Het land van Erasmus

[p. 61]

4
Kunstzin en vroomheid bij Andrew de Graaf

Mr. Andrew de Graaf, op 17 mei 1867 te Rotterdam geboren en op 4 mei 1945, kort voor de bevrijding, te Zeist overleden, wordt in het levensbericht dat H. de Bie in 1951 aan hem heeft gewijd^1. een ‘waardig zoon van het Réveil’ genoemd. En met recht: voor het uit het Réveil voortgekomen protestantse maatschappelijk werk heeft De Graaf grote betekenis gehad. In 1907 werd hij - door wie hem kenden gewaardeerd om zijn fijngevoeligheid en tact - benoemd tot inspecteur van de in 1901 opgerichte Centraal Bond van Christelijk Philanthropische Inrichtingen in Nederland. In 1925 ging deze Bond samen met het Comité voor Inwendige Zending in Nederland; de nieuwe naam werd Centraal Bond voor Inwendige Zending en Christelijk Philanthropische Inrichtingen.

De Graaf heeft talrijke bestuursfuncties bekleed; bekendheid tot over de grenzen verwierf hij zich vooral als bestrijder van de handel in vrouwen en kinderen en van de gereglementeerde prostitutie.^2. Ook naar afkomst een zoon van het Réveil, trad hij hiermee in het voetspoor van zijn oom van moederszijde, Hendrik Pierson.^3. In 1900 werd De Graaf secretaris van het Nationaal Comité tot bestrijding van den handel in vrouwen en kinderen, dat onder voorzitterschap stond van H. Pierson en, evenals een aantal comités in andere landen, was opgericht op instigatie van de Engelsman W.A. Coote^4.. De Graaf raakte ook al spoedig betrokken bij het werk van de Fédération Abolitionniste Internationale, die in 1875 door Josephine Butler was gesticht met de bedoeling een einde te maken aan de gereglementeerde prostitutie. De

1. H. de Bie, Mr A. de Graaf, waardig zoon van het ‘Réveil’ (Den Haag 1951) (= Lichtstralen op de akker der wereld, jg. 52, nr. 3). De Bie baseerde zich mede op De Graafs onuitgegeven ‘Persoonlijke herinneringen’. Mevrouw I. van Stipriaan Luïscius-de Graaf was zo vriendelijk mij dit materiaal en enkele tientallen brieven van en aan haar vader ter inzage te geven en mij te helpen bij het identificeren van bepaalde personen. Brieven waarvan hieronder geen vindplaats vermeld wordt bevinden zich thans in het Réveil-Archief.

2. Cf. Persoonlijkheden in het Koninkrijk der Nederlanden in woord en beeld (Amsterdam 1938), p. 550-551 en het ‘Kort levensbericht’ (1 blz.) in het voorwerk van de hieronder te noemen bundel Feest en Strijd.

3. Cf. P.L. Schram, Hendrik Pierson. Een hoofdstuk uit de geschiedenis van de inwendige zending (Kampen 1968), p. 160 en passim.

4. W.A. Coote, A vision and its fulfilment (Londen 1910), i.h.b. p. 45-46.

[p. 62]

Graaf was de stellige overtuiging toegedaan dat bestrijding van de handel in vrouwen pas succes zou hebben wanneer de van overheidswege getolereerde bordelen zouden verdwijnen. Weliswaar stonden de meeste bestrijders van de vrouwenhandel, onder wie hun inspirator en voorman Coote, zelf ook op dit abolitionistische standpunt, maar zij vermeden een duidelijke stellingname op dit punt, teneinde de steun van regeringen als de Franse niet te verliezen. De Graaf wist dank zij zijn vasthoudendheid en diplomatieke gaven te bereiken dat tijdens een congres te Madrid in 1910 de reglementering openlijk werd aangewezen als de voornaamste oorzaak van de vrouwenhandel^5.. In 1920 werd de Graaf tot voorzitter van de Fédération gekozen; hij is dat tot aan zijn dood gebleven^6.. Hoezeer De Graaf er in geslaagd was zijn standpunt te doen zegevieren bleek in 1937, toen hij op 70-jarige leeftijd tevens voorzitter werd van de te Londen gevestigde Internationale Federatie tot bestrijding van de vrouwenhandel.

De Graafs naam leeft voort in de in 1961 te Amsterdam opgerichte Mr. A. de Graaf Stichting, die zich bezighoudt met onderzoek, documentatie en voorlichting op het terrein van de prostitutie. De Stichting wordt gesubsidieerd door de overheid. Zij acht zich niet langer gebonden aan het abolitionisme, maar beschouwt prostitutie principieel als een vorm van werk, dat dient te vallen onder de arbeidswetgeving^7..

Hoe De Graaf zelf hierover dacht, kan men vinden in het genoemde levensbericht van De Bie. Een voortreffelijke oriëntatie biedt ook de bundel Feest en Strijd. Uit de geschriften van Mr. A. de Graaf, die verscheen ter gelegenheid van De Graafs zeventigste verjaardag. Deze uitgave bevat tevens een uitvoerige, zij het niet volledige bibliografie^8.. De geschriften van De Graaf hebben zoals te verwachten is voornamelijk betrekking op zaken waarmee hij als inspecteur van de Centraal Bond dagelijks in aanraking kwam. Feest en Strijd legt echter ook getuigenis af van zijn belangstelling voor kunst en van de vriendschap die hem verbond met kunstenaars als Antoon der Kinderen en Alphons Diepenbrock.

Kunst is geen luxeartikel, zegt De Graaf in 1926, maar le-

5. A. de Graaf, De Volkenbond en de strijd tegen de onzedelijkheid (Zeist 1929), p. 5-33.

6. J. Lammerts van Bueren, ‘In Memoriam A. de Graaf’, Bulletin abolitionniste Jg. 70 (dec. 1945), p. 81-83.

7. Verslag van de werkzaamheden van de Mr. A. de Graaf Stichting betreffende de periode juli 1982-juli 1983 (Amsterdam 1983), p. iii en 8.

8. (Amsterdam 1937). In de toelichting op de bibliografie wordt meegedeeld dat men geen volledigheid heeft betracht m.b.t. de zeer veelvuldige artikelen in de Mededeelingen van den Centraal Bond en andere tijdschriften. Niet vermeld wordt dat De Graaf ook onder pseudoniem heeft geschreven.

