rutherfraud Hayes voor zijn tegenstanders. Dit ver-

[p. 18]

haal wordt door Vidal met sardonisch genoegen uit de doeken gedaan. Want de moraal van zijn satire is ondanks zijn geestige schrijfstijl toch van een in wezen grote simpelheid. Idealen zijn altijd maskers, hypocrisie is de norm; de enige vraag die bij hem open blijft is of politici macht nastreven om daarmee geld binnen te kunnen halen, of dat ze geld najagen om daarmee macht te verwerven.

Aan dat wereldbeeld is in Lincoln niets veranderd. Maar in Vidals relaas van de Burgeroorlog blijkt Lincoln niet de antiheld die men op grond van zijn andere romans zou verwachten, maar juist de held van het verhaal. Als Vidal het accent legt op de bedrieglijke schijn van eenvoud enerzijds en anderzijds de subtiele politieke tacticus die zich daarachter verborgen hield, dan wijkt hij toch niet werkelijk af van het officiële geschiedbeeld van ‘Honest Abe’.

Het nauwgezet volgen van de geschiedenis heeft de roman compositorisch geen goed gedaan; soms lijkt Vidal meer een aantal filmscenario's aan elkaar geplakt te hebben met in gedachten een wat jongere James Stewart als Lincoln. Het merkwaardige is echter, dat de ontluistering van de Amerikaanse politiek een onverwachte diepgang krijgt door de ongezouten en beargumenteerde waardering voor een volksheld die al lang geleden door iedereen heilig was verklaard.

27 juli 1985