Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

Het gedrag van schorpioenen

In zijn prachtige autobiografie The Time of My Life haalt de Britse Labour-politicus Denis Healey een oude anekdote op om de politieke wereld van het Midden-Oosten te karakteriseren. Aan de oever van een wadi komt een kikvors oog in oog te staan met een schorpioen. ‘Luister eens,’ zegt de schorpioen, ‘ik moet naar de overkant. Maar ik kan niet zwemmen. Zou jij me niet op je rug willen nemen?’ ‘Dat lijkt mij niet een goed idee,’ antwoordt de kikvors. ‘Jij steekt mij natuurlijk met je giftige staart.’ ‘Hoe kom je daar nou bij,’ repliceert de schorpioen, ‘daar zou ik toch niets mee opschieten? Ik zou verdrinken en helemaal niet aan de overkant komen. Vertrouw mij nou maar.’ Daar kan de kikvors geen speld tussen krijgen. De schorpioen klimt op zijn rug en zij gaan het water in. Midden in de rivier voelt hij een scherpe pijn in zijn rug. De schorpioen heeft hem gestoken. Met zijn laatste adem roept hij: ‘Waarom heb je dat gedaan? Ik ben vergiftigd en jij verdrinkt. Wat schiet je daarmee op?’ De schorpioen

[p. 19]

kan nog net antwoorden: ‘Je hebt helemaal gelijk. Maar je hebt één ding vergeten: dit is het Midden-Oosten.’

De huidige crisis in de Perzische Golf ondersteunt ampel de teneur van deze anekdote. Het merkwaardige is dat dit zo weinig wordt onderkend in de verhalen van de vele deskundigen die ons dag in dag uit over de crisis onderrichten. Helemaal treurig is het gesteld met degenen die voor deskundig worden versleten met geen ander argument dan dat zij uit het Midden-Oosten afkomstig zijn en Nederlands of Engels spreken. Van de laatsten neem ik maar degene die afgelopen zaterdag in de bijlage van Het Parool aan het woord kwam. ‘Ik hoef u niets te vertellen over de historische aanspraken die Irak op Koeweit heeft,’ hield hij ons voor, en dat deed hij dan ook niet. Hij volstond met het algemene argument dat de Arabische wereld als één moest worden beschouwd, en dat de meeste grenzen tussen Arabische staten kunstmatig zijn, ‘want getrokken door koloniale machten’. Maar ook in een artikel in de Volkskrant van diezelfde dag, dat pretendeerde enkele ‘misverstanden’ over de crisis uit de weg te ruimen, heette het dat het doel van Saddam Hoessein niets anders was dan Koeweit weer tot een integraal deel van Irak maken, zoals het geval was geweest vóór de komst van de Britten naar het Midden-Oosten tijdens de Eerste Wereldoorlog.

Het eerste wat hier in het geding is, is de feitelijke juistheid van zulke beweringen. Die is er niet. De Britten kwamen niet tijdens de Eerste Wereldoorlog naar het Midden-Oosten, maar hadden al ver daarvoor betrekkingen met de emir van Koeweit, die in 1899 resulteerden in een Brits protectoraat over het gebied. In de voorgaande eeuw hadden de Koeweiti's door de Turken en Britten tegen elkaar uit te spelen, een semi-autonome status binnen het Osmaanse Rijk weten te verwerven. Irak bestond toen niet. Dat is inderdaad een volstrekte schepping van de Fransen en Britten, die na de ineenstorting van het Osmaanse Rijk het Midden-Oosten verdeelden tussen de rivaliserende Arabische stamhoofden. Irak werd gevormd door drie wilaya's (militair-administratieve districten) van het voormalige Osmaanse Rijk samen te voegen: het voornamelijk door Koerden bewoonde Mossoel, het merendeels soennitische Bagdad, en Basra, waar sjiitische moslims de meerderheid vormden. Koeweit is dus nooit deel geweest van Irak, en niet Koeweit, maar Irak is een constructie van ‘westers imperialisme’.