[p. 63]

vensbehoefte. Het streven naar schoonheid is universeel en dus ook eigen aan de christen, ‘... en hoe sterker ontwikkeld zijn kunstgevoel is, hoe dieper zijn Christendom gaat, des te scherper zal hij vroeg of laat de verhouding van het Christendom tot de kunst als een probleem gaan voelen’^9.. Het zijn woorden die geen aanspraak kunnen maken op algemene geldigheid, maar zeker van toepassing zijn op de jonge De Graaf zelf. Het moest wel tot een conflict komen tussen de diepe religiositeit waarin hij was opgevoed en de geestdrift die hij als student opvatte voor de Nieuwe Gidsers met hun verering, soms zelfs vergoddelijking van de schoonheid.

Op De Graafs Réveilachtergrond is reeds gewezen. Zijn vader was Ds. Nicolaas Hendrik de Graaf (1823-1886)^10., een van de oprichters van het Utrechtse theologendispuut Secor Dabar. Ds. de Graaf vernoemde zijn derde zoon (en negende kind) naar zijn studiegenoot Andrew Murray (1828-1917), een Zuid-Afrikaan van Schotse afkomst. Murray werd later predikant in Zuid-Afrika, maar keerde van tijd tot tijd naar Europa terug. In zijn preken legde hij de nadruk op persoonlijke heiligmaking. Zijn talrijke publicaties zijn in vele talen vertaald^11.. Murray heeft door zijn vroomheid diepe indruk op zijn petekind gemaakt. Maar zijn ‘eerste diepste indruk van vroomheid en heiligheid’^12. dankte Andrew de Graaf aan zijn moeder, Johanna Elisabeth Pierson (1830-1913). Zij was een zuster van Allard, Hendrik en de latere minister van Financiën, Nicolaas Gerard Pierson. In zijn boek De ontwikkeling van den strijd tegen de onzedelijkheid vertelt De Graaf: ‘Zelf ben ik opgevoed door hen, die nog leefden van de herinneringen en na-indrukken van het Réveil, en nimmer heb ik er over hooren spreken dan met stralende oogen.’^13. En over Da Costa schreef hij elders: ‘Wij kennen hem uit de overlevering, van mond tot mond, van oog tot oog, van handdruk tot handdruk...’^14. Omdat Andrew aanleg bleek te hebben voor tekenen, is er een ogenblik sprake geweest van een opleiding in die richting, maar op aanraden van zijn oom Allard Pierson deed hij, wegens zijn zwakke gezondheid pas op twintigjarige leeftijd, eindexamen gymna-

9. ‘Kunst en Christendom’ in Feest en Strijd, p. 418-421, citaat p. 418. Het (op zichzelf niet belangrijke) artikel verscheen oorspronkelijk in het tijdschrift Woord en Daad.

10. Voor een genealogie-De Graaf zie Nederland's Patriciaat 9 (1918) (Twee overleden kinderen uit het gezin De Graaf-Pierson worden hier niet genoemd). Voor Ds. N.H. de Graaf zie E. Kluit, Het Protestantse Réveil in Nederland en daarbuiten 1815-1865 (Amsterdam 1970), register i.v.; A.C. Honders, Doen en Laten in Ernst en Vrede (Den Haag 1963), register i.v. In Allard Piersons roman Adriaan de Mérival (1866) treedt hij op als Ds. van Grave, aldus D.A. de Graaf, Het leven van Allard Pierson (Groningen 1962), p. 59. (D.A. de Graaf, gespecialiseerd in Rimbaud, was een zoon van Andrew de Graaf; hij overleed in 1981 te Goes).

11. Over Andrew Murray zie o.a. Honders, register i.v., en het uitvoerige artikel in Dictionary of South African Biography 1 (Cape Town, 2e dr. 1976), p. 574-583.

12. ‘Persoonlijke herinneringen’, p. 4. Voor een genealogie-Pierson zie Nederland's Patriciaat 50 (1964).

13. (Utrecht 1923), p. 6. De tweede druk van dit boek verscheen onder de titel Het Réveil en de strijd tegen de onzedelijkheid (Zutphen 1933).

14. ‘Over Isaäc da Costa, geboren 14 Januari 1798’, De Kroniek 13 jan. 1898, p. 51.

[p. 64]

sium. Het was ook op advies van zijn oom dat hij, na te hebben geaarzeld tussen theologie en letteren, in Amsterdam rechten ging studeren^15.. In 1887 werd hij lid van het vooraanstaande dispuut unica. Daar sloot hij vriendschap voor het leven met zijn latere zwager H.J. (Jaap) Koenen^16. en, tijdens de lustrumviering van 1890, met de vijf jaar oudere classicus en componist Alphons Diepenbrock^17.. In unica leerde hij ook Herman Gorter (‘Pans’) kennen, voor wiens ‘heiligverklaring’ op 25 mei 1889 hij een ‘Panspsalm’ dichtte^18.. De werkzaamheden die De Graaf in unica hield vormen nu nog aangename lectuur; zij missen ieder element van schoolsheid. Zijn eerste ‘oratie’ handelt over Sophocles' Antigone^19.. De Griekse dichter is weliswaar rijk aan gedachten, maar ‘aangeklede gedachten’ bevat zijn werk tot vreugde van de orator niet, iets wat hij een paar maanden later mevrouw Bosboom-Toussaint juist verwijt: haar Majoor Frans is te zeer een preek geworden. Omdat de schrijfster weinig aandacht heeft besteed aan de bijfiguren, zijn deze nog het meest geslaagd. Mevrouw Bosboom is kunstenares wanneer zij schildert wat haar fantasie ziet, niet wanneer zij filosofeert en slechts denkbeelden illustreert^20..

De Graaf treedt hier voor het eerst op als literair criticus, voorlopig nog in vertrouwde kring. Zijn romantische aard houdt hij voor zijn dispuutgenoten niet verborgen. Hij bewondert Antigone, al zou men haar tegenwoordig onverdraagzaam noemen. ‘o die ellendige verdraagzaamheid!’, roept de orator uit, ‘zij is de parodie van waardeering’. De verdraagzaamheid is nuttig geweest voor de samenleving, maar heeft ook de middelmatigheid bevorderd. ‘Stel u voor Dante verdraagzaam! Bilderdijk, Da Costa verdraagzaam!’. Elders getuigt hij van zijn liefde voor Alcibiades, een man met vele gebreken, maar wiens dichterlijke ziel berekening kende noch halfheid. De Graaf tekent de Grieken als ‘laffe, geniale kinderen’ die echter onsterfelijk zijn geworden door de kunst, die ‘de verstandigen verborgen, maar de kinderkens (is) geopenbaard’^21..

