De memoires

[p. 468]

35
Congo-Zaïre

België had als koloniale mogendheid afgedaan. Zaïre werd onafhankelijk in 1960, Rwanda en Burundi in 1962. De jaren voordien echter hadden een band geschapen die, ook al had men het gewild, niet zonder meer volledig kon worden doorgeknipt. Waren de relaties voortaan van een geheel andere soort, toch zouden ervaring, kennis van de problemen, begrip, naast menselijke of emotionele elementen er een bijzonder karakter aan geven. België had het vroeger nooit nodig geoordeeld de relaties nauwkeurig en schriftelijk vast te leggen. Nu kwam het me echter voor dat zoiets na 1960 en 1962 wel wenselijk was, zelfs noodzakelijk. Daaromtrent mocht geen misverstand heersen. Geen misstap of valse conceptie konden op dat gebied worden geduld.

Toen ik in 1981 minister van Buitenlandse Betrekkingen was geworden, was in mij de idee opgekomen een dergelijk document op te stellen en voor te leggen aan het parlement. Ik wilde er een stemming vragen en op die manier het nieuwe Belgische Afrikabeleid een democratische gestalte te bezorgen. Ik richtte mij tot de directie-generaal voor de Politiek van mijn departement met de vraag een ontwerp voor te bereiden en voerde gesprekken met de toenmalige baas Alfred Cahen. Ik preciseerde mijn opvattingen en schetste een duidelijk beeld van de voornemens die ik koesterde.

Gedurende de tijd van de uitwerking bleven oriënterende gesprekken onmisbaar. Ik nam iedere versie zorgvuldig door. Over de punten of formuleringen waarover ik nog aarzelde, raadpleegde ik mijn medewerkers. Pas nadien bepaalde ik mijn definitieve houding. Ik ondervond daarbij dat een departement ‘goed’ mag worden genoemd als het voor de uitvoering van beslissingen degelijk werk levert. Maar voor de conceptuele inspiratie bleek het erg moeilijk administratieve diensten in beweging te brengen. Nieuwe, bruikbare ideeën zijn meestal gepersonaliseerd. De tweede fase

[p. 469]

viel psychologisch moeilijker uit. Was het denkwerk voltooid, dan moest ik nu de lastige etappe doormaken waarmee ik de instemming van de regering met mijn voorstellen beoogde.

De meeste regeringsleden hadden nauwelijks belangstelling getoond voor Afrika of Centraal-Afrika, noch zich ooit verdiept in de problemen van dat continent. Vooroordelen of valse informatie tierden welig bij diegenen die nooit een voet in Afrika hadden gezet. En bij diegenen die wel iets van Afrika afwisten waren de meningen verre van eensluidend. Wellicht speelden ook belangen mee. Het moeilijkste punt bleek de aankondiging tot een diversificatie van de Belgische activiteiten in Afrika. Dit betekende geenszins verspilling van middelen en krachten, maar wel inspanningen die niet meer exclusief werden georiënteerd op Zaïre, Rwanda en Burundi, gezien de vele nieuwe mogelijkheden. Ook de restrictieve benadering van militair-technische hulp lokte heel wat discussie uit.

De uitslag van het debat was echter positief en ik kon, op voorwaarde van enige tekstwijzigingen, overgaan naar de derde fase: de behandeling van het voorstel in het parlement. Ik stond erop dat er een stemming zou plaatsvinden, want ik wenste een Afrikabeleid waarvan de krachtlijnen door de volksvertegenwoordiging zouden worden gedragen.

Sinds 1960 was de belangstelling voor Centraal-Afrika in Kamer of Senaat zeker niet gegroeid en naarmate de jaren verstreken verminderde de interesse voortdurend. Nu waren het de verdedigers van de ontwikkelingspolitiek die de teksten kritisch bekeken en nagingen of hun desiderata voldoende aan bod kwamen. Politiek was het resultaat beter dan ik had verwacht, aangezien de Kamer haar opinie kenbaar wilde maken in een uitgebreide resolutie. De tekst werd op 10 mei 1984 goedgekeurd met 103 tegen 63 stemmen bij 7 onthoudingen.

Na de publicatie van dat document, kregen we wel kritiek te horen, vooral dan in Afrika. Zaïre vooral stond argwanend tegenover een gediversifieerd beleid enerzijds en de beperkte duur van de technisch-militaire hulp anderzijds. Sommige Afrikaanse landen reageerden zeer positief en lieten horen dat zij de nieuwe Belgische politiek toejuichten, in de hoop ook zelf een partner te kunnen worden. Enkele tijd later las ik in de krant dat de minister van Landsverdediging had besloten om de Belgische militaire aanwezigheid te verhogen. Deze beslissing werd niet in de kabinetsraad behandeld en was kennelijk in strijd met de teneur van de politiek door regering en parlement voorgehouden. Niemand protesteerde en ik bleef achter met mijn ergernis.

