Van die becooringe des duvels hoe hij crijstus becoorden

Zestiende-eeuws rederijkersstuk van Jan Tömisz

[p. 19]

4 De Bijbel

Het toneelstuk Van die becooringe des duvels is geschreven in de eerste helft van de zestiende eeuw. In die tijd heersten er grote godsdienstige onrusten in de Nederlanden. Vanaf 1522 hadden zich in de steden ketterse sympathieën gevestigd en steeds meer mensen kregen oog voor de misstanden in de katholieke kerk. Als gevolg daarvan ontstond ook een behoefte aan een nieuwe bijbel in de eigen taal, die niet perse de tekst bood volgens de Vulgata, de Latijnse bijbel van de katholieke kerk, maar die direct terugging op de oorspronkelijke Griekse (OT) en Hebreeuwse (NT) tekst en waarin kanttekeningen werden gemaakt bij de invloeden die het katholicisme op de Vulgaatvertaling had gehad. Een bijbel die onafhankelijk was van het katholieke geloof, zou je kunnen zeggen.

Het was in 1522 dat de Amsterdamse drukker Doen Pieterszoon het evangelie van Mattheus in het Nederlands uitgaf. Deze editie was een bewerking en vertaling van het ‘Novum Testamentum’ van Erasmus dat in 1519 verschenen was. In hetzelfde jaar kwam de Nederlandse vertaling van delen van Luthers vertaling van het Nieuwe Testament uit en zo waren de eerste twee nieuwe Nederlandstalige bijbels geboren. Een lange reeks zou nog volgen: in de jaren 1522 tot 1545 zijn er in de Nederlanden tachtig verschillende bijbeledities verschenen. Door de snelle ontwikkeling van de boekdrukkunst konden ook steeds meer mensen zich een bijbel veroorloven. In 1526 werd voor het eerst een volledige gedrukte Nederlandstalige bijbel uitgegeven en wel door Jacob van Liesvelt in Antwerpen.

Voor het verhaal Van die becooringe des duvels is gebruik gemaakt van tekstgedeelten uit zo'n nieuwe Nederlandstalige bijbel. Om te weten te komen waar Jan Tomisz op godsdienstig gebied stond, is het van belang de bijbelse passages in Van die becooringe des duvels te vergelijken met de fragmenten uit een aantal contemporaine bijbelvertalingen. Hierbij is het zaak te letten op hoe de bijbelfragmenten geformuleerd zijn en in hoeverre de passages uit het toneelstuk daarmee overeenkomen. Om te vergelijken waren vooral het evangelie van Mattheus en dat van Lucas van belang. In beide evangelies staat, net als in het toneelstuk, beschreven hoe de duivel op drie manieren probeert om Jezus te verleiden. Ten eerste probeert de duivel Jezus brood te laten maken van stenen. Ten tweede wil hij dat Jezus zich van het dak van de tempel laat vallen, er zullen immers engelen verschijnen om hem op te vangen, en ten derde vraagt de duivel Jezus om voortaan hem te aanbidden in plaats van God. In het toneelstuk staan de drie pogingen in deze volgorde beschreven, evenals dat in het evangelie van Mattheus het geval is. In het evangelie van Lucas is de volgorde echter anders. Daarom lijkt het duidelijk dat in de eerste plaats het evangelie van Mattheus gebruikt is, maar omdat er in de marge van het toneelstuk aangegeven staat dat ook het evangelie van Lucas geraadpleegd is, leek toch ook dat evangelie de moeite van het vergelijken waard.