In zijn studententijd, herinnert De Graaf zich later, ‘was zijn ziel op alle gebied in opstand, een ziedende diepte’^22..

15. De Bie, o.c., p. 4-6. Volgens het Amsterdamse Album Academicum (Amsterdam 1913) stond Andrew de Graaf ingeschreven van 1887-1890.

16. Jaap Koenen (1864-1907) huwde in 1894 Andrews zuster Johanna Carolina de Graaf; Jaaps broer Salomon huwde in 1899 Daniela Annetta de Graaf, en Andrew de Graaf huwde in 1900 Jacoba Catharina Dionysia Koenen, zie Nederland's Patriciaat i (1910).

17. Over unica zegt De Graaf in 1925: ‘ik ben slechts student geweest in zooverre ik Unicist was’, zie ‘unica-herinneringen’ afgedrukt in het lustrumboekje 1950, p. 51-59. Op p. 55 vertelt De Graaf over zijn ontmoeting met Diepenbrock. De Bie, o.c., p. 6-9, citeert uit deze herinneringen het gedeelte over ‘de vriendschap en het feest’ - thema's die De Graaf zeer na aan het hart lagen. Uit de brieven die De Graaf n.a.v. de lustra aan unica schreef, blijkt de blijvende band met zijn oude dispuut. Op 9 dec. 1940 roemt hij de ‘onsterfelijk-Hollandse geest’ van unica (unica-archief, Amsterdam).

18. Herman Gorter Documentatie over de jaren 1864 tot en met 1897, samengesteld door Enno Endt (Amsterdam 1964) p. 188-189 (= ze druk, Amsterdam 1986, p. 238).

19. ‘Oratie’, gehouden op 24 febr. 1888 (unica-archief).

20. ‘Scriptie’ voor de vergadering van 26 mei 1888 (ibidem).

21. ‘Oratie’ over Alcibiades, gehouden in dec. 1888 (ibidem).

22. ‘In Memoriam Mr. F.E. Posthumus Meyjes’, Feest en Strijd, p. 461-463, i.h.b. p. 462. (oorspronkelijk verschenen in Propria Cures 1926).

[p. 65]

Zijn bijdragen aan het in januari 1890 door Jaap Koenen en anderen opgerichte Propria Cures laten daar weinig twijfel over bestaan. In de aflevering van 29 april 1890 schreef hij, onder het pseudoniem Christophe Resteau^23., een recensie van de roman Martha de Bruin door A.P. van Groeningen. Het boek beoordeelde hij gunstig, signaleerde wat er nieuw aan was (de analyse van het ‘tobben’, het ‘niet vertrouwen van eigen gevoel’), maar achtte het een bezwaar dat de auteur onvoldoende rekening had gehouden met de maatschappelijke realiteit: Martha de Bruin had in de roman eigenlijk tot prostitutie moeten vervallen^24.. In mei attaqueerde De Graaf De Gids die het gewaagd had La bête humaine van Zola, een boek vol kleur en vuur, te behandelen als was het niet meer dan een krantenfeuilleton met een spannende intrigue^25.. Maar in welke mate De Graaf voor de vernieuwers in literatuur en kunst gewonnen was, toonde hij het duidelijkst een maand later, toen hij Verlaine vergeleek met Kloos en de schilder Thijs Maris. Wie Maris' werk ziet, zou ‘zich blind en stom (willen) staren naar die kleuren die geen kleuren, naar die lijnen die geen lijnen zijn, zich ziek staren naar die zielsvisioenen, sterven naar dit zielsnirvana’^26..

Maatschappelijke vragen lieten hem echter niet los. In november riep hij, nu onder het pseudoniem M. Horniay^27., zijn medestudenten op de politiek niet te verwaarlozen. Hij vroeg hen om een standpunt; desnoods werden zij ultraconservatief of ultramontaan, als zij maar geen ‘zielloos-conservatieven’ bleven. Dat zijn de ‘schurken’; zij hebben, betoogde Horniay met een beroep op Allard Pierson, geen hart en geen verbeelding^28.. Het stuk baarde veel opzien. Veertig jaar later schreef Hk. Brugmans dat het een programma inhield waaraan Propria Cures trouw was gebleven^29..

De politieke opvattingen van De Graaf waren overigens even weinig concreet als die van het merendeel van zijn medestudenten. Welke kant koos hij in het vermaarde debat tussen Van Deyssel en Van der Goes over het socialisme? Voor Van Deyssel koesterde De Graaf een hartstochtelijke verering, omdat hij door hem bekeerd was ‘als tot een nieuwe godsdienst’. Van Deyssel had Van der Goes voorgehou-

23. Het pseudoniem is blijkbaar ontleend aan een van zijn voorouders. In Nederland's Patriciaat 9 (1918), p. 133 vindt men Jeanne Rest(e)au, die volgens een notitie in het Réveil-Archief de dochter zou zijn geweest van Christoffel Resteau.

24. Propria Cures 29 april 1890, p. 182-183.

25. In de rubriek ‘Geldersche Correspondentie’, Propria Cures 28 mei 1890, p. 222-223.

26. Propria Cures 17 juni 1890, p. 268.

27. Dat De Graaf achter Horniay schuilgaat, wordt meegedeeld door Hk. Brugmans, ‘De Amsterdamse Studentenpers’, in Geschiedenis van het Amsterdamsch Studentenleven 1632-1932 (Amsterdam 1932), p. 533.

28. ‘Over Politiek’, Propria Cures 18 nov. 1890, p. 122-123. Horniay's opponenten wezen politisering af (2 dec. 1890, p. 151-153), of vonden dat hij juist niet ver genoeg ging en het socialisme niet begreep (10 dec. 1890, p. 164-165). Horniay was zeker niet de eerste die het thema student en politiek aan de orde stelde, zie R. Hagendijk, Het studentenleven (Amsterdam 1980), p. 62-65.

