Geschiedenis van de Nederlandse taal

[p. 597]

10. Afrikaans
door F. Ponelis

10.0. Inleiding

De geschiedenis van het Nederlands aan de Kaap en in het latere Zuid-Afrika betreft in de eerste plaats de geschreven taal. Formeel, geschreven Nederlands was in de tijd van de Vereenigde Oostindische Compagnie (tot aan het einde van de 18e eeuw) de belangrijkste cultuur- en schrijftaal van de gemeenschap en werd sindsdien tot in de eerste decennia van de 20e eeuw steeds als cultuurtaal naast het Engels gebruikt. Met betrekking tot de Compagnie is er een grote verzameling ambtelijke documenten in kanselarijstijl overgeleverd. Hiervan is een klein gedeelte uitgegeven, waaronder het dagregister van Jan van Riebeeck (Bosman & Thom 1952) en officiële stukken zoals de resoluties van de Raad van Justitie (Boëseken 1986). In de Compagnies-tijd was de institutionele basis van formeel Nederlands bijzonder zwak. Met name de kerk drong het sociale systeem aan de Kaap niet diep binnen, en van de verbreidheid van de Statenbijbel in die tijd moet men zich niet veel voorstellen. Maar de sociale reconstructie die volgde op de Britse kolonisatie schiep nieuwe, gunstiger voorwaarden voor het ABN. Aan het einde van de 19e eeuw kwam er een renaissance van het ABN in Zuid-Afrika, merkbaar aan een verscheidenheid van Nederlandse kranten, tijdschriften en boeken. In de media handhaafde het ABN zich tot in de jaren dertig van de huidige eeuw, toen het nog in diverse kranten werd gebruikt.

Uit de informele Nederlandse omgangstaal is aan de Kaap het Afrikaans ontstaan. De benaming Afrikaans is een betekenisverdichting uit de woordgroep Afrikaans Hollands, waarin Afrikaans gewoon een adjectief was bij het zelfstandig naamwoord Hollands, zoals nog gebruikelijk in het Nederlands. Uit deze woordgroep is in het Afrikaans het adjectief Afrikaans gesubstantiveerd. Daarvan is weer later een adjectief Afrikaans(e) afgeleid met de betekenis ‘van/in het Afrikaans’, bijvoorbeeld in Afrikaanse poësie ‘poëzie in het Afrikaans’, Afrikaanse skrywer ‘iemand die in het Afrikaans schrijft’. Het oorspronkelijke adjectief Afrikaans ‘van Afrika’ is uitgestorven en vervangen door een substantief dat als eerste stam wordt gebruikt in bijvoorbeeld Afrikatale ‘talen van Afrika’. In het Nederlands wordt getracht de vervelende homonymie tussen Afrikaans als benaming voor de taal en Afrikaans als adjectief behorende bij het naamwoord Afrika te verhelpen door de taal aan te

[p. 598]

duiden als het Zuid-Afrikaans. Hier wordt niets mee verholpen, aangezien het Afrikaans bepaald niet alleen in Zuid-Afrika voorkomt en niet de enige taal van Zuid-Afrika is. In dit hoofstuk wordt het adjectief Afrikaans(e) gebruikt als afleiding van het substantief Afrikaans, bijvoorbeeld in Afrikaanse taalgemeenschap, Afrikaanse krant.

De naam Afrikaans heeft het sinds de vroege 19e eeuw gewonnen van de benaming Hollands, die tot op heden dialectisch is blijven voortbestaan. Hollands werd gebruikt in de gespecialiseerde zin van ‘de gesproken vorm, het Afrikaans’ maar zonder de geschreven vorm, formeel Nederlands helemaal uit te sluiten.

De relatie van het Afrikaans tot de Germaanse talen en het Nederlands in het bijzonder wordt bepaald door zowel genealogie als contact van het Afrikaans met Germaanse en andere talen.