De memoires

[p. 498]

38
Maagdenburg en Genève

Toen in de DDR werd beslist om verkiezingen te houden op 18 maart 1990, werd ik door Duitse collega's uit het Europees parlement aangesproken om deel te nemen aan de campagne. Dit leek me niet zonder gevaar in een land dat tot op dat ogenblik een meedogenloos communistisch regime had gekend en waarvan niemand kon voorspellen hoe het zich in de toekomst zou gedragen.

Het woord voeren op de aangekondigde vrije verkiezingen vormde zowat de grootste uitdaging die ik op dat ogenblik kon aanvaarden. Ik ging dan ook op de uitnodiging in. De eerste spreekbeurt zou plaatsvinden op 28 februari in Maagdenburg. Ik zou er met mijn collega dr. Munch het woord voeren. In Berlijn zou er een gehuurde wagen klaarstaan, waarmee ik dan naar de plaats van mijn bestemming kon rijden. Zo gezegd, zo gedaan. Maar aan het nog beruchte Checkpoint Charlie bekeek een officier van de Volksarmee zorgvuldig mijn diplomatiek paspoort en beval me uit de rij te komen en aan een kantoortje te wachten. Intussen moest ik al dertig Deutsche Mark betalen. De militair verdween met geld en papieren. Na drie kwartier kwam hij terug, gaf mij mijn paspoort en geld terug en stond me toe de weg naar Maagdenburg te nemen. Een ogenblik gaf ik me rekenschap dat het oude regime nog niet helemaal was verdwenen.

In Maagdenburg vond ik het hotel waar men voor mij een kamer had gereserveerd. Alles was er van een voorbeeldige eenvoud. Later op de avond kwam men mij afhalen om naar de vergadering te gaan, aan de rand van de stad in de feestzaal van een technische school. Ondanks het barre weer stroomde het publiek binnen, achteraan stonden zelfs een paar rijen nieuwsgierigen die geen zitplaats hadden gevonden.

De lokale voorzitter opende de meeting met een welkomstwoord en een korte toespraak en vervolgens gaf hij mij het woord. Ik voelde me

[p. 499]

verplicht iets over de geschiedenis van de stad te zeggen, over de Maagdenburgse halve bollen die ik op school had leren kennen en bracht hulde aan degenen die hadden geleden omwille van hun overtuiging. Dit liet me dan toe de evolutie in West-Europa te schetsen en kort uit te weiden over de verzoening zoals die gestalte kreeg in de Europese Gemeenschap. Wat er nu met de bevolking van de voormalige DDR ging gebeuren zou afhangen van de komende verkiezingen.

Ik eindigde met de woorden: ‘In 1945 mocht u niet kiezen. Nu wel. Wij moeten en zullen u helpen want u behoort uw plaats te vinden in een herenigd Duitsland. Gelijksoortige verkiezingen als die van 18 maart zullen in uw leven niet meer voorkomen. Zij zijn voor u de belangrijkste en hebben een historische betekenis. Aan u ervoor te zorgen dat zij op een uniek moment in uw leven ook de beste mogen zijn. De inzet is groot. Er wacht u een hoopvolle toekomst als u de juiste weg kiest. Daar zullen wij staan en u opwachten. Samen zullen we een nieuwe maatschappij, met een nieuw Duitsland in een nieuw Europa bouwen.’

Het slotwoord werd uitgesproken door prof. dr. Munch. Een bange rust in de zaal was me de hele avond al opgevallen. Tijdens de spreekbeurten had niemand bewogen of gereageerd. Het verwonderde me dan ook niet dat er aan het einde van de meeting geen vragen kwamen toen de voorzitter daarom vroeg. Vijfenveertig jaar stilzwijgen leert men niet af op een dag spreektribune. De voorzitter bedankte de aanwezigen, sprak nog enkele bemoedigende woorden uit, verschafte een drietal inlichtingen voor de komende dagen en wenste allen een behouden terugreis, want het weer was nog verslechterd.

