De geskidenis van ons land, in di taal van ons volk

[p. 63]

Vyfde hoofstuk.
Kaffer-oorlo'e.

Eerste kommando onder Graham in 1811. - Kaffers teruggedrewe en forte langs di grense opgerig. - Na twé jare di forte weer opgegé. - Weer moord en diefstal. - Somerset gaan self met di kapteins praat. - 'n héle tijd rus. - T'Slambie en Congo verdryf Gaika. - Hy vraag om hulp. - Twéde kommando onder Fraser. - Gaika herstel. - Kaffer-inval. - Derde kommando in 1834.

Eerste Kaffer oorlog.

In 1812 word di eerste Kafferoorlog ten einde gebring, waarin di koloniste, met hulp van di Engelse soldate, onder bevel van kolonel Graham, di Kaffers buiten di limite van di Koloni gedrywe het. Di regering het toen al langs di oostelike grense 'n ry van di forte opgerig, op 'n afstand van 25 tot 30 myle van makaar af, om di Boere teen di invalle van di Kaffers te beveilig; en di doodstraf het hulle daarop geset as 'n Kaffer dit waag om o'er di grense te stap.

Dit was 'n regte goeje ding. Mar daartoe was 'n sterke mag van soldate nodig om al di forte te beskerm en di land tussen-in skoon te hou van Kaffers. 'n party Boere, daartoe opgekommadeer gewapen, same met di Engelse soldate, het meer as twé jare dit gedaan; en toen het alles ook goedgegaan.

Mar di Boere was dit gou moeg; want hulle wou na hulle plase teruggaan. Hulle had 'n menigte klagtes, en di een na di ander word hulle almal ontslage. Ongelukkig het di Engelse regering, na di algemeene vrede van 1815, di soldate oek verminder, veral di pêrde ruiters (kalvalerie), sodat dit onmo'entlik was om di gemeenskap tussen al di poste te onderhou. Di meeste forte moes toe verlaat worde, en di verdediging beperk tot di ‘hoofdkwatieren’ te Graham's Town, en een of twé ander afgelé'e stasiis.

Di Kaffers, en vernamelik van di stam van T'Slambie en Congo, het mar net gewag op di gele'enheid, en begin toen van voor af weer di land te berowe en te plunder so ver as hulle kan bykom. Dit maak di land weer so onveilig, dat di grens-boere in November 1816 hulle nood by di Gouwerneur moes kla'e, en 'n hele party hulle plase moes verlaat.

In April, 1817, het di Gouwerneur, Lord Charles Somerset, self na di grense gegaan en 'n gesprek gehad met Gaika, T'Slambie, en di meeste ander grote kapteins. Natuurlik, - soos di Kaffers altyd doen - hulle verklaar almal dat hulle met hart en siil voor di vrede is, en dat di invalle deur di jong volk, buiten hulle orders, gedoen is. Di Gouwerneur het hulle toen verseker, dat hy hulle nou ni sou straf ni, en dat hy ni hulle land of hulle vé wil hê ni: mar dat hulle nou moet probeer om vrede te hou. En dit lyk of dit regtig 'n goe'e invloed op hulle uitgeoefen het; want ver 'n héle tyd was alles weer stil en rustig.

'n Menigte Boere kom toen weer uit di binne-land hulle plase in di Zuurveld in besit neem. Mar toen di vé van di Boere weer vermeerder kon di Kaffers dit ni laat om weer te begin te steel ni. Want dit sit 'n Kaffer in murg en been; hij moet steel. As hy niks anders kan kry ni, danstel hy syn

[p. 64]

ei'e hoed op 'n bossi en bekruip dit om dit te steel. En di ongeluk was, di Kaffers van T'Slambie en Congo kon so gemakkelik deur di bosse van di Katriviir en Visriviir in di land kom om te steel.

In 1818 was dit alweer op di ou voet; di Kaffers rowe en steel so vêr as hulle kan bykom. En omdat Gaika, soos hulle sê, een al te getrouwe bondgenoot was van di Engelse regering, verklaar T'Slambie en Congo openlik oorlog te'en hom. Hulle o'erwen hóm in een geveg by Amalinda, deur di boere genoem Kommetji vlakte, neem syn vrouw en kinders af, en verdryf hom uit syn land. Sodat hy verplig was by di Engelse regering beskerming te soek. Dit het so gekom.

T'Slambie wei'er om di vé, waarvan di spore na syn kraal toe gaan, uit te lewer. Toen stuur di Gouwerneur ver majoor Fraser met 450 man teen hom uit. Hulle trek by Trompetters Drift o'er di Visriviir en kort daarna kry hulle ver T'Slambie met 2,000 gewapende Kaffers. Hy belowe toen dat hy di gesteelde vé sal uitlewer. Mar dit was mar om tyd te wen. Majoor Fraser het toen al di vé wat hy van T'Slambie kon kry gepak, en omtrent 2,000 stuks na di Koloni gebreng en onder di Boere verdeel.

