Geschiedenis van de Nederlandse taal

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Leiden, signatuur: VGB Ned. 16 0368

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van Geschiedenis van de Nederlandse taal onder redactie van M.C. van den Toorn, W. Pijnenburg, J.A. van Leuvensteijn en J.M. van der Horst uit 1997.

 

redactionele ingrepen

p. 565: hij → bij: ‘... voor onze aanhechting bij Frankrijk, ...’

 

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. 2, 18, 146, 226, 360, 454, 478, 596, 646 en 698) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina 1]

Geschiedenis van de Nederlandse taal

 

[pagina 3]

Geschiedenis van de Nederlandse taal

 

Onder redactie van

 

Prof. dr. M.C. van den Toorn

Dr. W.J.J. Pijnenburg

Prof. dr. J.A. van Leuvensteijn

Dr. J.M. van der Horst

 

[pagina 4]

De uitgave van dit boek is mede mogelijk geworden door de financiële ondersteuning van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek.

 

Omslagontwerp: René Staelenberg, Amsterdam

Lay-out binnenwerk: JAPES, Jaap Prummel, Amsterdam

 

nugi 941

isbn 90 5356 234 6

 

© Amsterdam University Press, Amsterdam, 1997

 

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

 

Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j^o het Besluit van 20 juni 1974, St.b. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, St.b. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

 

[pagina 9]

Inhoud

	Woord vooraf		5
	Lijst van afkortingen		7
	Inhoudsopgave		9
1.		Inleiding door J.A. van Leuvensteijn, W.J.J. Pijnenburg en M.C. van den Toorn	19
	1.1.	Taal en taalgemeenschap	19
	1.2.	Externe taalgeschiedenis	20
	1.3.	Interne taalgeschiedenis	27
	1.3.1.	Fonologie	27
	1.3.2.	Morfologie	31
	1.3.3.	Syntaxis	32
	1.3.4.	Lexicologie	34
2.		Oudnederlands (tot circa 1200) door A. Quak met syntaxis door J.M. van der Horst	37
	2.1.	Externe taalgeschiedenis	37
	2.2.	Interne taalgeschiedenis	42
	2.2.1.	Fonologie	42
	2.2.1.1.	Spelling	42
	2.2.1.2.	Medeklinkers	43
	2.2.1.3.	Klinkers	45
	2.2.2.	Morfologie	47
	2.2.2.1.	Zelfstandige naamwoorden	47
	2.2.2.2.	Bijvoeglijke naamwoorden	51
	2.2.2.3.	Bijwoorden	52
	2.2.2.4.	Voornaamwoorden	52
	2.2.2.5.	Telwoorden	55
	2.2.2.6.	Werkwoorden	55
	2.2.3.	Syntaxis	59
	2.2.3.1.	Naamvallen	59
	2.2.3.2.	Lidwoorden	60
	2.2.3.3.	Volgorde in nominale groepen	60
	2.2.3.4.	Minstens één pronominaal subject	61
	2.2.3.5.	Perifrastische werkwoordstijden	61
	2.2.3.6.	Passief	63
	2.2.3.7.	Onpersoonlijke constructies	63
	2.2.3.8.	Plaats van de persoonsvorm	64
	2.2.3.9.	Relativa	64

 

 

[pagina 10]

