Het land van Erasmus

[p. 13]

1
Erasmus en de vroege reformatie in de Nederlanden

Is er ooit sprake geweest van een ‘eeuw van Erasmus’? Misschien geen eeuw, maar er is niets tegen om de jaren rond 1516 erasmiaans te noemen.

Want is er iemand die niet geheel van Erasmus vervuld is, wiens leermeester niet Erasmus is en over wie Erasmus niet regeert? Ik spreek over degenen die de letteren liefhebben zoals het behoort.

Deze woorden werden geschreven in maart 1519, en als men moest raden door wie, zou Luther niet het meest voor de hand liggende antwoord zijn. Toch was het Luther^1.. Wat hij schreef was weliswaar bedoeld om de sympathie en steun te verwerven van Erasmus - van wie hij overigens al in 1516 besefte fundamenteel van mening te verschillen - maar toch maakte hij zich met zijn lovende woorden aan het adres van Erasmus tot tolk van een groot aantal tijdgenoten. Een in 1985-1987 verschenen driedelig biografisch naslagwerk heet niet voor niets Contemporaries of Erasmus: een titel die suggereert dat Erasmus de norm is. Voor velen was Erasmus vooral de voorvechter van de christelijke vrijheid. Hij sterkte hen in hun afkeer van kerkelijke wetten die de religieuze praktijk strak reguleerden. Uit het fraaie boek van Silvana Seidel Menchi Erasmo in Italia 1520-1580 blijkt dat Erasmus voor veel Italianen bepaald niet gold als symbool van verdraagzaamheid en moderatie, maar eerder als een man die hen inspireerde tot het verwerpen van belangrijke delen van de katholieke traditie, ja als een revolutionair^2..

1. Allen Ep. 933.4-6 (regelnummers na de punt).

2. Silvana Seidel Menchi, Erasmo in Italia 1520-1580 (Turijn 1987); Duitse vertaling: Erasmus als Ketzer: Reformation und Inquisition im Italien des 16. Jahrhunderts (Leiden 1993).

[p. 14]

Voor de zestiende-eeuwse Nederlanden geldt dit niet in die mate^3.. Toch valt niet te ontkennen dat de lectuur van Erasmus aanleiding heeft gegeven tot opvattingen die in de ogen van de autoriteiten ketters en dus gevaarlijk waren. Men denke aan een verschijnsel als het anticlericalisme. Kritiek op priesters en monniken vindt men al in de middeleeuwen, maar zij werd in de jaren twintig scherper en algemener toen de geschriften van Luther en zijn geestverwanten begonnen door te dringen. Sommige werken van Erasmus hebben zeker een vergelijkbaar effect gehad. Zoals bekend verzekert Erasmus ons telkens opnieuw dat hij niet uit is op radicale veranderingen, en we moeten hem daarin serieus nemen. Maar we kunnen ons zonder moeite voorstellen dat de gemiddelde lezer van Erasmus' Enchiridion (het handboek van de christenstrijder, 1503), en zeker van de editie van 1518 die van een nieuwe inleiding was voorzien, tot conclusies kwam die Erasmus zelf nooit zou hebben aanvaard.

Die inleiding bestond uit een lange opdrachtsbrief aan Paul Volz, een benedictijner abt, die later voor de reformatie zou kiezen. Hier vinden we onder andere een gedetailleerde vergelijking tussen het leven van monniken en dat van gewone burgers. Hoewel Erasmus zich als altijd omzichtig uitdrukt, is de tendens toch onmiskenbaar dat leken even goede christenen kunnen zijn als monniken, misschien zelfs betere christenen. Want zij hebben door de doop een gelofte afgelegd aan Christus, niet aan een mens. Monniksgeloften zijn immers niet meer dan menselijke instellingen, aldus Erasmus, die zich hiermee distantieert van de traditionele opvatting dat wie de geloften van kuisheid, armoede en gehoorzaamheid naleeft de christelijke volmaaktheid het meest benadert. Erasmus suggereert dat het eerder omgekeerd is: ‘wie religieus leeft onder minder dwang, schijnt in waarheid religieuzer te zijn’. Maar de voorzichtige Erasmus laat hier onmiddellijk een evenwichtige en gematigde conclusie op volgen: ‘laat niemand zo dwaas zijn dat hij zich erop beroemt dat zijn manier van leven niet is als die van anderen, en laat hij evenmin de levenswijze van anderen verachten of veroordelen’^4.. Maar wie zou zich deze conclusie herinneren? Van

3. Voor een inleiding op de vroege (dus pre-calvinistische) reformatie in de Nederlanden zie Alastair Duke, ‘The Netherlands’ in: The early Reformation in Europe, ed. A. Pettegree (Cambridge 1992), p. 142-165.