Toen ging er echter een hand de lucht in, op de achterste rij, bij degenen die de hele avond rechtstaand hadden toegeluisterd. De voorzitter meende defensief te moeten optreden, weerde de reactie af, en zei dat hij de kans had verzuimd om het woord te vragen. De vrager gaf echter zijn poging niet op en kreeg uiteindelijk het recht zijn stem te verheffen, ‘ganz kurz’. ‘Vijf jaar geleden heb ik de stem van deze Tindemans op de radio gehoord’, zei de man. ‘Zijn woorden troffen me zeer en ik ben ze nooit meer vergeten. Mag ik hem nu eens de hand drukken?’

Uiteraard kreeg hij die toestemming en hij kwam naar de tribune om mij een groet te brengen. Hij werd gevolgd door vele anderen. Ik was ontroerd. Politici spreken zo vaak. Het gebeurt dat we ons afvragen - ik althans - of dat wel tot iets dient, of al die woorden niet verdwijnen met de wind. Hier was nu iemand, die onder het juk van een totalitair regime, mij op de radio had beluisterd en die mij niet was vergeten. Hij wenste

[p. 500]

zijn dank met een handdruk te betuigen. Hier waren mijn woorden niet als nutteloze geluiden in de wereld verdwenen. Het was voor mij een onzegbare troost.

In juni 1997 kreeg dit verhaal zelfs nog een vervolg. Ik had het woord gevoerd voor een groep Duitse bezoekers die in Straatsburg het parlement kwamen bezoeken. Aan het einde van mijn uiteenzetting stelde een man me de vraag: ‘U was toch een spreker op de vergadering in Maagdenburg in 1990?’ Ik antwoordde bevestigend. ‘Ik was daar die avond ook’, zei de man. ‘Uw rede heeft op mij een grote indruk gemaakt.’

Een brok kwijnende werkelijkheid

Ingevolge mijn belangstelling voor de veiligheidsproblemen was ik in 1990 in Genève, een stad met een groot verleden waar toch nog meer over internationale problemen werd gepalaverd dan waar ook ter wereld. De Groupe de Bellevue, een soort think tank, gestimuleerd door de Aga Khan, hield er in juni een colloquium over het thema ‘Non-proliferatie in een ontwapenende wereld’. Van de prins werd gezegd dat hij een goede kans maakte om de volgende secretaris-generaal van de Verenigde Naties te worden. Nadat Khan me aan het woord had gehoord in een technische commissie nodigde hij me uit om de keynote speech af te steken op zijn vergadering.

Ik had Genève al leren kennen als jong volksvertegenwoordiger toen ik in de Belgische delegatie werd afgevaardigd op de jaarlijkse bijeenkomst van de Economische Commissie voor Europa. Deze bijeenkomst was een initiatief van de VN om de internationale economie grondig te leren kennen. Voor mij vormde het tevens een inleiding tot de economische diplomatie, een sector waarin België een goede reputatie genoot, ook al sprak men daar zelden over. Nu bood zich een tweede kans aan om het internationale leven in Genève beter te doorgronden, dit keer in de politieke wereld, of liever, in die kringen waar militaire en diplomatieke strategieën elkaar ontmoetten.

Om 20 juni 1990 kwam ik op mijn bestemming aan en ontdekte er een schare van wetenschappers en specialisten uit de hele wereld. Prins Saddrudin Aga Khan presideerde de bonte verzameling op voortreffelijke wijze. Het grote diner vond plaats in het kasteel van de prins en bij de ingang zag ik al Richard Burt, de Amerikaanse diplomaat die ik uit Brus-

[p. 501]

sel kende, Pierre Lelouche, een rijzende Franse ster die publicistisch succes en politieke ambities in zich verenigde, de Franse ambassadeur Pierre Morel, en enkele vermaarde professoren. Allen maakten hun opwachting bij Cathérine Aga Khan. Zij was hoogblond, opvallend zelfs, en beweerde van Egyptisch-Griekse oorsprong te zijn. Haar gestalte leek dat te bevestigen. ‘Mijn leeftijd doet er niet toe’, zei ze nogal agressief. ‘Maar toch verraad ik hem niet.’ De weduwe van Denis de Rougemont kon er luidkeels om lachen.