	2.2.3.10.	Voorzetsels	65
	2.2.3.11.	Voornaamwoordelijke bijwoorden	65
	2.2.3.12.	Negatie	66
	2.2.3.13.	Onderschikkende voegwoorden	66
	2.2.4.	Lexicologie	66
3.		Vroegmiddelnederlands (circa 1200-1350) door W.J.J. Pijnenburg m.m.v. K.H. van Dalen-Oskam, K.A.C. Depuydt en T.H. Schoonheim en met syntaxis door J.M. van der Horst	69
	3.1.	Inleiding. Externe taalgeschiedenis	69
	3.1.1.	Afbakening van het Middelnederlands in tijd en ruimte	69
	3.1.2.	De namen voor onze taal	74
	3.2.	Interne taalgeschiedenis	75
	3.2.1.	Klank en teken	75
	3.2.1.1.	Alfabet	75
	3.2.1.2.	Spelling	76
	3.2.2.	Klankleer	78
	3.2.2.1.	Vocalen	78
	3.2.2.2.	Diverse fonische ontwikkelingen	84
	3.2.2.3.	Consonanten	89
	3.2.2.4.	Leenfonemen	94
	3.2.2.5.	Diverse verschijnselen	96
	3.2.3.	Vormleer	102
	3.2.3.1.	Het substantief	102
	3.2.3.2.	Het pronomen	105
	3.2.3.3.	Het adjectief	110
	3.2.3.4.	Het werkwoord	113
	3.2.3.5.	De numeralia	120
	3.2.4.	Syntaxis	121
	3.2.4.1.	Algemeen	121
	3.2.4.2.	Naamvallen	122
	3.2.4.3.	Lidwoorden	122
	3.2.4.4.	Volgorde in nominale groepen	122
	3.2.4.5.	Perifrastische werkwoordstijden	123
	3.2.4.6.	Passief	124
	3.2.4.7.	(te) + infinitief (gerundium)	124
	3.2.4.8.	Onperssonlijke constructies	126
	3.2.4.9.	Plaats van de persoonsvorm	126
	3.2.4.10.	Positie van onbeklemtoonde elementen	127
	3.2.4.11.	Voorzetsels	128
	3.2.4.12.	Voornaamwoordelijke bijwoorden	128
	3.2.4.13.	Negatie	128

 

 

[pagina 11]

	3.2.4.14.	Onderschikkende voegwoorden	128
	3.2.5.	Lexicon	129
	3.2.5.1.	Resten van het Oudnederlands	129
	3.2.5.2.	Regionale woordenschat	130
	3.2.5.3.	Leenwoorden	131
4.		Laatmiddelnederlands (circa 1350-1550) door R. Willemyns met syntaxis door J.M. van der Horst	147
	4.1.	Afbakening van het werkterrein	147
	4.1.1.	Chronologische afbakening	147
	4.1.2.	Geografische afbakening	148
	4.1.2.1.	Wat is Nederlands?	148
	4.1.2.2.	Taalgrensveranderingen	149
	4.2.	Taalcontact	159
	4.2.1.	Inleiding	159
	4.2.2.	Het vroege taalcontact	159
	4.2.3.	De Bourgondische tijd	162
	4.2.3.1.	Inleiding	162
	4.2.3.2.	Taalpolitiek	163
	4.2.3.3.	Standaardisering	170
	4.2.4.	Conclusies	172
	4.3.	Het taallandschap in het Laatmiddelnederlands	173
	4.3.1.	Algemene overwegingen	173
	4.3.2.	De Laatmiddelnederlandse schrijftaal	175
	4.3.2.1.	Spelling	175
	4.3.2.2.	Regionale diversiteit	177
	4.3.2.3.	De west-oost tegenstelling	179
	4.3.3.	De dialecten van het Middelnederlands	180
	4.3.3.1.	Kustmiddelnederlands	181
	4.3.3.2.	Brabants	183
	4.3.3.3.	Oostelijk Middelnederlands	185
	4.4.	Taalvariatie en taalbeweging in het Laatmiddelnederlands: uniformeringstendensen	186
	4.4.1.	Gedrukte taal	186
	4.4.2.	Cultuurinvloed	190
	4.5.	Een foneemsysteem voor het Laatmiddelnederlands	196
	4.5.1.	Inleiding	196
	4.5.2.	Voorbeschouwingen	197
	4.5.3.	Foneemsystemen in forma	198
	4.5.3.1.	Goossens (1974)	199
	4.5.3.2.	Van Loey (1970)	201
	4.5.4.	Een case-study: het foneemsysteem van het 15e-eeuwse Brugs	203

 

 

[pagina 12]