4. Enchiridion, in: Desiderius Erasmus Roterodamus. Ausgewählte Werke, ed. H. en A. Holborn (München 1933, reprint München 1964), p. 19.5-20.3.

[p. 15]

een orthodox standpunt uit gezien was het kwaad al geschied, en men kan van een conservatief Leuvens theoloog als Eustachius van Zichem niet beweren dat hij het Enchiridion volledig heeft misverstaan. Zichems opmerking dat de altijd zo kritische Erasmus geen enkel woord van kritiek laat horen op monniken en nonnen die hun klooster verlaten, is raak. Zijn suggestie dat Erasmus' uitspraak monachatus non est pietas (‘monniksleven is niet hetzelfde als vroomheid’) in feite neerkomt op monachatus est impietas (‘monniksleven is goddeloosheid’)^5. moge te ver gaan - velen moeten het toch zo gelezen hebben.

Een theorie die radicale interpretaties toelaat in combinatie met een afkeer van radicale veranderingen - een combinatie die men typisch erasmiaans kan noemen - vindt men ook in het oudste Nederlandse verboden boek, de Summa der godliker scrifturen (1523)^6.. Evenals bij Erasmus kunnen we hier lezen dat de monniksgeloften niets toevoegen aan de algemene gelofte die iedere christen in de doop heeft afgelegd. Maar wat de praktische consequenties betreft, zegt de onbekende auteur van de Summa expliciet dat hij er niet op uit is de kerk of de wereld te ‘reformeren’; hij wil alleen laten zien wat evangelisch leven betekent^7.. Zijn bedoeling is evenmin, zo zegt hij, monniken of nonnen aan te moedigen hun klooster te verlaten, ‘want als een monnik of een non op de juiste wijze leven, is dit niet slecht’^8.. Hoewel Enchiridion en Summa in dit opzicht een behoudend geluid laten horen, is de tendens van deze geschriften niet van dien aard dat iemand erdoor zou worden aangemoedigd het kloosterleven te omhelzen - integendeel.

Een van Erasmus' belangrijkste sympathisanten in de noordelijke Nederlanden was Gerardus Listrius^9.. Sedert 1516 was hij rector van de Latijnse school van Zwolle; hij kende de drie ‘heilige talen’ Hebreeuws, Grieks en Latijn en was als zodanig een in die tijd nog zeldzaam voorbeeld van een humanistische homo trilinguis. De invoering van het Grieks te Zwolle was aan hem te danken. In 1514, toen hij nog als corrector werkte in de Bazelse drukkerij van Froben, had hij zijn

5. Eustachius de Zichinis, Erasmi Roterodami canonis quinti interpretatio. Le dernier écrit louvaniste anti-érasmien, ed. Joseph Coppens. Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, Klasse der Letteren jg. 37, nr. 75 (Brussel 1975), p. 60-91, i.h.b. p. 77 en 85. Cf. Erika Rummel, Erasmus and his Catholic Critics 2 (Nieuwkoop 1989), p. 24-25 en id., ‘Monachatus non est pietas. Interpretations and Misinterpretations of a Dictum’ in: Erasmus' Vision of the Church, ed. Hilmar Pabel (Kirksville 1995), p. 41-55, i.h.b. p. 54-55.

6. Het oudste Nederlandsche verboden Boek. 1523. Oeconomica christiana. Summa der godliker scrifturen, ed. J.J. van Toorenenbergen (Leiden 1882). Cf. J. Trapman, De Summa der godliker scrifturen (1523) (Leiden 1978) en id., ‘Introduzione’ en ‘Nota bibliografica’ in: Il Sommario della Santa Scrittura e l'ordinario dei cristiani, ed. Cesare Bianco (Turijn 1988), p. 7-23 en 47-51. Voorts Susanna Peyronel Rambaldi, Dai Paesi Bassi all'Italia. ‘Il Sommario della Sacra Scrittura’. Un libro proibito nella società italiana del Cinquecento (Florence 1997).

7. Cf. de formulering in de oude Engelse vertaling: ‘Myne intent is not to refourme all estates as well espirituell as seculer. For of that I will not presume. But I shewe alonely by the scriptures howe we shulde lyve if we wolde lyve according to the gospell...’, The Summe of the holye scripture ([Antwerpen] 1529), enig bekend ex. in Cambridge University Library. The Summe is gedrukt door Johannes Grapheus, zie P. Valkema Blouw, ‘Early Protestant Publications in Antwerp, 1526-1530. The Pseudonyms Adam Anonymus in Basel and Hans Luft in Marlborow’, Quaerendo 26 (1996), p. 107.

