Leesbaar landschap

[p. 117]

In het centrum

Onlangs zag ik op de tv een filmpje, waarin een experiment werd uitgevoerd met iemand die geacht werd de provincie Noord-Brabant goed te kennen. Hij werd geblinddoekt en met de auto naar de centra van een aantal stadjes en grotere dorpen gebracht. In zo'n centrum, dat tegenwoordig schijnbaar onvermijdelijk ook het winkelcentrum is, werd hij dan van zijn blinddoek ontdaan en moest hij raden waar hij was. Hij herkende van de plusminus acht centra alleen dat van zijn geboorte- en woonplaats Tilburg, naar ik meen omdat hij een toren boven de winkelpuien zag uitrijzen. De rest leek zó op elkaar dat hij er geen verstandig woord over kon zeggen. Het filmpje trof mij omdat mij al eens hetzelfde was opgevallen, niet in Noord-Brabant maar in een andere provincie: het centrum herken je aan de verzameling van de Blokker, de Hema, het Kruidvat, de Zeeman en nog wat vestigingen van winkelketens; zelfs prachtige zeventiende-eeuwse kerktorens waren in sommige plaatsen bedekt met banieren of spandoeken van banken of multinationals. Vaak kon je zien dat het voormalige centrum in de opwinding van de groei gewoon gesloopt was, om plaats te maken voor een overdekt winkelcentrum dat in het weekend op slot zit.

Dat patroon herken ik overal, omdat ik het heb zien gebeuren in een dorp waar ik lang woonde. Dat dorp, in een negentiende-eeuwse polder, was ooit door de eerste burgemeester van het drooggevallen land met de hand geschetst: een kruispunt van twee wegen met vaarten erlangs, en om dat kruispunt heen het gemeentehuisje, het polderhuis, de nodige kerken, scholen met bovenmeesterswoningen, het kantongerecht en een hotel waar de graanbeurs kon worden gehou-

[p. 118]

den en dat dan ook De Beurs heette. De kern van dit alles was een dorpsplein met iepen, ouderwetse huizen en wat winkeltjes, waar op zomeravonden de harmonie speelde. In de euforie van de modernisering hebben ze dat pleintje weggebulldozerd; nu is de kern van het dorp een gigantisch parkeerterrein, begrensd door een treurig winkelcentrum, en jawel, een Blokker enzovoort.

Ik vermoed dat de bestuurders van al die geüniformeerde oorden vaak ook wel zien dat ze al het kenmerkende van de plek hebben verkwanseld aan het consumptiedenken. Het treurige is dat ze vrijwel allemaal uit schuldgevoel proberen weer iets eigens terug te brengen door een beetje artistieke inrichting of vormgeving of door kunstwerkjes te laten plaatsen. Veel bankjes kom je in die rampgebieden tegen, waarop je kunt gaan zitten uitkijken op de wansmaak van de middenstand; veel fonteinen, soms met bronzen ganzen of eenden langs de rand. Ik herinner me een hele kudde bronzen heideschaapjes met een herder, ter herinnering aan het landschap dat er ooit was, maar ook groepen semi-abstracte paarden die je overal in Nederland zag, omdat een handige beeldhouwer ze met kleine variaties in de opstelling overal aan cultuurambtenaren aanbood als iets unieks. Aan de rand van het parkeerterrein van mijn oude dorp staat een gigantische fontein, waarvan de waterstraal door de heersende westenwinden constant scheef wordt geblazen.

Wat al die plaatsjes door hun tekentaal duidelijk maken is dat hun bestuurders geen enkel idee meer hebben wat ze zouden moeten mededelen, behalve dat ze ruimte bieden aan de meest banale geldmakerij. Dat oude kruispunt-dorp van mij was waarschijnlijk geen móói dorp, maar het deed wel een mededeling: dit is het middelpunt van bestuur, rechtspraak en cultuur. Die eenvoudige mededeling durft bijna geen bestuur meer aan.

Soms ben ik blij dat ik geen vormgever ben, en dat ik niet dagelijks hoef te concurreren met de gedemocratiseerde wansmaak.