29. ‘De Amsterdamse Studentenpers’, p. 533-534.

[p. 66]

den dat verfijnde cultuur bij enkelen te verkiezen was boven gemiddelde voorspoed voor allen. Een dergelijke keuze wees De Graaf af. Zelf wilde hij zowel uiterste verfijning, als geluk voor allen, voor het ‘arm, ongelukkig, vreugdeloos volk’, zoals hij schreef in Propria Cures, waarvan hij inmiddels redacteur was geworden^30..

De Graaf wil tegelijk estheet zijn - hij gebruikt het woord ‘kunstgodsdienst’ - en socialist, maar niet in partijpolitieke zin; het gaat hem meer om een universeel gemeenschapsgevoel, en ook dit duidt hij aan als een godsdienst. Hij droomt ervan de priester der mensenliefde te worden, ja haar prediker, haar dominee. De introductie van de twee laatste termen moet voor de toenmalige culturele voorhoede enigszins schokkend zijn geweest; kunstenaars werden niet zelden met priesters vergeleken, maar het woord ‘dominee’ kon slechts geassocieerd worden met het type literatuur waarvan men door Multatuli en De Nieuwe Gids nu juist verlost was^31.. De Graaf beseft dat hij ver is gegaan: ‘Dáar, daar ís het monsterlijke woord, nu is er geen misverstand meer mogelijk. Ik heb als jongen dominé willen worden, dat zal nu niet gebeuren; maar ik zal dominé worden, zielenherder der mensen...’

Op de toezending van dit stuk door De Graaf reageerde Van Deyssel met een persoonlijke brief waarin hij erop wees dat het door hem bestreden socialisme iets heel anders was dan De Graafs gevoel voor het volk. Van Deyssel meende dat er wel degelijk gekozen moest worden, want ‘Christus zelf, de menschheid-minnaar bij uitnemendheid, koos ook God boven zijn moeder’^32.. God als symbool van de schoonheidsdienst - De Graaf zou zich anderhalf jaar later van dergelijke beschouwingen distantiëren.

In zijn artikel had De Graaf duidelijk gemaakt dat hij zijn esthetische en humanitaire idealen met dezelfde volstrektheid wilde handhaven. Voor hem was het dezelfde passie; Van Deyssels fout was dat hij te consequent wilde zijn. De Graaf zocht dus geen middenweg en dit verklaart ook zijn antipathie jegens Frederik van Eeden, die zijns inziens te veel concessies deed aan de gemiddelde smaak. Van Eeden schrijft ‘nutslezingachtig’ over Gorter en is in wezen iemand

30. A. de Graaf, ‘Kunst, Gedachte en Socialisme’ (n.a.v. de brief aan F. van der Goes door L. van Deyssel, De Nieuwe Gids, dec. 1890), Propria Cures 17 dec. 1890, p. 176-177. Andrew de Graaf staat als redacteur vermeld van 29 nov. 1890-11 nov. 1891.

31. Cf. bijv. Gerard Brom, De dominee in onze literatuur (Nijmegen-Utrecht z.j.), hfdst. iv.

32. K. Alberdink Thijm aan A. de Graaf, 24 dec. 1890 (UB Amsterdam). Met dank aan Dr. H.G.M. Prick, de beheerder van Van Deyssels schriftelijke nalatenschap.

[p. 67]

die niet tot op de bodem durft te gaan, ‘een vreesachtig voeler’^33.. Diepenbrock was het volledig met deze kritiek eens. Hij achtte Van Eeden van nature onartistiek^34..

In de jaren negentig was De Graaf niet de enige bij wie alles in beweging was. Gorter ging zich na zijn sensitieve periode verdiepen in de wijsbegeerte van Spinoza; hij zou eindigen als marxist. Wat deze generatie verbond, de politiek conservatieve Diepenbrock inbegrepen, was een verlangen naar vastere vormen, ‘een behoefte aan meer stijl en stelligheid’ (Huizinga), de wil om de kunst dienstbaar te maken aan de maatschappij; heimwee naar de middeleeuwen kon bestaan naast, of samengaan met socialistisch getinte idealen, zonder dat men zich noodzakelijkerwijze identificeerde met kerk of partij^35..

Zowel Diepenbrock, Jan Veth, Richard Roland Holst als De Graaf zagen de ‘gemeenschapskunst’ waarvan zij droomden belichaamd in de muurschildering ‘De Stichting van 's-Hertogenbosch’ van Antoon der Kinderen, aangebracht in het Bossche stadhuis, middelpunt van het stedelijk leven^36.. In De Nieuwe Gids prees Roland Holst deze zogenoemde ‘eerste Bossche wand’ als een mystiek-religieus werk, symbool van het Ondoorgrondelijke^37.. In dezelfde aflevering (februari 1892) schreef De Graaf over deze wand. Een kunstenaar die de gemeenschap dient is religieus, ook als hij niet over godsdienst spreekt, terwijl omgekeerd de Christus-sonnetten van Albert Verwey uitingen zijn van een individualisme dat nu verworpen dient te worden. De gemeenschap kan niet onreligieus zijn, want God is het gemene veelvoud van haar verwachtingen en liefden. Wanneer wij ons openstellen voor Der Kinderens wand, aldus De Graaf, zullen wij ‘vroom worden als hij’^38..

In de tijd dat De Nieuwe Gids zijn artikel publiceerde, voelde De Graaf zich, naar uit zijn correspondentie blijkt, niet meer geheel thuis in dit tijdschrift. Wel schreef hij nog een tweede, aforistisch stuk dat ook weer handelde over gemeenschapskunst, met regels als ‘elke gemeenschap is een élan naar God’, maar dit artikel werd door De Nieuwe Gids

33. Bespreking van Studies door F. van Eeden, Propria Cures 28 jan. 1891, p. 218-220. Van Eeden voelde zich door deze aanval van een ‘aapje van de N. Gids’ onaangenaam getroffen, zie Frederik van Eeden, Dagboek 1878-1923, ed. H.W. van Tricht (Culemborg 1971), p. 171.

34. Alphons Diepenbrock. Brieven en Documenten, bijeengebracht en toegelicht door Eduard Reeser, i (Den Haag 1962), p. 253.