8. Het oudste Nederlandsche verboden Boek, p. 117. In het in de vorige noot genoemde exemplaar te Cambridge zijn deze opmerkingen over monniken en nonnen door een boze (16e-eeuwse?) lezer doorgestreept.

9. Voor Listrius zie C.G. van Leijenhorst in Contemporaries of Erasmus 2, p. 335-336 en in het bijzonder B.J. Spruyt, ‘Listrius lutherizans: his Epistola theologica aduersus Dominicanos Suollenses’ in Sixteenth Century Journal 22 (1991), p. 727-751 en ‘Gerardus Listrius' Epistola theologica adversus Dominicanos Svollenses’, ed. B.J. Spruyt in Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis/Dutch Review of Church History 71 (1991), p. 224-244.

[p. 16]

vaardigheid op dit terrein getoond door Griekse gedichten bij te dragen aan een bundel Plutarchus-vertalingen van Erasmus' hand. In Zwolle woonde Listrius tot aan zijn huwelijk in 1519 in het huis van de rector van de Broeders des Gemenen Levens. In de eerste brief van Listrius aan Erasmus die ons is overgeleverd, geschreven omstreeks november 1516, deelt hij mee dat al de geleerden en vromen (docti atque religiosi) van Erasmus houden en zijn editie van het Griekse Nieuwe Testament lezen en herlezen. Listrius zegt het wel niet, maar we mogen aannemen dat deze vromen en geleerden hun kennis van het Grieks te danken hebben aan Listrius zelf. Maar er zijn ook ‘barbaren’: zij bevinden zich zoals Erasmus zal begrijpen onder de theologen^10.. Listrius zal vooral gedacht hebben aan de Zwolse dominicanen, die hem veel last bezorgden. Hij werd daarentegen gesteund door wat hij noemt patres nostri^11., die met Erasmus sympathiseerden. Listrius moet met deze ‘vaders’ de Broeders des Gemenen Levens bedoelen. Dit lijkt misschien vreemd, omdat Erasmus wegens hun vermeende anti-intellectualisme doorgaans weinig van de Broeders moest hebben. Hij verweet hun vooral dat zij in hun internaten jongens overhaalden te kiezen voor het kloosterleven^12.. Maar hier gaat het om Devoten die openstonden voor het christelijk humanisme. Zo was bijvoorbeeld Gerard van Kloster, de prior van het klooster op de Sint-Agnietenberg bij Zwolle, een van de belangrijkste stichtingen die uit de Moderne Devotie zijn voortgekomen, een bewonderaar van Erasmus^13..

Omstreeks het jaar 1519 begon Listrius in samenwerking met de drukker Simon Corver schoolboeken te publiceren. In een taalkundig werkje, De figuris et tropis (1519)^14., prijst Listrius in het voorbijgaan Erasmus' Parafrasen op de brieven van Paulus omdat deze zo ‘elegant’ zijn^15.. Het boek was opgedragen aan prior Gerard van Kloster, een man die volgens Listrius een beschermheer van de wetenschap was en een vijand van sofisterij. Een beter compliment was nauwelijks denkbaar. Voor het onderwijs bestemd was ook de in 1520 verschenen herdruk van Erasmus' De Copia (de eerste druk was verschenen in 1512)^16.. De Zwolse druk bevat de

10. Allen Ep. 495.

11. Allen Ep. 500.5 (omstreeks december 1516).

12. Cf. Allen Ep. 447.97-118 aan Grunnius (augustus 1516). Voor Erasmus en de Moderne Devotie zie vooral C. Augustijn, ‘Erasmus und die Devotio moderna’, in Erasmus. Der Humanist als Theologe und Kirchenreformer (Leiden etc. 1996), p. 26-37. Augustijn beklemtoont de verschillen en concludeert dat er geen aanwijsbare positieve invloed op Erasmus is uitgegaan.

13. Cf. Contemporaries of Erasmus 2, p. 87-88 (C.G. van Leijenhorst).

14. Zie W. Nijhoff/M.E. Kronenberg, Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540 ii (Den Haag 1940), nr. 3408.

15. (over parafraseren), ‘id quod Erasmus fecit in aliquot epistolas Pauli, elegantissime’, zie de ed. Zwolle 1520 (Nijhoff/ Kronenberg i, nr. 1376), fol. F3v.

