De memoires

[p. 462]

34
Benelux, een mooie droom

Zodra ik tot de jaren van politiek verstand was gekomen, had ik een bijzondere interesse voor de Benelux-gedachte. Een van de voordrachten die ik daarover - in tempore non suspecto - had gehouden, werd zelfs door de initiatiefnemers, een Antwerpse club van KMO, in brochurevorm gepubliceerd. Dit betekende voor mij een eerste, nederige maar dan toch materiële kennismaking met de wereld van het gedrukte woord. Gedurende mijn politieke loopbaan ben ik deze vorm van samenwerking tussen drie kleine democratieën in West-Europa van nabij blijven volgen. Nooit verdween de Benelux uit mijn politiek denken. Wat mij betreft, eindigde ze in een pijnlijke mislukking toen ik op een bijeenkomst van Benelux-ministers, kort voor mijn ontslag als eerste minister in 1978, vaststelde dat heel wat degelijke interventies de vergadering kenmerkten, maar dat er in feite niets kon worden beslist. Op cruciale ogenblikken was er altijd een of andere Belgische minister die liet weten dat hij ‘tegen’ was. Ik heb aan die ellendige houding later, als minister van Buitenlandse Betrekkingen, niets kunnen veranderen.

In die periode hoorde ik Eduard Grandry, oud-kabinetschef van minister Renaat van Elslande, zeggen: ‘Benelux: een mooie droom is voorbij.’ Toch heb ik nadien nog de kans gezien bepaalde opvattingen ter zake uiteen te zetten. Een eerste keer was in 1990 te Maastricht, op de Jaarvergadering van de Nederlandse Maatschappij voor Nijverheid en Handel. Een tweede keer sprak ik in 1994 in het Benelux-parlement in Den Haag, ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van de ondertekening te Londen van de douaneovereenkomst tussen Nederland, België en Luxemburg. Een derde keer, in 1995, hield ik een toespraak in Madrid. De drie Benelux-landen kwamen er hun opvattingen over de Benelux uiteenzetten. Ze waren er op waardige wijze vertegenwoordigd: twee van de drie sprekers waren gewezen eerste ministers.

[p. 463]

Maastricht

In Maastricht wees ik erop dat zowel in Nederland, als in België en Luxemburg de wonde niet was geheeld die was opengereten in de vooroorlogse jaren door de mislukking van de pogingen om het economisch leven langs douaneakkoorden nieuwe stimulansen te geven. Zoiets werd tijdens en na de Tweede Wereldoorlog niet nagestreefd op wereldvlak. De namen van de plaatsen waar werd onderhandeld - Oslo en Ouchy - waren daaraan verbonden evenals die van de Scandinavische landen. Zij kregen geen steun in het falende concert der naties. In de naoorlogse tijd zouden nieuwe ideeën, met meer hoop, door de drie worden begroet. Het initiatief leek tot een succes te zullen leiden.

Het opkomende streven naar Europese integratie zou echter geen beletsel vormen voor de Benelux, zo verzekerde ik in mijn toespraak. In het Verdrag van Rome stond immers dat de bepalingen ervan geen beletsel vormden voor het bestaan en de voltooiing van die regionale unies tussen België en Luxemburg, en tussen België, Luxemburg en Nederland, voor zover de doelstellingen van die regionale unies niet waren bereikt door toepassing van het Verdrag. Maar de Benelux beschikte nooit over een Actiecomité Jean Monnet noch over een Europa-college.

Helaas, in België groeide een stroming die de Benelux-gedachte op fanatieke wijze bestreed. In feite deed ze dat om taalredenen, hoewel dit niet altijd duidelijk werd gezegd. Deze houding groeide uit tot een klonter in de Belgische bloedsomloop. Veel meer dan een tegenstand tegen een economische samenwerking mocht daaraan worden toegeschreven. Ook België beging fouten. Er werd praktisch nooit aan herinnerd dat het land sinds 1921 met Luxemburg was verbonden in een economische unie. Brussel gaf zich niet altijd rekenschap van de verplichtingen die aan de Bleu (Belgische en Luxemburgse Economische Unie) waren verbonden. Ik haalde hier het voorbeeld aan van de devaluatie van de munt in 1982, waarvan Luxemburg niet tijdig op de hoogte werd gebracht.

