De memoires

[p. 413]

30
Ontgoocheling en ommekeer

De verkiezingen van 8 november 1981 waren ontgoochelend voor mijn partij. Voor het eerst sinds 1974 kwamen de Vlaamse christen-democraten niet met een boegbeeld maar wel met een programma in het straatbeeld. Wij hadden een sterk economisch herstelprogramma opgesteld waarvan de krachtlijn de exportgeleide groei was. De CVP was de enige formatie die de moed opbracht de economische problemen als hoofdthema te kiezen. Herman van Rompuy had zich in de voorbereiding daarvan bijzonder actief getoond.

Het programma werd aan de kiezer voorgesteld als het zogeheten JET-plan (Jeugd, Economie, Toekomst). De boodschap kwam echter niet over. Het partijbestuur moest voor de grote affiche kiezen tussen een opstijgend straalvliegtuig en een dorre boom waaraan opnieuw enkele groene blaadjes verschenen. Men opteerde voor het laatste, want vliegtuigreizen waren voor rijke mensen! De campagne ging de mist in.

De CVP verloor bijna twaalf procent van het Vlaamse kiezerspubliek. Eén vierde van haar kiezers. Veertien zetels. Ook de PSC deelde in de klappen (-7 zetels). De grote winnaars waren de liberalen, zowel in het noorden als in het zuiden. Het ergerde me dat sommige ‘wijzen’ zich hierin verheugden. Een der ‘wijzen’ liet overigens horen dat het gewicht van mijn partij voortaan gelukkig minder groot zou zijn, wat in ‘hoge’ kringen als positief zou worden beschouwd. Ikzelf moest vechten tegen een gevoel van diepe ontgoocheling, gemengd met bitterheid. Onbegrip, tegenkanting en domheid hadden bijgedragen tot het bereiken van dit dieptepunt. Op het partijbureau pleitte ik ervoor om niet tot afrekeningen over te gaan. Het verleden was het verleden en alleen de toekomst telde nog. Laat de doden de doden begraven.

Vanden Boeynants kwam me vertellen dat de PSC voor de oppositie wilde kiezen, maar ze vreesde dat in dat geval de CVP zou afdrijven naar

[p. 414]

een confederatie voor België. Zelf zou hij niet meer in een regering treden. Ik stelde vast dat de doctrine in beide partijen, CVP en PSC, minder en minder meetelde. Zij werd in deze crisis nooit vermeld. Evenmin werd er een beroep op gedaan om houdingen te preciseren of te rechtvaardigen. ‘Zijn onze boegbeelden nog wel christen-democraten?’ vroeg Herman van Rompuy zich af in een bui van neerslachtigheid.

Op 19 november werd Herman Vanderpoorten tot informateur aangesteld. Robert Houben wist me te zeggen dat het Vanderpoorten was geworden omdat Grootjans zich tegen een drieledige regering had uitgesproken. Tijdens een gesprek met Etienne Davignon had de voormalige diplomaat bekend ‘dat hij voor het eerst in zijn leven pessimistisch was gestemd’.

's Avonds verklaarde Van Miert dat zijn partij niet wilde deelnemen aan een drieledige regering. Dat betekende dat hij wel een coalitie kon aangaan met de christen-democraten, die overigens enkele dagen eerder in de socialistische pers nog ‘kwallen’ werden genoemd. En op een ontmoeting met de sociale partners bleek duidelijk dat sommigen een regering met de liberalen niet goed onthaalden. Ik volgde de discussie nauwlettend en ontdekte al spoedig de tegenstellingen in de redenering en de onmacht om een probleem te zien vanuit het standpunt van een nationale regering. Soms kwam daarbij dan ook nog de ambitie om aan de bewindslieden te dicteren welke weg zij niet mochten volgen. Iedere intelligente wijze van besturen werd daardoor bemoeilijkt. Op budgettair, economisch of monetair gebied werd de verantwoordelijkheid het liefst naar ‘anderen’ doorverwezen. Maar wie waren dat?