16. Nijhoff/Kronenberg ii, nr. 2914.

[p. 17]

tekst van een uitvoerige brief die Erasmus in latere edities heeft toegevoegd, waarin hij de Straatburgse humanisten uitbundig bedankt voor de wijze waarop zij hem hebben ontvangen.^17. Deze brief wordt op de titelpagina aangekondigd en omschreven als een ‘zeer erasmiaanse, dat wil zeggen elegante, geleerde en buitengewoon heldere brief’ (epistola plane Erasmica, hoc est elegans, docta et mire candida)^18..

Dit gebruik van de term ‘erasmiaans’ is in de eerste helft van de zestiende eeuw niet uitzonderlijk. Het doet denken aan een opmerking die Johannes Kessler, de reformator van Sankt Gallen, maakt in zijn belangwekkende mémoires, de Sabbata (1520). Kessler prijst hierin Erasmus' latiniteit en geleerdheid. De naam Erasmus was blijkbaar spreekwoordelijk geworden voor alles wat ‘kunstig, intelligent, geleerd en wijs geschreven is - dàt is erasmiaans, dat wil zeggen feilloos en volmaakt’ (‘was kunstreich, fürsichtig, gelert und wis geschriben ist, spricht man, das ist Erasmisch, das ist onfelbar und volkommen’)^19.. En toen de Leuvense theoloog Martinus Dorpius zich in 1514 tot Erasmus richtte als ‘mijn Erasmus’ vervolgde hij: ‘aan de naam hoef ik niets toe te voegen, omdat deze nu synoniem is geworden met geleerdheid en hoge kwaliteit’^20..

Wat de terminologie betreft, heeft ‘erasmiaans’ oorspronkelijk vermoedelijk betrekking gehad op de literaire en wetenschappelijke kanten van Erasmus^21.. Maar dit gebruik van de term, hoe interessant ook op zichzelf, sluit niet uit dat Erasmus voor velen, geleerden inbegrepen, vooral een inspirerend leermeester op religieus terrein is geweest. Er is niets tegen hen aan te duiden met de term ‘erasmianen’. Overigens konden dergelijke erasmianen wel veranderen; de ontwikkelingsgang van Listrius demonstreert dit.

Simon Corver beperkte zich niet tot het drukken van boeken over grammatica en stijl. In 1519 publiceerde hij een editie van Erasmus' Enchiridion^22.. Dit moet hij gedaan hebben op aanraden van Listrius, die het boek gebruikte bij zijn onderwijs. Zo werden zijn leerlingen, en vermoedelijk ook een ruimere kring van hoorders, in staat gesteld kennis te maken van Erasmus' spiritualistische vroomheid. Het on-

17. Allen Ep. 305.

18. Cf. de beschrijving van de titelpagina in Nijhoff/Kronenberg ii, nr. 2914.

19. Johannes Kesslers Sabbata, ed. Emil Egli/Rudolph Schoch (St. Gallen 1902), p. 87.

20. Allen Ep. 304.1-2: ‘... mi Erasme (nam hoc solum nomen ita nunc est doctrinae excellentiaeque nomen, ut nihil sit adiiciendum)’.

21. Cf. ook het voorwoord op Erasmus' vertaling van Lucianus' Toxaris in de ed. Parijs 1535: ‘Quanquam et hic, ut in caeteris, candide lector, se vere Erasmum, hoc est facilem florulentumque (cursivering J. Tr.) praestitit Erasmus, quasdam tamen nonnumquam inseruit voculas aptas quidem illas elegantesque, sed quae iuventuti non admodum multae lectionis negotium facessant’, geciteerd door C. Robinson in zijn inleiding tot Luciani Dialogi in Erasmi Opera, asd i, 1, p. 369.

22. Nijhoff/Kronenberg ii, nr. 2927, door Listrius voorzien van een opdrachtbrief aan de lezer in het Grieks.

[p. 18]

vermijdelijke gevolg daarvan was dat de vijandschap van de Zwolse dominicanen toenam. Evenals Erasmus maakte Listrius hen menigmaal uit voor tyrannen en hypocrieten, vijanden van de letteren. Van hun kant beschuldigden de dominicanen Listrius van ‘lutheranisme’. Zoals men weet was dit niet meer dan een gebruikelijke en simpele manier om iemand tot ketter te bestempelen, of deze nu Luther gelezen had of niet. Maar in dit geval zaten de dominicanen er niet ver naast. Al in 1520 begon Listrius zich te bewegen in de richting van Luther^23., en in dezelfde tijd drukte Corver drie van diens Latijnse werken^24..