Wel had ik me in de loop der jaren kunnen overtuigen van de degelijkheid van de debatten in de Raadgevende Interparlementaire Benelux-raad. Maar ik zag ook de onverschilligheid van de Wetgevende Kamers in Nederland, België en Luxemburg in de behandeling van de standpunten van deze Raad. Het ministercomité had nochtans aanbevolen om de standpunten van de Benelux-landen over alle belangrijke aangelegenheden in EG-verband zo veel mogelijk te coördineren, ‘teneinde met één stem te kunnen spreken’. Het Secretariaat zag goed in dat bij de totstandkoming

[p. 464]

van een Europese Politieke en Monetaire Unie de kleine landen niet in een minderheidspositie mochten worden gedreven. Debatteerden we in de EG op voet van gelijkheid? De Benelux had ook ‘waarden en belangen’ te verdedigen. Daartoe was uitwisseling van informatie onmisbaar.

Zo kon ik in mijn toespraak de aandacht vestigen op onvermijdelijke fiscale, sociale en monetaire maatregelen. De inhoud van de Economische en Monetaire Unie ging ons allen aan. Zouden we ook gemeenschappelijk reageren? Stemden onze verlangens inzake institutionele hervormingen overeen? Zouden we dezelfde ideeën ontwikkelen op de aangekondigde intergouvernementele Conferentie? Waren we in staat een akkoord te bereiken over het instrumentarium inzake een gemeenschappelijke buitenlands- en veiligheidsbeleid? Hoe zagen wij de toekomstige rol van de Commissie? Wat met de Raad Algemene Zaken en de Raad Buitenlandse Zaken? Waarom geen Benelux-standpunt ontwikkelen voor veiligheid, met inbegrip van Navo en West-Europese Unie? Of zou het verwijt dat kleine landen niet in staat zijn grote ideeën te hebben of gestalte te geven, en dat ook tijdens de Tweede Wereldoorlog was te horen, waarheid bevatten? Wat zou er gebeuren met de Conferentie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa? Liet Oost-Europa ons onverschillig? En de uitbreiding van de Europese Unie? In de Golfoorlog was het gedrag van Nederland en België overigens opvallend verschillend, zowel qua toon als stijl, houding en politiek.

Den Haag

In het Benelux-parlement in Den Haag in 1994 citeerde ik de Belgische Volksvertegenwoordiger Raymond Scheyven, die in 1947 in het kamerdebat over de douaneovereenkomst als verslaggever had gesproken. Ik deed dat overigens met een bijzonder genoegen omdat de spreker een Franstalige was: ‘Indien ik aan het einde van mijn verslag de figuur van Willem de Zwijger heb opgeroepen, was dat niet om hem te nationaliseren en er een Belgische prins van te maken. Ik heb woorden van hem in herinnering gebracht omdat Willem van Oranje, de stichter van Holland, een zeer bijzonder man was. Hij was twee eeuwen vooruit op de ideeën van zijn tijd. Bij de Pacificatie van Gent stelde hij de afschaffing van het sektarisme voor, de vrijheid van meningsuiting en eredienst, die wij slechts in onze Grondwet hebben ingeschreven in 1831. Met het werk dat we vandaag tot stand brengen, zijn we ook vooruit op de anderen. Ik ben

[p. 465]

daarvan overtuigd wanneer ik vaststel hoe andere landen onze inspanning volgen. België toont hen op dit gebied de weg.’