35. Cf. o.a. J. Huizinga, Leven en werk van Jan Veth (Haarlem 1927), p. 49-50; W. Thys, De Kroniek van P.L. Tak. Brandpunt van Nederlandse cultuur in de jaren negentig van de vorige eeuw (Amsterdam/Antwerpen 1956), hfdst. 9.

36. Zie de catalogus Antoon Derkinderen 1859-1925, uitgave Noordbrabants Museum ('s-Hertogenbosch 1980), p. 21-23; 71-80.

37. R.N. Roland Holst, ‘De betekenis van Derkinderens nieuwe muurschildering in onze schilderkunst’, De Nieuwe Gids febr. 1892, p. 321-324.

38. A. de Graaf, ‘Gemeenschapskunst. De wandschildering van Derkinderen’, De Nieuwe Gids febr. 1892, p. 325-329. Gerard Brom citeert het slot van dit artikel met instemming, al is het z.i. geschreven door een ‘ongelovige’, zie Herleving van de kerkelike kunst in katholiek Nederland (Leiden 1933), p. 381.

[p. 68]

niet opgenomen^39.. De Graaf nam de weigering niet zwaar op. Hij had bovenal behoefte aan geestelijk voedsel en vond dit in de mystiek van Ruusbroec, die hij aanvankelijk bestudeerde in de toen populaire Franse vertaling van Maeterlinck^40.. Wanneer De Graaf bij Ruusbroec leest dat wij onszelf moeten verliezen in de wilde duisternis van de Godheid, schrijft hij aan zijn zuster: ‘zo iets vind je zelfs bijna niet in den Bijbel’^41.. In juli 1892 schrijft hij zijn vriend Diepenbrock dat hij van de dood is overgegaan naar het leven: God is voor hem geen ‘literaire hoogste abstractie’ meer, maar ‘heel bepaald Jehova’^42.. Hij blijft Ruusbroec lezen; hem treft nu vooral de eenheid tussen het werkende en schouwende leven^43.. Hij wil zich gaan wijden aan actieve liefde tot de mensen, maar weet nog niet in welke vorm^44.. Zijn onzekerheid, melancholie en zwakke gezondheid, brengen hem tot de gedachte zijn rechtenstudie op te geven^45..

De eerste helft van het jaar 1893 besteedt hij aan diepgaand zelfonderzoek en aan het schrijven van een artikel dat zijn afscheid van De Nieuwe Gids zal markeren. Hij publiceert het echter pas anderhalf jaar later, in Propria Cures van 13 december 1894, onder de titel ‘de negentiende eeuw’^46.. Het is een radicaal stuk, gesteld in een gedragen toon. De negentiende eeuw, aldus De Graaf, heeft alle zekerheden ontmaskerd, zelfbedrog is niet langer mogelijk. De ‘voorsten der mensheid’ weten dat alles uit is. De Graaf bedoelt hier ongetwijfeld Nietzsche of de Franse schrijver Huysmans; waarschijnlijk denkt hij ook aan Allard Pierson, die hij beschouwde als ‘een van de groote, eerlijke afbrekers’^47.. De negentiende eeuw, vervolgt De Graaf, is voor het eerst echt atheïstisch geworden en dat is haar roem. De mens moet nu inzien dat hij niet kan geloven, hopen of liefhebben, tenzij door een wonder: gevonden te worden door God de Vader, die niet met het verstand, maar uitsluitend ‘gevoelende, dat is liefhebbende’ te ervaren is. Velen durven niet te erkennen dat de negentiende eeuw alles heeft verwoest en zijn gevlucht in de ‘ruïnen der oude gebouwen’.

Diepenbrock kreeg het artikel direct na voltooiing op 14

39. Het werd afgedrukt door E. Reeser in Diepenbrock. Brieven en Doc. i, p. 542-543.

40. De Graaf aan Diepenbrock, ca. 5 april 1892, ibid., p. 350-351. L'Ornement des Noces Spirituelles, de Ruysbroeck l'Admirable (Brussel 1891).

41. De Graaf aan zijn zuster Johanna, 22 juli 1892.

42. De Graaf aan Diepenbrock, juli 1892, Diepenbrock. Brieven en Doc. i, p. 362.

43. De Graaf aan Diepenbrock, 11 en 13 aug. 1892, ibid., p. 368-369.

44. De Graaf aan Diepenbrock, 31 oct. 1892, ibid., p. 402.

45. De Graaf aan Diepenbrock, 12 jan. 1893, ibid., p. 422.

46. De Graaf aan Diepenbrock, 14 juni 1893, ibid., p. 466-467. Volgens Reesers aantekening hierbij (p. 555) is het ‘artikel over Het Mirakel’ ongepubliceerd gebleven. Diepenbrock had echter blijkens zijn reacties zonder twijfel ‘de negentiende eeuw’ onder ogen, zie Brieven en Doc. i, p. 468-470; 473-476. Hierin is wel sprake van het ‘mirakel’, maar dat het artikel ooit deze titel heeft gedragen is niet uit Diepenbrocks woorden op te maken.

47. Deze tijd zal men later de tijd van Nietzsche noemen, ‘naar haar eerlijksten zoon’, Propria Cures 14 febr. 1895, p. 208 (= het hieronder n. 61 genoemde artikel); voor Huysmans, zie De Graaf aan Diepenbrock, 7 juli 1893, Brieven en Doc. i, p. 483; voor Pierson, zie De Graaf aan zijn zuster Johanna, 25-26 dec. 1894.

[p. 69]

juni 1893 toegezonden. Uit de briefwisseling die volgde is op te maken dat de beide vrienden geestelijk uit elkaar gegroeid waren. Diepenbrock zegt dat hij als katholiek niet begrijpt waarom men zich niet op de genade zou kunnen voorbereiden. Maar wat hem nog veel meer verontrust is dat De Graafs nieuwe inzichten de waarde van kunst en kunstenaarschap ondermijnen. De Graaf is van mening dat het onze beste ogenblikken zijn wanneer wij niet in extase zijn, onszelf niets wijsmaken. Diepenbrock daarentegen zoekt juist de extase, want alleen daardoor zijn hem geloof, hoop en liefde mogelijk. Het schuilen in oude gebouwen wijst hij niet af, zolang er niets beters is^48.. De Graaf spreekt zich daarop zonder omwegen uit: hij wil een christen worden, niet zoals de kerk dat nu noemt maar zoals Paulus er een was. Zodra hij met zichzelf in het reine is gekomen, zal het werken aan de maatschappij vanzelf volgen^49..