Daarmee is niet gezegd dat Listrius zelf dit als een breuk heeft ervaren. Tot omstreeks 1525 hadden zeer velen het gevoel dat Erasmus en Luther dezelfde strijd streden. Vriend en vijand waren het hierover eens. Zoals de een Luther en Erasmus beschouwde als voorvechters van de christelijke vrijheid, zo zag de ander hen als ondermijners van een eerbiedwaardige traditie.

Wat Luther voorstond was in de Nederlanden in brede kring bekend; een aanzienlijk aantal van zijn werken circuleerde in vertaling^25.. In de hierboven genoemde Summa der godliker scrifturen is een van de hoofdstukken een verkorte vertaling van Luthers Von weltlicher Obrigkeit. De verhouding tussen geloof en goede werken wordt, evenals in Luthers Von der Freiheit, vergeleken met een goede boom die als vanzelf goede vruchten voortbrengt. Van meer belang is dat de onbekende auteur van de Summa zoveel nadruk legt op Gods barmhartigheid en de rechtvaardiging door het geloof alleen, dat het boek in dit opzicht Erasmus achter zich laat. Dit maakt het begrijpelijk dat Karl Benrath het boekje in 1880 karakteriseerde als ‘ein Zeugniss aus dem Zeitalter der Reformation für die Rechfertigung aus dem Glauben’^26..

Wanneer - om het enigszins simplificerend voor te stellen - zowel erasmiaanse als lutherse elementen aanwijsbaar zijn, kunnen deze in verschillende combinaties voorkomen. Soms lijkt het lutherse element deel uit te maken van een erasmiaans geheel, soms is het omgekeerde het geval, of is er sprake van een evenwicht. Van ieder geschrift dat daarvoor in aan-

23. Cf. Spruyt, ‘Listrius lutherizans'; id., Gerardus Listrius' Epistola’.

24. Tessaradecas consolatoria (1520), De libertate christiana (febr. 1521), en De bonis operibus (ca 2521), zie Nijhoff/Kronenberg i, nrs. 1418, 1415 en 1417 (met correcties in iii, 2e stuk, p. xxii en iii, 3e stuk., p. 291. Cf. C.Ch.G. Visser, Luther's geschriften in de Nederlanden tot 1546 (Assen 1969), nrs. 11, 22 en 33.

25. Cf. Visser, o.c., p. 187-193 (‘Zusammenfassung’).

26. Cf. Trapman, De Summa, p. 2-3, 65, 71.

[p. 19]

merking komt zal de historicus willen vaststellen in welke verhouding de genoemde elementen precies zijn gecombineerd of versmolten. En gaat het om personen, dan moeten we er bovendien rekening mee houden dat hun standpunt kan veranderen. Wat het zestiende-eeuwse ‘erasmianisme’ betreft, zien we dat dit, als gevolg van de toenemende confessionalisering zowel aan katholieke als aan protestantse zijde, de tendens vertoont steeds minder zichtbaar te worden. Dit verschijnsel doet zich ook reeds in de jaren twintig voor, zoals bij Listrius.

In 1521 verscheen, naar men aanneemt te Zwolle, een satirisch geschrift onder de titel Lamentationes Petri (de klachten van Petrus)^27.. De onbekende auteur verbergt zich achter de naam Esdras (Ezra)^28.. Volgens de Italiaan Aleander, eens met Erasmus bevriend in Venetië, maar later een van zijn vijanden, kon het boekje maar door een man geschreven zijn: Erasmus. Maar Aleander stond met deze opvatting alleen^29.. Onlangs heeft Fokke Akkerman op goede gronden voorgesteld het auteurschap toe te schrijven aan de Groningse schoolrector Nicolaas Lesdorpius.^30.