[p. 470]

Maar op welke essentiële punten legde het document, dat ondertussen de betekenis van een parlementaire verbintenis had verkregen, de nadruk? Het vormde weliswaar een samenvatting maar dankzij een heldere eenvoudige structuur konden achtereenvolgens worden behandeld: de doeleinden, de beginselen en de concretisering van het Afrikabeleid.

België wilde de behartiging nastreven van de economische welvaart en het sociaal welzijn, zowel van de Afrikaanse als van de Belgische bevolking, met eerbiediging van beider identiteit. Anderzijds stond België erop met een positief imago deze problemen te benaderen, zonder imperialistische neigingen, als land met grote ervaring en traditie in Afrika, lid van de Europese Gemeenschap, en met degelijke actiemiddelen. Een land dat wilde opkomen voor een ontvoogd, stabiel Afrikaans Afrika.

Dit beleid zou steunen op enkele beginselen, zonder daarbij de banden over het hoofd te zien die bestonden met de Arabische wereld. In het nieuwe tijdperk behoorde iedere koloniale referte tot de voltooid verleden tijd. Dat betekende geen inmenging in binnenlandse aangelegenheden van Afrikaanse staten. Dit sloot geen verdediging van de menselijke waardigheid uit, maar verwierp wel het scheppen van invloedszones. Dit bevestigde de geografische diversificatie van de Belgisch-Afrikaanse betrekkingen, maar ook een weigering om Afrikaanse landen tegen hun wil te betrekken in ideologische betwistingen. Het legde de nadruk op de aanmoediging van inter-Afrikaanse samenwerking.

België verklaarde gehecht te zijn aan de rechten van de mens en hoopte de eerbiediging ervan te kunnen bevorderen in Afrika, rekening houdend met cultuurhistorische elementen en Afrikaanse eigenheden. Voor de spanningshaarden, vooral in Zuidelijk Afrika, zou de Belgische partner zich inspannen om voor alle landen aanvaardbare oplossingen aan te moedigen, onder meer zelfbeschikkingsrecht, ook voor Namibië, en ‘antiapartheid’ voor Zuid-Afrika. Oplossingen met eerbied voor de democratie. Ook werd een grotere Afrikaanse inspraak vooropgesteld in de ontwikkelingspolitiek van de EEG. Zulk Afrikabeleid zou worden ingepast in een globale visie op onze betrekkingen met het geheel van de ontwikkelingslanden, met steeds een bijzondere zorg voor de armste. Op basis daarvan zou een beleid op drie niveaus worden uitgewerkt: op nationaal vlak, op het niveau van de EEG en op multinationaal vlak. Dit liet toe concrete maatregelen op te sommen die de opvattingen in een dynamische actie zouden omzetten, onder meer door het Fonds voor Ontwikkelingssamenwerking, leningen van staat tot staat, participatie, openbare financiën en betalingsbalans, Wereldbank en Afrikaanse Ontwikkelings-

[p. 471]

bank. Beperkte militaire samenwerking moest tijdelijk zijn en een instructief karakter hebben. Het vluchtelingenprobleem werd apart vermeld.

In die periode werd ik uitgenodigd te Genève bij de Verenigde Naties om een wereldconferentie voor te zitten, gewijd aan de vluchtelingen en de economische problemen in Afrika. Ik nam die taak zeer ter harte en had bij de voorbereiding niets aan het toeval overgelaten. Het initiatief kende - onverwacht - veel succes zodat de financiële opbrengst gevoelig hoger lag dan in New York was verhoopt. De samenwerking met het VN-personeel mocht voorbeeldig worden genoemd. Deze voldoening bij het werk toonde zich later nog. Deze ambtenaren kwamen me namelijk speciaal groeten toen ik in New York de bijeenkomst van de Algemene Vergadering bijwoonde.

Sommigen leidden er al dadelijk uit af dat ik de volgende voorzitter van de Organisatie voor Vluchtelingen moest worden. Geen haar echter op mijn hoofd dacht daaraan. Dit kwam immers niet overeen met mijn gezinsleven en ik achtte mezelf bovendien volkomen ongeschikt om systematisch aan fundraising te doen.

Promoties?

Meer dan eens werd ik trouwens benaderd om belangrijke internationale mandaten te aanvaarden, zo ook de post van secretaris-generaal van de Navo. Na het vertrek van Peter Carrington in juni 1988 werd ik aangesproken door sommige collega's uit de Raad van ministers van Buitenlandse Zaken, die in mij de geschikte kandidaat zagen om de Britse Lord op te volgen. Ditmaal moest het iemand zijn uit een kleine lidstaat, beweerden zij, en België was moedig geweest de Shape, na de verdrijving uit Frankrijk, te vestigen op zijn bodem. Volgens mijn zegslieden boezemde mijn naam vertrouwen in. De aandrang waarmee sommigen probeerden me te overtuigen was aandoenlijk. Het kleine IJsland bijvoorbeeld, strategisch onmisbaar in een Atlantische verdediging, maar niet alleen dat eiland. Aan Franse zijde was F.X. Ortoli me komen polsen, hoewel de Fransen in Navo-verband niet zulke voorbeeldige partners waren. Voor hen scheen het er toch opaan te komen dat de nieuwe secretaris-generaal ook Frans zou spreken. De stem van Turkije was in de keuze wellicht niet doorslaggevend, maar toch benaderde Ankara me om het voorstel niet te weigeren.