Op 18 december 1893 vertrok De Graaf naar Zwitserland om te assisteren bij de verpleging van een ernstig zieke nicht. Medio april keerde hij terug^50.. Zijn unica-vrienden wisten hem ertoe te bewegen zijn rechtenstudie weer op te vatten. Hij legde het doctoraalexamen af in oktober 1895 en promoveerde op 8 juli 1896 bij Prof. Mr. G.A. van Hamel op het proefschrift Een beschouwing over de geschiedenis van het straffen. Kort na zijn doctoraal werd zijn verloving bekendgemaakt met Jaap's zuster Jacoba Koenen.

Twee dagen na zijn promotie schreef De Graaf aan Koenen dat hij het mede aan hem te danken had dat hij gered was uit de klauwen van De Nieuwe Gids en van radicalisme en socialisme^51.. Hij werd advocaat in Utrecht, hoewel hij liever evenals Koenen journalist was geworden. Zijn sollicitaties bij een aantal dagbladen hadden echter geen succes^52.. De Graaf had, zoals bleek, weliswaar een vaste levensovertuiging gevonden, maar over de maatschappij waarvoor hij zich wilde inzetten sprak hij nog in vage termen. Dat veranderde toen hij door zijn werk in aanraking kwam met gevangenen. Hij kreeg belangstelling voor hun persoonlijke achtergrond^53., werd in 1898 secretaris van de afdeling Utrecht van het Nederlands Genootschap tot zedelijke verbetering der

48. Diepenbrock aan De Graaf, 19, 26 en 29 juni 1893, Brieven en Doc. i, p. 468-470; 473-476; 479-480. De Graaf aan Diepenbrock, 28 juni 1893, ibid., p. 476-479. Reeds eind 1892 is het verschil van inzicht tussen De Graaf en Diepenbrock duidelijk merkbaar. De Graaf schreef 10 dec. 1892 dat hij om die reden niet kon aanvaarden dat Diepenbrock een (niet met name genoemd) artikel aan hem wilde opdragen, Brieven en Doc. i, p. 411. Het moet hier wel gaan om Diepenbrocks artikel over Le Latin mystique, dat verscheen in De Nieuwe Gids 8 (dec. 1892), p. 263-274. De Graaf zelf vertelt in zijn ‘Unica-herinneringen’ (cf. n. 17), p. 56, dat de weigering van de opdracht Diepenbrocks artikel ‘Schemeringen’ betrof. Dit stuk werd echter geschreven van 30 juli-4 aug. 1893 en gepubliceerd in De Nieuwe Gids van augustus 1893, p. 449-464. Wel is het zo, dat ‘Schemeringen’ zowel de afsluiting vormt van de serie ‘Melodie en Gedachte’ (De Nieuwe Gids dec. 1891, febr. 1892, aug. 1892), als van het opstel over Le Latin mystique, cf. Brieven en Doc. i, p. 498.

49. De Graaf aan Diepenbrock, 7 juli 1893, ibid., p. 483-484.

50. Diepenbrock. Brieven en Doc. ii (Den Haag 1967), p. 91; 169. De Bie, o.c., p. 10.

51. De Graaf aan Jaap Koenen, 10 juli 1896.

52. De Graaf aan Jaap Koenen, 2 okt. 1897; id. aan Johanna Koenen-de Graaf, maart 1898 (?) en 15 maart 1898.

53. De Graaf aan Jaap Koenen, 4 jan. 1897: ieder mens is verrassend en heeft ‘... een oneindige onbekende nieuwe wereld achter zich’.

[p. 70]

gevangenen en vertaalde een Amerikaans boek over een op opvoeding gebaseerd gevangenissysteem^54.. In 1900, het jaar van zijn huwelijk, nam hij nog drie bestuursfuncties op zich: hij werd secretaris van het Nationaal Comité tot bestrijding van de handel in vrouwen en kinderen, secretaris van Pro Juventute, afdeling Utrecht, en secretaris van de openbare leeszaal aldaar^55..

Zijn literaire activiteiten waren ondertussen afgenomen. In De Nieuwe Gids paste hij niet meer, zeker niet nadat deze in oktober 1893 geheel in handen van Kloos en zijn paladijn Tideman was gekomen^56.. Een kort artikel over Vincent van Gogh (januari 1893), uitbundig geprezen door Diepenbrock^57. en gewaardeerd door Willem Witsen, Der Kinderen en Gorter^58., bleef ongepubliceerd^59.. Op het verzoek van Albert Verwey te willen medewerken aan diens nieuwe Tweemaandelijks Tijdschrift (1894)ging De Graaf niet in^60..

In zijn publicaties kwam een toenemende belangstelling voor levensbeschouwelijke vragen tot uitdrukking. In Propria Cures van 14 februari 1895 bracht hij verslag uit over een lezing die de Leidse theoloog J.H. Gunning in Utrecht had gehouden over Thomas van Aquino. De Graaf waardeerde het in Gunning dat deze ondanks zijn grote liefde voor Thomas diens stelsel principieel had afgewezen^61..

In de kolommen van het blad ontspon zich kort daarna een discussie over het onderwijs aan de Amsterdamse theologische faculteit. Een scribent die zich ‘Esuriens de bittere’ noemde zette zich af tegen de filologisch-historische benadering van de bijbel en vroeg om bezieling en levend geloof. Twee (anonieme) theologen verdedigden hierop het goed recht van het wetenschappelijk bedrijf tegen wat zij als Esuriens' dweperij beschouwden^62.. De Graaf achtte deze kwestie van groot belang; hij was van plan de pen tegen de twee theologen op te nemen, maar zag daar van af toen Esuriens zelf reageerde. De Graaf betreurde het dat de discussie zo spoedig door de redactie werd gesloten, omdat hij gehoopt had op een veldtocht tegen de theologische faculteit en daarna tegen de andere faculteiten^63.. Hieruit is op te maken dat bij De Graaf niet alleen een godsdienstig motief in het spel

54. Opvoeding van gevangenen. Uit het Engelsch door Mr. A. de Graaf (Amsterdam 1899), een vertaling van A. Winter, The New-York State Reformatory at Elmira (1891). Het boek werd in het Tijdschrift voor Strafrecht 12 (1899), p. 410-419, besproken door de Groningse hoogleraar J. Domela Nieuwenhuis, die weinig vertrouwen had in progressieve gevangenissen.