Paul-Henri Spaak noemde het akkoord een voorbeeld voor de wereld. Tijdens dezelfde voordracht citeerde ik ook Frans van Cauwelaert, uit het debat van mei 1968 over het Verdrag houdende de oprichting van een Economische Unie: ‘Maar indien de drie Benelux-landen zich niet op eenzelfde frontlijn stellen en als een gesloten eenheid optreden in de schoot van de Gemeenschap van de Zes, dan zijn zij veroordeeld om opnieuw te vervallen tot drie kleine staatjes, zonder invloed en zonder gezag. Ik voeg er nog aan toe dat, zelfs indien wij een eenheidsfront vormen, wij alleen door de grootste waakzaamheid kunnen worden beveiligd tegenover een exclusieve overheersing van de drie grote landen, met welke wij in de Economische Gemeenschap van de Zes zijn verbonden. Met volle eerbiediging voor de politieke verworvenheden die uit het verleden zijn ontstaan, met onvoorwaardelijke trouw aan onze eigen politieke onafhankelijkheid, onze vlag en instellingen, kunnen wij met Nederland en Luxemburg een nauwe verbondenheid tot stand brengen, die voor de drie landen vertegenwoordigen zal: “meer macht, meer welzijn, meer eer”.’

Eens te meer weidde ik uit over een gemeenschappelijke buitenlandse politiek en veiligheidsbeleid en hoe we dat in verspreide orde tegemoet gingen. Had mevrouw Thatcher niet gezegd dat kleine landen wel sympathiek zijn en zelfs nu en dan een behoorlijk minister produceren, maar dat ze eigenlijk van buitenlandse politiek geen verstand hebben? Indien we op topconferenties en in de Raad van ministers van Buitenlandse Zaken op dat punt verdeeld optraden, zou ze wel eens gelijk kunnen hebben. Het ergerde me dat men een onderscheid maakte tussen kleine en grote lidstaten, en tussen het noorden en het zuiden van de Unie. In Nice, in 2001, kwam het zelfs tot een botsing tussen ‘groot’ en ‘klein’, waarvan kanselier Schroeder de toon zette. Dit verontrustte mij. Ik had in het verleden nooit een onderscheid weten maken volgens de afmetingen van de lidstaten. Nu dit toch gebeurde was het onze plicht zo veel mogelijk met gemeenschappelijke standpunten op te treden.

Na de euforie van de nieuwe Europese Orde, de implosie van de Sovjet-Unie en het gedweep met ‘het einde van de geschiedenis’ bekeken we de toekomst van de Navo wat nuchterder. De positie van onze landen in dit verdedigingssysteem moest dezelfde zijn. Het Verdrag van Maastricht wenste van de West-Europese Unie (WEU) de Europese pijler van de Navo te maken. Echter, niet alle lidstaten van de Unie waren lid van de

[p. 466]

verdedigingsorganisatie. Was dat dan wel mogelijk? Ik ging zelfs een stap verder: ‘Hoe kan de WEU de geloofwaardige Europese pijler van de Navo zijn als niet alle lidstaten van de Europese Unie lid zijn van de Navo?’ vroeg ik.

Het Eurocorps (oorspronkelijk Frans-Duits, nadien ook met België en Spanje) zou misschien een beperkt instrument kunnen worden om in zekere mate de gemeenschappelijke buitenlandse politiek van de Europese Unie een wapen te geven. Zover waren we echter nog niet. Overigens werd er ook meer en meer de vraag gesteld hoe we optraden in de CVSE. Zij loste in feite haar beloften niet in. Het beginsel van de unanimiteit verlamde haar werking en er werd nauwelijks nog over gesproken. Wie zou begrijpen wat er schortte als de Benelux-landen op de vergadering van de Conferentie verschillende opvattingen zouden verdedigen? De evolutie in Oost- en Centraal-Europa verliep anders dan verwacht. Bij de overweging van een militaire reactie tegen de Serviërs werd een beroep gedaan op de Navo. Volkomen logisch leek dit niet. Joegoslavië werd in vele kringen als een Europese nederlaag in de eigen achtertuin beschouwd. De eenparigheid in het nemen van grote beslissingen die in Maastricht werd opgelegd, leidde ook hier tot een verlamming van de besluitvorming. ‘Is de politieke wil wel aanwezig om tot zulk beleid te komen?’ luidde de ware vraag. Een gemeenschappelijke houding binnen de Benelux in deze aangelegenheden leek me een zaak van zelfbehoud te zijn. Waarom zegden we dat niet? Het voortbestaan van de Navo leek niet meer betwist te worden. Langs de Raad van Europa zou de Benelux zich kunnen bevestigen en goede contacten met Centraal-Europa kunnen ontwikkelen.