De plaats van handeling van de Lamentationes is de hemel. De optredende personen zijn de apostelen Petrus en Paulus, evangelisten en kerkvaders, met name Hieronymus en Augustinus. De dramatis personae hebben alle reden tot klagen, want de kerk verkeert in een treurige staat. Petrus en Paulus klagen erover dat hun brieven, de evangeliën en de kerkvaders niet meer gelezen worden. Hoe heeft het zover kunnen komen? De grote schuldige is Aristoteles^31.. Het verval van de theologie is aan hem te wijten, maar ook aan Thomas van Aquino, de theoloog die zozeer in de gunst staat van zijn mede-dominicanen. De dominicanen blijken Esdras' bijzondere afkeer op te roepen. De noodzakelijke vernieuwing van de kerk wordt geblokkeerd door de vier grote bedelorden: dominicanen, franciscanen, karmelieten en augustijner heremieten^32.. In de hemel wordt heftig gediscussieerd over de vraag hoe de macht van de bedelorden te breken. Petrus stelt voor met geweld te interveniëren, maar hij wordt door

27. Lamentationes Petri, autore Esdra Scriba olim, modo publico sanctorum Pronotario, cum annotationibus seu additionibus Iohannis Andreae, z.j, z. pl. [=Zwolle, Simon Corver, ca 1521?], cf. Nijhoff/Kronenberg ii, nr. 2985, en toevoegingen in iii, ze stuk, p. xxvi; iii, 3e stuk, p. 118; 3, 5e stuk, p. xiv (aldaar vermelde exemplarem Parijs, Hamburg, Wolfenbüttel, Zwickau, Cambridge Trinity College). Het boek bevat: een opdrachtbrief aan Willem Frederiks (fol. A2r-A4v); een ‘prologus’, eveneens gericht tot Willem Frederiks (fol. B1r-B4r); een aanhaling uit Luthers Assertio articulorum per bullam Leonis Decimi damnatorum (tegen de bedelorden, fol. B4v); de Lamentationes (C1r-H6r); een vijftigtal ‘Triades’ (toegeschreven aan Ulrich von Hutten, H6r-v). Voor de Lamentationes zie O. Clemen, ‘Die Lamentationes Petri’ in Zeitschrift für Kirchengeschichte 19 (1899), p. 431-448 (met excerpten); M.E. Kronenberg, Verboden boeken en opstandige drukkers in de Hervormingstijd (Amsterdam 1948), p. 61-62, 69-70, 119 (Op p. 62 bepleit mej. Kronenberg een nieuwe editie van het geschrift); Roland Bainton, Erasmus of Christendom (New York 1969), p. 168.

28. De naam Esdras lijkt passend voor een auteur die zowel zijn identiteit verbergt als wil openbaren wat er in de hemel plaatsvindt. Hij begint als volgt: ‘Ego Esdras olim scriba, modo publicus sanctorum Pronotarius, superne dudum oraculo admonitus, adhibui mihi Saream, Dabriam, Selemiam, Echanum, et Asiel, viros quinque, deditque deus intellectum viris istis, et scripserunt quae dicebantur excessiones noctis quas non sciebant. Scripti sunt autem per dies quadraginta libri ducenti quatuor’ (fol. C1r). Vergelijk hiervoor het zevende visioen van de Ezra-apocalypse in 4 Ezra 14:24, 42 en 44. Er is verder geen verband tussen de Lamentationes en 4 Ezra, en de apocalyptische stemming van dit boek is in onze satire afwezig.

29. Cf. Clemen, ‘Die Lamentationes’, p. 431-433.

30. F. Akkerman, ‘The early Reformation in Groningen. On two Latin disputations’, in Northern Humanism in European Context, 1469-1625. From the ‘Adwert Academy’ to Ubbo Emmius, ed. F. Akkerman, A.J. Vanderjagt, A.H. van der Laan (Leiden etc. 1999) [= Brill's Studies in Intellectual History, vol. 94], p. 12-14.

31. Cf. bijv. fol. C2v, C4r-v.

32. Fol. E1r-3r.

[p. 20]

Paulus gekalmeerd. Hij geeft de voorkeur aan een krijgslist: laten we de bedelorden met hun eigen wapens bestrijden, door gebruik te maken van een insider. Augustinus komt met de naam van Luther, lid van een orde waarvan de spreker overigens ontkent de stichter te zijn^33..

Het is interessant te zien op welke grond men Luther als een geschikte keuze beschouwt: hij is een man van onbesproken gedrag, en blinkt uit door zijn eruditie. Hieronymus en Augustinus begeven zich naar Wittenberg om Luther voor hun zaak te winnen.^34. Luther moet verkondigen dat christenen vrij zijn van kerkelijke, dus menselijke geboden en van scholastieke leerstellingen^35.. Verreweg de meeste werken van middeleeuwse theologen kunnen worden afgeschaft. Kritische lectuur van de bijbelexegeet Nicolaas van Lyra kan nog wel nut afwerpen, maar het oeuvre van een Duns Scotus dient te worden verbrand^36.. In plaats van scholastici leze men kerkvaders; zij leren ons wat de ‘monniken’ ons hebben ontnomen: eenvoud, zuiverheid en christelijke vrijheid^37.. De bedelmonniken zouden er goed aan doen het voorbeeld te volgen van de Broeders des Gemenen Levens. Hun levenswijze is evangelisch en apostolisch, omdat zij in navolging van Hieronymus de bijbel bestuderen en overdenken^38..