Cathérine probeerde het hele gezelschap met haar repertoire te boeien. Zij gaf een kleurrijk verhaal ten beste over de hobby's van Eric de Rothschild, die zich had gespecialiseerd in het geven van gemaskerde bals, waarmee Etienne de Beaucourt jarenlang wedijverde. Zo had hij eens beslag gelegd op een Venetiaans Paleis en de genodigden verzocht kledij te dragen die overeenstemde met de muurschilderingen. Iedereen vond het prachtig. Het verhaal leek me een hoofdstuk uit Vingt-cinq Années de Liberté van de Franse auteur Alfred Fabre-Luce, die in het tweede deel van dat boek zulk bal had beschreven. Vandaag kwam het me voor als een decadent tableau vivant uit een voltooid verleden tijd.

Nu zat ik hier bij enkele actrices die op een ongelooflijk charmante en geraffineerde wijze verklapten hoe ze de leegte van hun bestaan met geld en excentriciteit poogden te verbergen. De orakeltaal ging ook over de Comédie Française, die in Genève Racine was komen spelen. De commentaren gingen zowel over de acteurs als over enkele sublieme passages uit de tekst. ‘Moet een goede acteur ook intelligent zijn?’ hoorde ik iemand vragen. ‘Neen’, klonk het. ‘Want dan is hij minder makkelijk te bewerken, vooral voor een film. Dat bemoeilijkt zeer de taak van een regisseur.’ En de muziek? Ah, de muziek, zij werd met de dag belangrijker en verdrong het toneel. ‘Kun je me nog drie entreebiljetten bemachtigen voor...’, de namen van drie solisten werden genoemd. ‘Ik zou er dolgraag heen gaan.’ Daarop kwam, als een bekentenis, het antwoord dat alles al was uitverkocht.

Maakte ik hier een toppunt mee van Franse cultuur in de grote wereld? Ik vermoedde - ietwat voortvarend - dat men waarschijnlijk nergens zo veel smaak, zo veel taalvaardigheid en zo veel ‘sociale verfijning’ kon aantreffen als in deze kringen. Met inbegrip ook van een dosis vreemd snobisme. Wat ik observeerde was geen theater of literatuur, maar een brok kwijnende werkelijkheid. Aan de muur hing een reuzengrote foto van Anouk Aimé. Er werd me in het oor gefluisterd dat zij negentien katten onderhield. Een ambassadeur en een redacteur van Le

[p. 502]

Figaro vervulden de rol van ‘bemiddelaar’ in het ensemble en knoopten onderdelen van de conversatie aan elkaar.

Toen ik de volgende dag mijn uiteenzetting moest houden, zat de prins met stijl het colloquium voor. Ik had eerst nog een onderhoud met Flora Lewis, de bekende journaliste van de Herald Tribune. Haar intelligentie trof me. Tijdens de lunch werd vrij heftig gediscussieerd over de Europese Gemeenschap, de Europese Vrijhandelsassociatie en Oost-Europa.

Terug in de vergadering werd er al op aangedrongen dat ik mijn tekst persklaar zou maken, met ook een versie voor het verslagboek. Ugo Lodrini, een Italiaan die in Genève de zaken behartigde van een eiland uit de Caribische Zee, maar die bekendstond als een internationaal PR-man, kwam me wat geheimzinnig suggereren om een verklaring af te leggen over de zetel van het Europees parlement: ‘Men kan van die instelling toch geen voorzitter worden als men niet achter Straatsburg staat en zich tegen Brussel uitspreekt’, zei hij en flemerig vroeg hij of ik daar geen les uit kon trekken.

Een ontmoeting met consul-generaal Dominique Struye de Swielande bij hem thuis vormde een verpozing tijdens mijn verblijf in Zwitserland. Hij was mijn medewerker geweest op Buitenlandse Zaken en ik vertrouwde hem volledig. Hij had een behoorlijk appartement. De wijk stond vol met dergelijke buildings. Een appartement kostte vijftig miljoen BEF. Dit detail mocht bij een inschatting van het Geneefse leven niet worden vergeten.