[p. 472]

Anderen vreesden een coalitie van de groten, wat de kansen van een meer onafhankelijke kandidaat deed stijgen. Toch aarzelde ik niet om de aanmoedigingen af te wijzen. Ik was eigenlijk niet geïnteresseerd en wenste ook niet met mijn gezin in Washington te gaan wonen. Ik had vier kinderen die nog op de schoolbanken zaten en die me bijgevolg zeer kwetsbaar voor aanslagen maakten. Ik was niet vergeten dat men in Wallonië op de wagen van Alexander M. Haig had geschoten, gelukkig zonder gevolgen. Maar ik was er vooral van overtuigd dat ik mijn kiezers niet in de steek mocht laten.

Ik wil hier wel, tussen twee haakjes, enige woorden wijden aan de eigenaardige wijze waarop internationale posten vaak worden toebedeeld. Wat kwaad heeft men niet horen spreken toen Jean-Luc Dehaene kandidaat was voor het voorzitterschap van de Europese Commissie? Stemmen uit Groot-Brittannië, niet de minste, verklaarden dat zij tegen hem waren gekant omdat hij bier dronk (sic!), omdat hij leed aan een gebrek aan cultuur (sic!!). Bovendien was hij volgens hen ongeschikt voor buitenlandse problemen en verwaarloosde hij de gepaste omgangsvormen. Op die wijze werd er over een man gesproken en geschreven die premier van België was! Ik heb in Straatsburg tegen deze aanvallen geprotesteerd.

Dezelfde beschouwingen zou ik ontwikkelen over de ontslagnemende voorzitter van de Europese Commissie, Jacques Santer. Welke publieke verklaringen werden afgelegd over deze vriend van België, een hardwerkende en correcte man, over zijn karakter, zijn temperament en zijn belangstelling grenst aan het ongelooflijke. Waren deze schijnbaar beschaafde lieden vergeten, of wilden ze niet weten, dat deze man een gezin en kinderen had, familieleden en vrienden, dat hij een politieke loopbaan had opgebouwd in Luxemburg, dat hij minister van Financiën en eerste minister was geweest? Wie zou durven denken dat een publieke zwartmakerij de goede methode kon betekenen om de geschiktste kandidaat te selecteren?

Toch gebeurde dit in Europa, haast nog meer dan op nationaal vlak. Trouwens, meer dan eens leek die selectie op een loterij. Zo werd ik bijvoorbeeld in de late jaren negentig benaderd door George Shultz, de Amerikaanse staatssecretaris. Hij vroeg me of hij me mocht voordragen als nummer een van de Oeso, de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling. De zetel van de Organisatie was gevestigd in Parijs, waar zich ook de diensten bevonden die haar de reputatie bezorgden van beste studiecentrum voor economische problemen ter wereld. Ik

[p. 473]

wilde niet onmiddellijk zijn aanbod afwijzen en vroeg dan ook of ik er 24 uur over mocht nadenken. Ik wilde hierover ook enkele collega's raadplegen. Zo kon ik - dacht ik - wellicht bijdragen tot het kiezen van iemand die me beviel. Dit zou me ook toelaten niet op het aanbod in te gaan zonder iemand te kwetsen.

's Namiddags zag ik de kans om met mijn collega Hans Dietrich Genscher over het voorstel te spreken. Hij bleek al op de hoogte te zijn. Shultz had hem gevraagd om bij mij aan te dringen. Ik bracht hem op de hoogte van het feit dat ik niet van plan was erop in te gaan, maar dat ik 24 uur bedenktijd had gekregen om te peilen bij de collega's of zij kandidaten hadden. Genscher raadde me aan om voorlopig geen antwoord te geven. ‘Ik zal het terrein verkennen’, zei hij. ‘Eigenlijk hadden we op u gerekend.’

De volgende dag zocht Genscher me opnieuw op. Hij was zichtbaar verbolgen. Hij vroeg me of ik het nieuws al had gehoord. Ik antwoordde ontkennend. Een Fransman was benoemd! Voor het aanbod van Shultz van de vorige dag, gaf hij de verklaring dat het om een strijd ging tussen het Witte Huis en Buitenlandse Zaken. Zonder een onderzoek te overwegen had de president een beslissing getroffen. Genscher kon zijn woede moeilijk bedwingen: ‘Hoe kunnen we vertrouwen schenken aan Amerikanen die ons als het ware in het ootje nemen? Wie kunnen we nog geloven? Met wie loont het de moeite om samen te werken? De Europese stem heeft blijkbaar geen betekenis.’ Mijn houding was nu duidelijk. Ik hoefde niet eens het aanbod af te wijzen. Het probleem was van de baan. Ik had er het raden naar hoe Shultz zijn gezag zou herstellen.