Gaika het ver syn oom T' Slambie laat weet dat hy di gestole vé moet teruggé; maar hy wou ni na hom luister ni, en toen Fraser soveul vé van hom afgeneem het word hy kwaad ver Gaika en haal 'n party van di ander Kaffer-kapteins oek o'er om same met hom teen Gaika te veg. Hulle het toen same teen Gaika opgetrek en het hom o'erwen. Hy was toen verplig om na di Koloni te vlug.

Omdat Gaika, na di Traktaat van 1817, altoos getrou gebly het, het di Gouwerneur meteens 'n kommando bymakaar gemaak van 3,352 man, soldate en burgers, onder kolonel Brereton om Gaika weer in syn mag te herstel.

Op di derde Desember, 1818, trek di kommando by De Bruin's Poort Kafferland in en ontmoet ver Gaika met 6,000 man. Op di vyfde trek hulle o'er di Katriviir en verbrand daar 'n paar Kaffer-krale. Op di sewende trek hulle o'er di Chumi en Keiskamma en verdryf T'Slambie en syn volk, en herstel Gaika in syn mag met een persent van 11,000 beeste wat hulle van di ander stamme afgeneem het.

Mar so lank as di kommando in Kafferland was, het di Kaffers di kans waargeneem om 'n uitval te doen in di koloni. Met 10,000 man het hulle o'er di Visriviir getrek en al di forte op di grense vernitig tot dig by Graham's Town. Daar was gelukkig 'n party soldate, wat ver hulle toen teruggedrywe het. In di oorlog word Landdros Strockenstroom vermoor.

Twede Kafferoorlog.

Om di gedurige invalle van di Kaffers werd in 1819 'n ander kommando uitgestuur onder kolonel Wilshire. Di kommando het veral bestaan uit Burgers, omdat hiir toen amper geen soldate in di Koloni was ni. Mar terwijl dit 'n héle tyd neem om di Burgers uit di verskillende distrikte op te kommandeer en di pêrdesikte hulle nog ophou, maak di Kaffers van T'Slambie en Congo, opgesteek deur 'n to'erdokter genoem Makanna di plan om Graham's Town self an te val.

Met skemerdag kom hulle uit di bosse van di Visriviir omtrent 8,000 of 10,000 man, en val di ‘hoofdkwartier’ van di soldate by Grahamstad an. Deur di bestiring van di Voorsinigheid was daar net gelukkig 'n paar

[p. 65]

kanonne; sodat di klompi soldate wat daar was in staat was om hulle terug te drywe.

Mar omdat dit onmo'entlik was om di grense teen di Kaffers te beskerm, so lank as di digte bosse langs di Visriviir in hulle besit is, het di Engelse regering besluit om hulle uit di land wat tussen di Keiskamma en Visrivier lê te verdrywe. Dit is oek geluk onder kolonel Wilshire. Toen het di Kaffers vrede gehou tot in 1834; toen het hulle weer uitgebreek teen di Engelse setlaars wat gekom het in 1820. 4,659 Engelse setlaars (‘settlers’) is hiir angekom en di land van Sondagsriviir tot by Groot-Visriviir, wat ons Zuurveld noem, is an hulle gegé om te woon.

Onder di setlaars was daar oek baing bekwame manne. So word daar melding gemaak van John Fairburn en Thomas Pringle Hulle twé gé in 1824 di koerant, di Commercial Advertiser, uit. Di Gouwerneur, Sir Charles Somerset, was baing daarteen, want in di koerant sê hulle hom n t wat hulle wil. Hy (Somerset) sê toen dat in vervolg di ‘Advertiser’ net kan uitgegé word, as dit eers o'ergekyk is deur imand wat di Gouwerneur anstel. Dit wou hulle ni en Fairburn gaan na England en verkry toen di reg om di koerant uittegé sonder dat di Gouwerneur daar iits o'er te sê het. Van toen af dagteken di vrydom van di pers hiir.

Derde Kafferoorlog.

En nou kom ons by di derde Kafferoorlog. Di Kaffers begin weer te steel en te moor. Want dit was altyd di oorsaak van elke oorlog. So het hulle, onder andere, van 'n sekere boer, Nel was syn naam, 7 pêrde gesteel. Hy klaag syn nood by di magistraat en di stuur ver Luitenant Sparks met 'n patrolje om di pêrde terug te vra. Di Kaffers wou dit ni terug gé ni, en toen het hulle 'n party van di vé van di Kaffers in di plaas daarvan afgeneem, waarom hulle Luitenant Sparks met 'n asegaai gekwes het. En dit was nogal Kaffers wat beskou werd as vrinde van di Engelse regering, en wat op neutrale (onsydige) grond woon.