	4.5.5.	Gerundium	207
	4.5.6.	Laatmiddelnederlandse taalverandering	208
	4.5.7.	Diftongering	209
	4.6.	Syntaxis	219
	4.6.1.	Algemeen	219
	4.6.2.	Naamvallen	219
	4.6.3.	Lidwoorden	219
	4.6.4.	Volgorde in nominale groepen	220
	4.6.5.	Perifrastische werkwoordstijden	220
	4.6.6.	Passief	220
	4.6.7.	(te) + infinitief (gerundium)	221
	4.6.8.	Onpersoonlijke constructies	221
	4.6.9.	Plaats van de persoonsvorm	222
	4.6.10.	Relativa	223
	4.6.11.	Voornaamwoordelijke bijwoorden	223
	4.6.12.	Onderschikkende voegwoorden	223
	4.6.13.	Samentrekking	225
5.		Vroegnieuwnederlands (circa 1550-1650) door J.A. van Leuvensteijn met fonologie door E. Ruijsendaal en lexicologie door M.A. Mooijaart, D.J.G. Geirnaert en R. Tempelaars	227
	5.1.	Externe taalgeschiedenis	227
	5.1.1.	Natie en patria	228
	5.1.2.	Nationalisme en particularisme in historische context	230
	5.1.3.	Immigratie en acceptatie in Holland	246
	5.1.4.	Reformatie en humanisme	249
	5.1.4.1.	Reformatie	249
	5.1.4.2.	Humanisme	256
	5.1.5.	Slotbeschouwing	266
	5.2.	Interne taalgeschiedenis	273
	5.2.1.	Fonologie	273
	5.2.1.1.	Inleiding	273
	5.2.1.2.	Enkele opvallende klankontwikkelingen met betrekking tot het ontstaan van het Algemeen Nederlands	278
	5.2.1.3.	De klinkers	279
	5.2.1.4.	De medeklinkers	289
	5.2.1.5.	Besluit	292
	5.2.2.	Morfologie	293
	5.2.2.1.	Genus en casus in de substantiefgroep	293
	5.2.2.2.	Voornaamwoordelijk gebruik	301
	5.2.2.3.	Tempus en modus	303
	5.2.3.	Syntaxis	316

 

 

[pagina 13]

	5.2.3.1.	De zin	316
	5.2.3.2.	De plaats en volgorde van de werkwoordsvormen	320
	5.2.3.3.	Links van de voor-persoonsvorm	324
	5.2.3.4.	Het middenstuk	325
	5.2.3.5.	Rechts van de achter-persoonsvorm of werkwoordelijke eindgroep	328
	5.2.3.6.	Slotopmerkingen ten aanzien van de woordvolgorde in zinnen	329
	5.2.3.7.	Infinitiefconstructies en participiumconstructies	330
	5.2.3.8.	Negatie	333
	5.2.4.	Lexicologie	334
	5.2.4.1.	Lexicografie	335
	5.2.4.2.	Veranderingen in de woordenschat	337
	5.2.4.3.	Vernieuwing in maatschappij en woordenschat	339
	5.3.	Samenvatting	357
6.		Nieuwnederlands (circa 1650-1880) met externe taalgeschiedenis (circa 1650-1800) door R.J.G. de Bonth en externe taalgeschiedenis (circa 1800-1880) door L.F. van Driel, morfologie door J.A.M. Komen, syntaxis door J.M. van der Horst en lexicologie door M.A. Mooijaart en R. Tempelaars	361
	6.1.	Externe taalgeschiedenis (circa 1650-1800)	361
	6.1.1.	Standaardisatie	362
	6.1.2.	Taalkundige geschriften uit de periode 1650-1800	364
	6.1.3.	Onderwijs	369
	6.1.4.	De expansie van het Nederlands	372
	6.1.5.	Besluit	377
	6.2.	Externe taalgeschiedenis (circa 1800-1880)	378
	6.2.0.	Inleiding	378
	6.2.1.	De historische context	378
	6.2.2.	De normatieve traditie	380
	6.2.2.1.	Pieter Weiland (1754-1842)	380
	6.2.2.2.	Matthijs Siegenbeek (1774-1854)	381
	6.2.2.3.	Enkele slotopmerkingen over de normatieve traditie	383
	6.2.3.	De historische taalbeschouwing	383
	6.2.3.1.	Inleiding	383
	6.2.3.2.	Willem Gerard Brill (1811-1896)	383
	6.2.3.3.	Matthias de Vries (1820-1892)	387
	6.2.3.4.	Enkele slotopmerkingen over de historische taalbeschouwing	389
	6.2.4.	De traditie van de algemene grammatica	390
	6.2.4.1.	Inleiding	390
	6.2.4.2.	Zinsontleding en de invloed van Becker	390