55. De Bie, o.c., p. 11.

56. Cf. G. Stuiveling, De Nieuwe Gids als geestelijk brandpunt (3e dr., Amsterdam 1981), p. 104-108.

57. Diepenbrock schrijft De Graaf op 17 jan. 1893 dat hij het stuk als een wetstafel in zijn huis zou willen ophangen, Brieven en Documenten i, p. 425.

58. Diepenbrock aan De Graaf, 27 febr. 1893, ibid., p. 435-436.

59. Het artikel werd afgedrukt door E. Reeser, ibid., p. 549-550.

60. Cf. De briefwisseling tussen Lodewijk van Deyssel en Albert Verwey, ed. H.G.M. Prick, i ('s-Gravenhage 1981), p. 177, 189, 190. Verwey spelt ‘De Graaff’, maar kan volgens Prick geen ander bedoeld hebben dan Andrew de Graaf, ibid., p. 187, n. 305.

61. Propria Cures 14 febr. 1895, p. 208-209. De Graaf zou als hij tijd had graag meer schrijven over de r.-k. kerk en de mystiek, zie de brief aan zijn zuster Johanna, 9 febr. 1895. Voor Diepenbrocks reactie op het artikel, zie Brieven en Documenten ii, p. 273.

62. Propria Cures 21 en 28 febr.; 7 maart 1895.

63. De Graaf aan Johanna Koenen-de Graaf, 8 maart 1895.

[p. 71]

was; men moet ook rekening houden met zijn afkeer van ‘dorre’ wetenschap in het algemeen en filologie in het bijzonder - een afkeer waarin hij niet alleen stond en die vooral bij Diepenbrock heftige vormen kon aannemen^64..

De Graaf werkte ook enige malen mee aan de De Kroniek, het toonaangevende weekblad van de jaren negentig. Op 12 januari 1896 betuigde hij naar aanleiding van een discussie over Tot een levensleer van Van Deyssel zijn sympathie met de auteur, omdat deze daarin een algemene beschouwing over zijn tijd had gegeven, geïnspireerd door zijn liefde voor de mensheid als geheel^65.. In de ogen van Diepenbrock was deze interpretatie volstrekt onjuist, omdat Van Deyssel, als iedere andere kunstenaar, in de eerste plaats zichzelf liefhad en zijn ‘macht om zichzelf en den naaste naar willekeur en welbehagen te transfigureren’^66.. Diepenbrock omschreef De Graafs mensheidsideaal als anti-artistiek, en in een brief aan Van Deyssel beklaagde hij zich over de ‘calvinistisch-humanitaire strekking’ van De Graafs artikel^67..

In De Kroniek verschenen hierna nog drie artikelen van De Graafs hand. Zij handelen achtereenvolgens over Allard Pierson, Der Kinderen en Da Costa. Het stuk over Pierson is een in memoriam dat getuigt van diepe verbondenheid met de overledene. Piersons grootheid is volgens De Graaf hierin gelegen, dat hij als een ‘arme van geest’ steeds bereid was zich open te stellen voor nieuwe denkbeelden en daarvoor in materiële en geestelijke zin alles over heeft gehad. Zijn werk zal dikwijls heftige tegenspraak oproepen, maar het wekt altijd leven^68..

De Graaf bleef de ontwikkeling van Der Kinderen met aandacht volgen en de schilder van zijn kant hechtte veel waarde aan De Graafs oordeel. In juli 1896 voltooide Der Kinderen ten behoeve van het stadhuis van 's-Hertogenbosch een tweede wandschildering, die in november officieel aan het gemeentebestuur werd overgedragen. Op deze ‘tweede Bossche wand’ ziet men de kathedraal met een aantal heiligen, een symbolische voorstelling van de harmonie van de arbeid en een uitbeelding van de gelijkenis van de wijze en de dwaze maagden^69.. Het werk vond, behalve bij Die-

64. Zie voor De Graaf Diepenbrock. Brieven en Documenten i, p. 381-383; voor Diepenbrock zie ibid., p. 397-399. In navolging van Nietzsche keert Diepenbrock zich tegen een filologie die doel in zichzelf is geworden, zie ‘Het onderwijs in de klassieke philologie’ (1898), in: Verzamelde Geschriften van Alphons Diepenbrock, ed. E. Reeser in samenw. met Thea Diepenbrock (Utrecht-Brussel 1950).

65. ‘Ongevraagd pleidooi ter verdediging van Lodewijk van Deyssel tegen de beschuldiging van Ch.M. van Deventer’, De Kroniek 12 jan. 1896.

66. Diepenbrock, ‘Over Lodewijk van Deyssel’ (opgedragen aan A. de Graaf), De Kroniek 19 jan. 1896 en Verzamelde Geschriften, p. 124-132; citaat p. 125.

67. Diepenbrock aan Van Deyssel, 24 jan. 1896, Brieven en Documenten ii, p. 404.

68. ‘Allard Pierson’, De Kroniek 7 juni 1896. Piersons dochter Etha schreef De Graaf n.a.v. dit artikel op 15 juni 1896 onder meer: ‘In de groote eenzaamheid waarin Papa zich zoo dikwijls (altijd?) bevond heb jij, mag ik het familiaire woord gebruiken, Vader een enkele maal gezelschap gehouden, daar danken wij je innigst voor...’ (Réveil-Archief).

69. Catalogus Antoon Derkinderen (zie n. 36), p. 33-35; 80-84.

[p. 72]

penbrock, nauwelijks weerklank. Sommigen vonden het thema te middeleeuws-katholiek en vrijwel allen werden afgeschrikt door de strenge stilering van de voorstellingen^70..