Drie vertalingen leken geschikt om te vergelijken: de hervormingsgezinde bijbel van Willem Vorstermannn uit 1532, de Lutherse

[p. 20]

bijbel van Hansken van Liesvelt uit 1538 en de evangelisch gezinde bijbel van Steven Mierdman uit 1545. In deze bijbels waren namelijk voor het eerst afdrukken van een houtsnede opgenomen, met daarop de beeltenis van de duivel die Jezus in de woestijn probeert te verleiden. Het valt aan te nemen dat Jan Tomisz voor zijn stuk gebruik heeft gemaakt van een geïllustreerde bijbel. Op de afbeeldingen van de verzoeking in de woestijn staat de duivel namelijk afgebeeld met een kap op zijn hoofd. Dit staat echter nergens in een bijbel beschreven, terwijl in vss. 497-498 wel heel duidelijk beschreven wordt hoe Eeuwige Haat en Huichelachtige Hoogmoed de duivel een dergelijke kap wordt aangetrokken:

Wij sullen u een niewe cap aen treckken
soo mogen wij bedeckken / u valscheijt altemaelen

Willem Vorstermannn was een grote drukker in de eerste helft van de zestiende eeuw. Ook hij sprong in op de behoefte die ontstaan was aan nieuwe bijbels, maar zijn goede relatie met de overheid, die nog steeds van mening was dat alle bijbelvertalingen de Vulgata moesten volgen, wilde hij niet op het spel zetten. Om mogelijke sancties te voorkomen gaf hij zijn bijbel uit 1532 de titel Den bibel. Tgeheele Oude en Nieuwe Testament met grooter naersticheyt naden Latijnschen text gecorrigeert mee. De uitgever had echt voor ogen om een vertaling naar de Vulgaat te geven, maar de correctuers namen zoveel vrijheid bij het vertalen dat sommige zinnen uit de Liesveltbijbel van 1526 letterlijk werden overgenomen. Zo ontstond er een bijbel die voor elk wat wils bood: de hervormingsgezinden lazen bekende dingen en katholieken vonden de bijbel kerkelijk betrouwbaar. Zo werd de Vorstermannnbijbel de bijbel voor de zoekenden.

Hansken van Liesvelt, die in 1538 een bijbel uitgaf, was hoogstwaarschijnlijk familie van de eerder genoemde Jacob, die in de eerste helft van de zestiende eeuw de grootste leverancier van Nederlandse bijbelvertalingen was. In de loop der jaren werd de Liesveltbijbel steeds Lutherser en sommige edities werden dan ook verboden. Jacob is om zijn verboden bijbeledities in 1545 onthoofd. De vier bekende bijbeledities van Hansken van Liesvelt zijn echter nooit verboden geweest.

Steven Mierdmans tenslotte, zou in 1556 samen met Jan Gheylliaert de eerste Nederlandstalige gereformeerde bijbel uitgeven. Voor het echter zo ver was, werd in 1543 een van zijn eerste bijbeledities, waarin ook al nieuwe godsdienstige ideeën opgenomen waren, verboden. Het bleef niet bij deze ene verboden bijbel en in 1547 vluchtte hij naar Londen, waar hij tot 1554 woonde. Toen werd het hem ook daar te heet onder de voeten en kwam hij weer terug naar de Nederlanden.

Op de volgende pagina volgt een schematische vergelijking van de passages vss. 366-368:

[p. 21]

Toneelstuk vss. 366-368	Liesvelt, Matth.3	Vorstermannn, Matth.3	Mierdman, Matth.3
Doen quammer een stem uuijten hoogen trone seggende dit is mijn sone inden welcken ick heb een behaegen hoort hem in alle Dagen	Ende siet daer quam een stemme uten hemel seggende, Dese is mijn beminde sone inden welcken ic een welbehagen hebbe	Siet daer quam een stemme ut den hemel segghende Dese is mijn beminde sone inden welcken ic mi behaecht hebbe	Een stemme vanden hemel af, sprack [...]

De passage uit de Liesveltbijbel komt letterlijk met het toneelstuk overeen. De verschillen tussen de edities van Liesvelt en Vorstermannn zijn echter heel klein. Omdat er ‘ketterse’ ideeën in het stuk voorkomen, zoals de uitbeelding van de katholieken als een groep huichelachtige, hoogmoedige dwazen, lijkt het plausibel dat Jan Tomisz de Liesveltbijbel heeft gebruikt.