Ik eindigde mijn toespraak in het Benelux-parlement met een ‘filosofisch woord’. ‘Hoe staan we tegenover een federale inrichting van de Europese Unie en wat denken we van het subsidiariteitsbeginsel?’ vroeg ik. ‘In Europa betekent federalisme in essentie decentralisatie. Uit een federatie kan men niet treden, vandaar dat de poging tot afscheiding van het zuiden van de Verenigde Staten aanleiding gaf tot een secessieoorlog. Overigens, het feit dat het Verdrag van Rome geen mogelijkheid tot uittreding bevat, wordt door de juristen als een federaal element beschouwd.’

Zouden onze kleinkinderen ooit begrijpen waarom de Benelux-landen daar zonder gemeenschappelijke standpunten waren opgetreden? Er zou wellicht over ons lot en dat van de Europese integratie worden beslist. Er zou ongetwijfeld over de structuur van de Europese Unie

[p. 467]

worden onderhandeld. Ik was ervan overtuigd dat de Benelux-landen ‘levend zouden worden opgevreten’ als zij in zulke nieuwe structuur zouden stappen zonder een sterke unie te vormen. Dit was geen parlementaire taal, maar ik wilde het bewust een beetje cru zeggen om zeker goed te worden begrepen.

Ik concludeerde dat we die samenwerking moesten uitvinden indien de Benelux niet bestond, maar dan wel een wilskrachtige, vitale, doelbewuste, politiek bezielde Benelux. Nederland, België en Luxemburg konden maar doeltreffend en behoorlijk in de Europese Unie optreden, als ze hardnekkig zouden samenwerken.

Op 9 september 1994 had de Zwitserse krant Neue Züricher Zeitung geschreven dat het gouden jubileum van de Benelux op een ogenblik viel dat als een absoluut dieptepunt van de Benelux-betrekkingen mocht worden beschouwd. Vooral bij de hernieuwing van het Verdrag van Maastricht, in 1996, kwam een nauwe samenwerking tussen de drie kleine landen als zeer zinvol voor. Hun belangen bij de nagestreefde vereenvoudiging van de Europese instellingen konden immers makkelijk van tafel worden geveegd. Ik riep het Benelux-parlement op mee de noodklok te luiden opdat alle vitale krachten in de drie landen tot zulke nieuwe inspanning zouden worden bewogen.

Madrid

In juni 1995 in Madrid ontwikkelde ik dezelfde gedachten, maar formuleerde ze op een totaal andere manier: verklarend, bezwerend, pleitend en toch aanvaardbaar voor de aanwezige diplomaten. Gaston Thorn, gewezen Luxemburgse eerste minister en gewezen voorzitter van de Europese Commissie, die na mij het woord had genomen, vroeg na de conferentie om mijn tekst en drong aan om hem te publiceren. Ik heb dat niet gedaan en heb er nog steeds spijt van. Ik had toen verteld dat ik het mijn leven lang zou betreuren dat Europa er niet in was geslaagd tot een Monetaire en Politieke Unie te komen toen ze nog zes leden telde. Gedane zaken nemen echter geen keer en ik citeerde de Franse dichter François de Vigny: ‘Une des grandes joies de l'existence est de voir se réaliser dans l'âge mûr une espérance conçue dans sa jeunesse.’ (Een der grote vreugden van het menselijk bestaan is op rijpe leeftijd de totstandkoming te kunnen aanschouwen van dat wat als grote hoop in de jeugd werd gekoesterd).