Luther vraagt echter zich af waarom de keuze op hem is gevallen. Zijn er geen grotere geleerden? Hieronymus antwoordt dat de grootste geleerde van Duitsland inderdaad Erasmus is. Hij zou het wellicht beter gedaan hebben. Maar Luther is bij uitstek inzetbaar, omdat hij als monnik de listen en lagen van zijn soortgenoten kent^39..

Niet Erasmus, maar Luther is een van de voornaamste personages van de Lamentationes. Maar hieraan dient onmiddellijk toegevoegd te worden dat het voorgestelde hervormingsprogramma eerder erasmiaans aandoet. Want het gaat hier om de terugkeer naar de bronnen - evangelie én kerkvaders - in combinatie met afkeer van de bedelmonniken en de scholastiek. De hervormingen zijn voorts niet radikaal: ‘seditio’ (oproer, onlusten) moet worden vermeden^40.. De houding tegenover de sacramenten herinnert sterk aan die van Erasmus. De biecht is weliswaar een menselijke in-

33. Fol. F3v.

34. Fol. F4r.

35. Fol. G1r.

36. Fol. G4r.

37. Fol. H1r.

38. Fol. H2r.

39. Fol. H4r.

40. ‘Martinus [=Luther]: Num omnem ecclesiae faciem factam velis alienam? Hieronymus: Non velim, neque enim id pararet pacem, sed seditionem’, fol. H1r.

[p. 21]

stelling, maar indien op de juiste manier gebruikt is zij goed en heilig^41.. En wanneer Hieronymus Luther voorhoudt dat de mis en de overige kerkelijke riten op de traditionele wijze gevierd moeten worden, protesteert Luther niet^42.. Hieronymus verzoekt Luther het volk te leren dat het niet te veel belang moet hechten aan de ceremoniën^43.. Het is veelzeggend dat Luther in de Lamentationes vooral wordt geprezen om zijn voorbeeldig christelijk leven en zijn eruditie. De prominente rol van Hieronymus in dit geschrift zou Luther zelf niet hebben aangesproken. Augustinus treedt weliswaar ook op, maar hij wordt niet getekend als degene die de zuivere leer inzake genade en rechtvaardiging verkondigde. Daarom was het Luther te doen, een voorbeeldig leven en eruditie waren secundair. De auteur van de Lamentationes bepleit weliswaar een erasmiaans hervormingsprogramma, maar hij zag Luther als de beste kandidaat om dit ten uitvoer te brengen. Hij was het doelmatigste wapen in de strijd tegen de bedelmonniken en hun theologie.

De Lamentationes zijn opgedragen aan de geleerde priester Willem Frederiks^44. te Groningen. In de opdrachtbrief wordt hem lof toegezwaaid, evenals de rector van het Groningse huis van de Broeders des Gemenen Levens (=Gozewijn van Halen)^45.. Beiden hadden contact met Erasmus. De brief is vol van erasmiaanse echo's. De schrijver verwelkomt de nieuwe edities van de kerkvaders; hij memoreert dat Hieronymus enige tijd geleden is verschenen (1516), en ‘nu is Cyprianus opnieuw ter wereld gekomen’, ongetwijfeld een verwijzing naar Erasmus' Cyprianus-editie die in februari 1520 in Bazel was verschenen. Aristoteles wordt ook hier verworpen; scholastieke discussies over materie, beweging, ‘quidditates’, en ‘formalitates’ zijn zinloos. De levende Christus is te vinden in de evangeliën. Het evangelie, aldus nog steeds de opdrachtsbrief, leert geen verplicht priestercelibaat, noch bevat het bindende regels voor de praktijk van het vasten^46.. Erasmus zelf zou echter niet zo complimenteus zijn geweest voor de Broeders des Gemenen Levens. Maar evenals in het geval van Listrius' vrienden betrof het een ander type Broeders dan degenen die Erasmus placht te kritiseren.

41. Fol. H1r.

42. ‘De eucharistiae communione, atque septem aliis ecclesiasticis ritibus, patriis observationibus observiendum est’, fol. H1v.