 

 

[pagina 14]

	6.2.4.3.	Taco Roorda (1801-1874)	392
	6.2.4.4.	Roorda en Becker	394
	6.2.4.5.	Lammert Allard te Winkel (1809-1868)	395
	6.2.4.6.	Van logische analyse naar traditionele (school) grammatica	399
	6.2.5.	Enkele samenvattende slotopmerkingen	400
	6.3.	Morfologie	400
	6.3.0.	Inleiding	400
	6.3.1.	Buiging	401
	6.3.1.1.	Vervoeging	401
	6.3.1.2.	Verbuiging	406
	6.3.2.	Woordvorming	414
	6.3.2.1.	Afleiding	414
	6.3.2.2.	Samenstelling	417
	6.3.3.	Besluit	419
	6.4.	Syntaxis	419
	6.4.1.	Algemeen	419
	6.4.2.	Naamvallen	420
	6.4.3.	Volgorde in nominale groepen	420
	6.4.4.	Perifrastische werkwoordstijden	421
	6.4.5.	Voorzetselvoorwerp	421
	6.4.6.	(te) + infinitief	422
	6.4.7.	Plaats van de persoonsvorm	422
	6.4.8.	Persoonlijke voornaamwoorden	423
	6.4.9.	Positie van onbeklemtoonde elementen	424
	6.4.10.	Aanwijzende voornaamwoorden	424
	6.4.11.	Relativa	424
	6.4.12.	Voornaamwoordelijke bijwoorden	425
	6.4.13.	Negatie	426
	6.4.14.	Superlatieven met 't	426
	6.4.15.	Nevenschikkende voegwoorden	427
	6.4.16.	Onderschikkende voegwoorden	427
	6.4.17.	Samentrekking	249
	6.5	Lexicologie	429
	6.5.0.	Inleiding	429
	6.5.1.	Inventarisatie en beschrijving van de woordenschat in naslagwerken	431
	6.5.1.1.	Tweetalige woordenboeken	431
	6.5.1.2.	Grammatica's	434
	6.5.1.3.	Encyclopedieën	435
	6.5.1.4.	Eentalige woordenboeken	436
	6.5.2.	Wijzigingen in de woordenschat	437
	6.5.2.1.	Invloed van vreemde talen	439

 

 

[pagina 15]

	6.5.2.2.	De literaire taal	444
	6.5.2.3.	De wetenschappelijke taal	445
	6.5.2.4.	De religieuze taal	448
	6.5.3.	Twee auteurs: Betje Wolff en Aagje Deken	450
7.		Nieuwnederlands (circa 1880-1920) door H. Hulshof	455
	7.1.	Externe taalgeschiedenis	455
	7.1.1.	De algemene situatie rond de eeuwwisseling	457
	7.1.2.	Het taalklimaat rond de eeuwwisseling	458
	7.2.	Interne taalgeschiedenis	462
	7.2.1.	Fonologie en spelling	463
	7.2.1.1.	Fonologie	463
	7.2.1.2.	Spelling	465
	7.2.2.	Morfologie	468
	7.2.2.1.	Flexie	468
	7.2.2.2.	Woordvorming	471
	7.2.3.	Syntaxis	472
	7.2.4.	Lexicologie	474
	7.3.	Samenvatting	477
8.		Nieuwnederlands (circa 1920-nu) door M.C. van den Toorn	479
	8.1.	Externe taalgeschiedenis	479
	8.2.	Interne taalgeschiedenis	479
	8.2.1.	Fonologie en spelling	494
	8.2.1.1.	Vocalen	494
	8.2.1.2.	Consonanten	495
	8.2.1.3.	Accentuering	496
	8.2.1.4.	Spelling	497
	8.2.2.	Morfologie	499
	8.2.2.1.	Flexie	500
	8.2.2.2.	Woordvorming	504
	8.2.3.	Syntaxis	518
	8.2.3.0.	Inleiding	518
	8.2.3.1.	Herhalingsconstructies	523
	8.2.3.2.	Chocola ben ik niet dol op	525
	8.2.3.3.	Moet kunnen	527
	8.2.3.4.	Performatief van	529
	8.2.3.5.	Oud-minister van Buitenlandse Zaken Luns	530
	8.2.3.6.	Problemen met semi-directe reden	531
	8.2.3.7.	Beknopte bijzinnen	534
	8.2.3.8.	Rode en groene volgorde	537
	8.2.3.9.	De reizigers worden verzocht	540