In zijn bespreking in De Kroniek onderscheidde De Graaf in de ontwikkeling van Der Kinderen drie fasen: van de ‘lyriek’ (de Sacramentsprocessie van 1888) was hij via de ‘overweging’ (de eerste Bossche wand) nu gekomen tot het ‘betoog’, in overeenstemming met de geest van de komende tijd die de tijd van de ideeën zal zijn. ‘Wat leert de tijd ons met dit werk?’, vraagt De Graaf, en het antwoord luidt: ‘te zien naar de middeleeuwen met het oog op de toekomst’. Even verder merkt hij op dat vluchten naar het verleden niet is toegestaan^71.. Men krijgt sterk de indruk dat De Graaf hier ‘de tijd’ een boodschap in de mond legt die hij in het werk zelf miste. Uit een brief aan Koenen blijkt dat de wandschildering een koude en lege indruk op hem maakte, maar dat hij desondanks alle moeite wilde doen om er in door te dringen. Het werk stelde hem ook voor een religieus probleem. Hij was zich bewust van zijn protestantse identiteit, waarvan de ‘levende vroomheid’ de ‘meest inwendige drijfveer’ van zijn bestaan was, en in de tweede Bossche wand meende hij oog in oog te staan met een type katholicisme dat hij niet begreep, maar evenmin bij voorbaat wilde afwijzen; ‘de werkingen van de Geest,’ schreef hij Koenen, zouden zich wel verder kunnen uitstrekken dan wij vermoeden^72..

De Graafs laatste bijdrage aan De Kroniek was een artikel ter gelegenheid van de honderdste geboortedag van Isaäc da Costa. Niet als dichter of denker verdient deze herdacht te worden, maar als persoonlijkheid, wiens invloed evenals die van Socrates op indirecte wijze heeft doorgewerkt. Da Costa heeft in een later stadium van zijn leven begrepen dat wie zich niet op de toekomst richt, geen vrucht kan dragen. Zoals Bilderdijks leven een protest is, is het leven van Da Costa een protest en een profetie, aldus De Graaf^73..

Met dit artikel over een van zijn geestelijke voorouders maakte de 30-jarige De Graaf duidelijk dat het Réveil voor hem levende traditie was. De periode van zijn ‘kunstgods-

70. In een brief aan zijn zuster Johanna d.d. 27 nov. 1896 brengt De Graaf verslag uit over de officiële overdracht. De Bosschenaren vinden het werk ‘abominabel-lelijk’. Niemand voelt sympathie voor het werk, behalve Diepenbrock, die het overigens ‘verkeerd begrijpt’.

71. ‘De derde muurschildering van Derkinderen’, De Kroniek 13 sept. 1896 (dit artikel ontbreekt in de literatuurlijsten van A.M. Hammacher, De levenstijd van Antoon der Kinderen (Amsterdam 1932) en de Catalogus Antoon Derkinderen (n. 36 hierboven)). Der Kinderen kreeg het artikel blijkbaar vooraf ter inzage; hij schreef dat het ‘dingen van zeer wijde strekking’ raakte, maar wees er ook op dat de wandschildering niet was bedoeld als ‘betoog’, al had zij misschien wel dat effect, ongedateerde brief aan De Graaf (poststempel 10 aug. 1896). In De Kroniek van 6 sept. 1896 was reeds een artikel van Diepenbrock over deze wand verschenen, zie Verzamelde Geschriften, p. 157-160. Dat De Graaf de uitdrukking ‘betoog’ gebruikte is zeer begrijpelijk. Het feit dat de schilder de poëzie opzettelijk uit zijn werk verbande herinnert, aldus Brom, ‘aan het offer dat Gorter na zijn bloeiende Mei meende voor de gemeenschapsgedachte te moeten brengen’, Herleving van de kerkelike kunst (n. 38 hierboven), p. 374-375.

72. De Graaf aan Jaap Koenen, 5 okt. 1896.

73. De Kroniek 13 febr. 1898.

[p. 73]

dienst’ was een tussenspel geweest; zijn kunstzin bleef onverzwakt. Zijn geloofsovertuiging ontwikkelde zich tot een steeds bewuster, zij het weinig dogmatisch protestantisme. Tegelijkertijd bleef hij openstaan voor wat daarbuiten lag. Dit blijkt niet alleen uit zijn pogingen Der Kinderen te begrijpen, maar ook uit zijn respect voor de geesteshouding van Allard Pierson.

De Graaf had, evenals Allard Pierson, een zekere voorkeur voor het woord ‘vroomheid’. Met Piersons Oudere Tijdgenooten (1888)^74. - de met piëteit geschreven herinneringen aan grote figuren uit het Réveil - was De Graaf uiteraard volledig vertrouwd. Pierson, die toen hij deze herinneringen te boek stelde kerk en christendom achter zich had gelaten, vatte het begrip vroomheid in zeer ruime zin op: ‘Vroomheid is wel meestal verbonden met een bepaald geloof, maar is niet dat geloof zelf. Men kan de gegrondheid loochenen van elk geloof, en niettemin de waarachtigheid erkennen van de stemming die men vroomheid noemt.’ Vroomheid is voor Pierson het volstrekte tegendeel van de zucht naar succes^75..

De vroomheid van De Graaf was beslist ‘verbonden met een bepaald geloof’, maar dit betekende niet dat daarmee de discussie gesloten was. Men leze bijvoorbeeld wat hij in 1923 schreef over de verschillende wegen die Hendrik en Allard Pierson waren gegaan. Hendrik overwon zijn twijfels omtrent de bijbelse wonderen en bleef, anders dan Allard, binnen de kerk. Dit verschil is bekend; het treffende is echter wat De Graaf zag als het punt van overeenkomst: ‘Om het echte wonder te redden, dat geestelijk kleinood, symptoom, symbool van het oneindige in dit leven, bleef Hendrik; om de eerbied voor de wetten der natuur te redden, naar zijn inzicht door het slechtbegrepen wonder bedreigd, vlood Allard. Maar achter dezen beginselstrijd school bij beiden, zij wisten het niet, hun roeping, die hen riep, aan welke stem zij niet ongehoorzaam zijn geweest, deze beide vromen’^76..

74. Een vierde druk hiervan werd verzorgd door P.L. Schram (Amsterdam 1982).

75. O.c., p. 117; door De Graaf met instemming aangehaald in ‘De drie gebroeders Pierson’, in: Feest en strijd, p. 471 (oorspronkelijk verschenen in Eltheto 1929).

76. De ontwikkeling van den strijd tegen de onzedelijkheid (Utrecht 1923), p. 74.