Dit kon natuurlik ni somar deur di vingers gesiin worde ni, en 'n deel van di ‘Cape Corps,’ onder Luitenant Sutton, kry orders om al di Kaffers wat in di omtrek woon o'er di grense te drywe. Hiir was 'n menigte Kaffers saamgepak, en toen hy hulle anseg om di land te ruim wou hulle ni hoor ni. Hulle het toen 'n party vé van di Kaffers afgeneem en gesê dat hulle di vé so lank sal hou, totdat hulle eers Nel syn pêrde terug gegé het. Di Kaffers het hulle toen angepak, en een van di soldate gekwes, so dat hulle verplig was om di vé weer op te gé en met grote moeite werd hulle gered deur 'n party soldate van Fort Beaufort.

In September begin Makomo syn volk opstandig te worde en vermoor 'n party Boere an di Katriviir. Binnen die 14 dage het hulle 44 mense vermoor, 369 huise verbrand en 172,000 stuks vé geroof. Di 21ste Desember maak tussen di 8,000 en 10,000 Kaffers 'n inval in di Koloni, en voor di einde van di jaar was Grahamstad, di dorp Salim, en di Sendelingstati Theophilus, di enigste wat nog vry was; al di ander plase langs di grense het hulle verniil en geplunder.

Toen di nuws an di Kaap ankom, word Kolonel Smith dadelik met 'n party soldate na di grense gestuur, en hy bereik Grahamstad ('n distansi van 600 myle) in ses dage tyd. Di Gouwerneur, Sir Benjamin D'Urban,

[p. 66]

volg Kolonel Smith en kom an Grahamstad op 20 Januari om stappe te neem om di Kaffers uit di Koloni terug te drywe, en in hulle eie land an te val.

Hy maak Fort Wilshire tot syn hoofkwartiir, en stuur daarvandaan 'n vertroude boer, Van Wijk, na di Opperhoof Hintza, om hom an te sê, dat as hy di ander Kaffers in beskerming neem, en di vé wat hulle gesteel het in syn land ontvang, dan sal hy hom as 'n vyand behandel. Toen hy op 14 April by di Keyriviir kom (di grens van Hintza syn land), vaardig by 'n gebod uit, dat syn manskappe ver Hintza gen kwaad moet doen ni, omdat hy hom nog ni beslis vyandig gedra het ni. Mar toen, op di 21ste April, 'n party van 30 man, onder Luitenant Armstrong, deur di Kaffers van Hintza vermoor is, verklaar hy openlik oorlog teen hulle.

Di oorlog word toen ernstig, en in 'n paar dage het hulle 'n menigte vè teruggeneem, en 'n kraal verower waar hulle dag dat Hintza in verskuil was. Toen hy siin dat dit ni sal goed kom met hom saam ni, kom hy met 50 van syn volk om vrede te maak. Hy was gewillig om 50,000 beeste en 1,000 pêr le te betaal, en om di moordenaars uit te lewer, en skadevergoeding te betaal an di wedewes wat hulle mans verloor het. Hy self, en syn seun Kreli, en syn broer bly gevange as sekuriteit, tot dat alles sal betaal wees.

Di kommando vertrek toen daarvandaan af. En net soos dit bekend was, begin di volk van Hintza al di Fingoes (di Fingoes was bondgenote van di Engelse regering) wat onder hulle woon te vermoor. Soos di Gouwerneur dit hoor, laat hy Hintza voor hom bring, en dreig hom, as hy ni dadelik an di moordery 'n einde laat kom ni, dat hy ver hom, en syn seun, en syn broer an diselfde boom sal laat ophang, waaronder hulle toen sit.

Toen Hintza siin dat syn lewe in gevaar was, stuur hy daadlik 'n boodskap an syn volk om op te hou met moor. Soos di Fingoes an di anderkant van di Kei was kry Hintza weer syn vryheid; maar hy wou liwer in di kamp bly. Hy stel toen voor an Kolonel Smith, om met hom saam te gaan na syn land, waar hy di beloofde vé sal uitbetaal. Op pad daarnatoe probeer hy om te ontvlug; mar hy word doodgeskiit. Di Gouwerneur heg toen di land tussen di Kei en di Keiskamma an di Koloni, onder di naam van Adelaide.

Di ander Kaffer-kapteins was toen oek al so moedeloos deur dat hulle mar gedurig verloor, dat hulle op 13 Augus om vrede vraag. Di skade wat hulle di Boere veroorsaak het deur di verniling van hulle plaase en di verbrand van hulle huise was omtrent £290,000, en di oorlog self het omtrent £300,000 gekos. Deur di gedurige kwelling van di Kafferoorloge en andere omstandighede was 'n menigte van di Boere wat op di grense gewoon het verplig om hulle plase te verkoop en di Koloni te verlaat en o'er di Grootriviir en Vaalriviir te trek. Mar daarvan sal ons omslagtiger vertel in 'n ander deel van ons Geskidenis.