Wie zijn gelijk uit de geschiedenis wil halen, komt echter niet alleen voor onaangename verrassingen te staan. Zo'n manoeuvre kan ook leiden tot pijnlijke politieke conclusies. De redenering dat de

[p. 20]

grenzen van de Arabische staten in feite willekeurig en kunstmatig zijn - een redenering die in het voetspoor van Saddam Hoessein veel wordt gevolgd door Palestijnse ‘deskundigen’ - keert zich niet alleen tegen het bestaansrecht van Irak. Zij ondermijnt tegelijkertijd de gedachte dat een Palestijnse staat een eind zou maken aan het Israëlisch-Arabische conflict. Degenen die steeds zo'n Palestijnse staat als oplossing hebben gepropageerd, roepen nu dat er geen rechtmatige grenzen in het Midden-Oosten bestaan. Daarmee ontkennen ze niet alleen het bestaansrecht van de huidige Arabische staten en niet alleen het bestaansrecht van Israël. Ze ontkennen daarmee uiteindelijk ook het bestaansrecht van een Palestijnse staat. Blijkbaar is die bedoeld niet meer te zijn dan een tussenfase op weg naar één Arabisch imperium. De omarming van deze denkbeelden door Arafat heeft de geloofwaardigheid van de plo vernietigd, zeker zolang hij daar de aanvoerder van is.

Deze Arabische en vooral Palestijnse zelfmoordmanoeuvres worden afgerond met een ander verhaal, dat ook al deskundig door deskundigen wordt nagepraat. Het is dat van de kloof tussen de rijke en corrupte sjeiks op hun olievelden en de andere Arabieren, die gewoon moeten werken om geld te verdienen en nu in Saddam Hoessein hun kampioen hebben gevonden. Irak is echter zelf een van die rijke olielanden in het Midden-Oosten. Zijn rijkdommen heeft het regime besteed aan een kolossaal militair apparaat en een kostbare aanvalsoorlog tegen Iran. De sjeiks in Koeweit leefden er goed van, maar bouwden van hun oliegeld een luxueuze verzorgingsstaat, waarvan hun Palestijnse gastarbeiders mede profiteerden. (De Palestijnse klacht dat zij er als tweederangsburgers werden behandeld omdat ze geen Koeweiti mochten worden, doet zonderling aan. Niet alleen is dit de praktijk in het hele Midden-Oosten. Het is ook, vanaf 1948, de noodzakelijke basis geweest voor de vorming en instandhouding van een Palestijns volk en een Palestijnse identiteit.) Verder deden al die rijke potentaten precies wat nu van ze wordt geëist: het subsidiëren van arme Arabische broeders, van koning Hoessein tot en met de meest obscure terroristische groepjes. Zo kon de plo een organisatie worden waarin miljarden omgaan, en waarvan de leiders er een levensstijl op na houden die niet onderdoet voor die van de eerste de beste oliesjeik. Hier ziet men andermaal de schorpioen die zijn helper steekt en daar zelf ook aan ten onder gaat. De Palestijnse keus voor Saddam Hoessein leidt ertoe dat de subsidies uit Saudi-Arabië en de Golfstaten op zullen drogen; een verlies dat Irak op geen stukken na kan compenseren.

[p. 21]

Een laatste punt: de vrije toegang tot de Golf voor Irak. Dit wordt ook steeds gezegd: dat hier legitieme Irakese verlangens liggen. Die zouden enerzijds ingewilligd kunnen worden door het nu tot Koeweit behorende eiland Boebijan aan Irak over te dragen, anderzijds door Irak de controle over de Shat El-Arab, de monding van Euphraat en Tigris, te geven. Over dat laatste heeft Irak tien jaar oorlog gevoerd met Iran, want volgens het verdrag uit 1975 loopt de grens tussen beide landen precies door het midden van de rivier, en dit betekende dat Iraakse schepen in de vaargeul de Iraanse vlag moesten voeren. Het betekende niet dat Irak ook maar enigermate in zijn economisch verkeer over zee werd belemmerd. En dat geldt evenzo voor de Koeweitse soevereiniteit over Boebijan. Alleen vanuit militair-strategisch oogpunt zou een opening naar de Golf voor Irak van belang zijn: namelijk om Irak de heerschappij in dit gebied te verschaffen. Dat is dan ook precies het argument waarom Britten zo verstandig zijn geweest in 1922 de grens te trekken zoals zij lag tot Saddam Hoessein Koeweit annexeerde.

5 september 1990