43. Esdras laat Hieronymus klagen: ‘Ceremoniis plus iudaicis mundus praemitur’, fol. G1r; cf. G3r en G3v (opnieuw Hieronymus): ‘Tantus apud Christianam plebem est ciborum delectus, tot canones penitentiales, in eum qui vel modicum deliquit, tot dierum atque festorum celebritates, ut nemo nesciat, nemo addubitet nos omni ceremoniarum ritu iudeis aut esse pares, aut certe nonnunquam prestare’. Cf. Erasmus aan Albert van Brandenberg, d.d. 19 October 1519: ‘Ad ceremonias plusquam iudaicas summa religionis vergebat’, Allen Ep. 1033.134-135.

44. Cf. Contemporaries of Erasmus 2, p. 56 (C.G. van Leijenhorst).

45. Cf. Contemporaries of Erasmus 2, p. 121-122 (C.G. van Leijenhorst).

46. Fol. A2r-A4v.

[p. 22]

Wanneer we te maken hebben met geschriften waarin erasmiaanse en lutherse (of andere reformatorische) componenten zijn gecombineerd, moeten we uit de aard der zaak beginnen met het traceren van de bronnen. Daarna kunnen we nagaan hoe citaten of toespelingen binnen het geheel van de tekst functioneren^47.. In sommige gevallen blijkt het geheel erasmiaans van karakter, en spelen lutherse tendenzen een bescheiden rol. De Lamentationes Petri zijn daarvan een voorbeeld. In andere gevallen zien we het omgekeerde, of we treffen een combinatie aan die lijkt op een ellips met twee brandpunten, zoals de Summa der godliker scrifturen. Ten aanzien van de erasmiaanse component van de Summa dient te worden opgemerkt dat het boek thuishoort in een sfeer die vreemd is aan het humanisme in de Italiaanse zin. Nu waren de lezers die de Summa op het oog had geen intellectuelen die communiceerden in het Latijn. Maar wanneer we ons wenden tot de Latijnse bron van de Summa, de Oeconomica christiana, stuiten we wel af en toe op ‘humanistische’ uitdrukkingen als ‘litterae optimae’ en ‘honestiores litterae’, maar in de context van dit stichtelijke boekje betekenen ze niet veel meer dan onderwijs in het Latijn, dat kinderen in staat moet stellen de bijbel in die taal te lezen^48.. Bovendien mist de uitdrukking ‘evangelica philosophia’ in de Oeconomica de humanistische bijklank - die trouwens ook bij Erasmus zelf niet altijd even hoorbaar is. Wat overblijft is als het ware zo verdund dat het volkomen begrijpelijk is dat degene die de Oeconomica in het Nederlands bewerkte koos voor de eenvoudige vertaling ‘kerstendom’ (christendom; het christelijk geloof), want dat was wat de auteur bedoelde^49..

In dit geestelijk klimaat past ook de Nederlandse vertaling van Erasmus' Enchiridion, die in 1523 te Amsterdam verscheen, in hetzelfde jaar waarin de Summa het licht zag in Leiden. Voor het lezerspubliek dat hij in gedachten had achtte de vertaler de meeste verwijzingen naar de klassieken overbodig. Hij beschouwde het Enchiridion als een werk waarvan de godsdienstige inhoud niet door de Grieks-Romeinse cultuur ondersteund hoefde te worden. Eveneens in 1523 verscheen in Antwerpen een tweede Nederlandse ver-

47. Carlos Gilly heeft voorbeeldig onderzoek gedaan m.b.t. de Diálogo de doctrina cristiana van Juan de Valdés. Dit boek, gedrukt in 1529 te Alcalá, was volgens Marcel Bataillon een van de belangrijkste getuigenissen van het Spaanse erasmianisme. Gilly toonde echter aan dat Valdés veel ontleende aan Luther, zie ‘Juan de Valdés: Uebersetzer und Bearbeiter von Luthers Schriften in seinem Diálogo de Doctrina, in Archiv für Reformationsgeschichte 74 (1983), p. 257-305.

48. Het oudste Nederlandse verboden Boek, p. 10-11.

49. Ibid., p. 3 en 25 (Oeconomica), overeenkomend met p. 118 en 138 (Summa).

[p. 23]

taling van het Enchiridion, die nauw aansloot bij het Latijnse origineel. Deze vertaling werd slechts eenmaal herdrukt. Het lijkt echter significant dat er in de periode 1540-1616 veertien herdrukken verschenen van de vereenvoudigde versie^50..

50. Cf. S.W. Bijl, Erasmus in het Nederlands tot 1617 (Nieuwkoop 1978), p. 60-79.