 

 

[pagina 16]

	8.2.3.10.	De Croma-constructie	543
	8.2.3.11.	Met naar schatting tien personen	544
	8.2.3.12.	Dat boek leest vlot	545
	8.2.3.13.	Een beetje neerlandicus	547
	8.2.4.	Lexicologie	550
	8.2.4.0.	Inleiding	550
	8.2.4.1.	Interne ontwikkelingen	554
	8.2.4.2.	Buitenlandse invloeden	559
	8.3.	Samenvatting	561
9.		Nederlands in België door G. Geerts	563
	9.1.	Het Nederlands bedreigd en overlevend	563
	9.1.1.	De kritieke toestand aan het einde van de 18e eeuw	563
	9.1.2.	De Franse tijd (1794-1814)	565
	9.1.3.	Het Verenigd Koninkrijk (1814-1830): uitzicht op hervernederlandsing	567
	9.2.	De taalpolitieke ontwikkelingen in België	572
	9.2.1.	De strijd tegen de verfransing	572
	9.2.2.	De eerste taalwetten	573
	9.2.3.	De vastlegging van de taalgrens	575
	9.2.4.	Eentalige gewesten en faciliteiten	577
	9.3.	De taalsociologische en sociolinguïstische aspecten	579
	9.3.1.	Scheiding van taal?	579
	9.3.2.	Discussies over de aard van de standaardtaal	583
	9.3.3.	Sociolinguïstische gegevens	589
10.		Afrikaans door F. Ponelis	597
	10.0.	Inleiding	597
	10.1.	Externe taalgeschiedenis	598
	10.1.1.	De taalgemeenschap	598
	10.1.1.1.	De vroegste Kaapse samenleving	598
	10.1.1.2.	De 18e eeuw	601
	10.1.1.3.	De 19e eeuw	602
	10.1.1.4.	De 20e eeuw	603
	10.1.2.	Variëteiten	604
	10.1.3.	Taalcontact	607
	10.1.3.1.	Interlectische aanpassing	607
	10.1.3.2.	Ontlening	609
	10.1.4.	De Nederlandse basis	611
	10.2	Interne taalgeschiedenis	613
	10.2.1.	Orthografie en fonologie	613
	10.2.1.1.	Orthografie	613

 

 

[pagina 17]

	10.2.1.2.	Fonologie	614
	10.2.2.	Morfologie	618
	10.2.2.1.	Flexie	618
	10.2.2.2.	Derivatie	629
	10.2.2.3.	Compositie	630
	10.2.2.4.	Reduplicatie	632
	10.2.3.	Syntaxis	633
	10.2.3.1.	Vir in transitieve constructies	633
	10.2.3.2.	De betrekkelijke constructie	636
	10.2.3.3.	Splitsing van voorzetselconstructies	638
	10.2.3.4.	Determineerders	639
	10.2.3.5.	Verbale reeksen	640
	10.2.3.6.	Negatie	641
	10.2.4.	Lexicon	643
	Bibliografie		647