Mijn gedachten gingen onwillekeurig uit naar een boek dat kort tevoren in Duitsland was verschenen onder de sprekende titel Das Regime der Ohnmächtigen. In België had een regering zopas opgehouden te bestaan. Een betere, krachtigere, nieuwe moest nog worden geboren. Ondertussen dobberde het schip van staat stuurloos voort. In het partijbestuur van de CVP dicteerde Jean-Luc Dehaene een communiqué dat begon met de zin: ‘Dat socialisten en liberalen nu maar eens proberen samen te regeren...’ Politieke nederlagen hebben steeds een verlammende invloed.

Nog tijdens de formatieopdracht van Vanderpoorten werd ik opgebeld door de koning. We hadden een zeer lang gesprek over de politieke crisis en de oplossing die volgens hem vrij gemakkelijk kon worden gevonden. Hoe hij dat zag, zei hij niet. Nadien was ik aanwezig op een pijnlijke vergadering van een verdeelde CVP-kamerfractie toen om twaalf uur het bericht kwam dat Willy de Clercq als formateur was aan-

[p. 415]

gesteld. Niet zonder moeite werd er een onderhandelingsdelegatie bij de CVP samengesteld.

Aan PSC-zijde verklaarde Vanden Boeynants geen marge te hebben om een overleg te beginnen. Het hoogste wat hij als toegeving kon aanvaarden was de uitwerking van een urgentieprogram door de nieuwe regering. Maar in feite ging dat alleen over het staal. Die houding vormde voor de CVP geen basis van besprekingen. Zij presenteerde een reeks levensnoodzakelijke voorstellen en eiste dan ook dat daarover serieus zou worden gesproken. Er kwam evenwel geen akkoord tot stand en De Clercq besloot zijn opdracht terug te geven. De vorst weigerde dat. Vanden Boeynants draaide dan weer bij en stelde een nieuwe formule voor, met name het urgentieplan plus de bekommernissen van de formateur. Uiteindelijk werd het ‘Urgentieplan, bekommernissen, ideeën en prioritaire suggesties’ en dat werd aanvaard. Helaas, op 30 november kwam het bericht dat Vanden Boeynants het pleit had verloren in het Comité Directeur van zijn partij, met twaalf stemmen tegen tien. Nothomb had het offensief geleid. Hij stelde voor dat ook de socialisten, het Rassemblement Wallon, het FDF en de VU in de regering zouden komen. Deze proefpreek leek te gek om ook maar enige aandacht te verdienen. Hoe zou zulke bonte, vreemdsoortige groep ooit een samenhangend, ongemakkelijk program kunnen uitvoeren?

Ondertussen onderhandelde een CVP-delegatie - zeer tot ongenoegen van Karel van Miert - met de PVV over de samenstelling van de Vlaamse regering. Tijdens de besprekingen werd onderhandeld over de verdeling van de portefeuilles in de federale regering als beide partijen inderdaad ook tot een akkoord zouden komen. Cultuur zou naar een PVV-minister gaan, Onderwijs naar een CVP'er.

Die dag werd ook bekend dat de Franstalige socialisten in geen geval een wijziging van de indexpolitiek of een hervorming van de sociale zekerheid wilden aanvaarden. Voorts eisten zij ‘economisch federalisme’ en een statuut voor Brussel. De Vlaamse socialisten verkondigden dat met hen in de regering geen kruisraketten zouden worden opgesteld. Op 1 december werd Nothomb formateur. Hij bleef een regering op brede basis propageren en legde - eigenaardig genoeg - de klemtoon op bezuinigingen in het energieverbruik. Hij nodigde bovendien iedereen uit om voorstellen ter tafel te leggen inzake de index en de begroting 1982. Vanzelfsprekend had hij ook nog enkele communautaire voorstellen in zijn mouw. Langzamerhand konden de elementen van de puzzel worden onderkend. De PVV wilde van geen drieledige regering weten. De PRL

[p. 416]

daarentegen - vooral dan Jean Gol - zei niet categoriek neen. De PSC wilde niet scheep gaan met de socialisten alleen. Zo bleef er enkel nog een tweeledige formatie met de liberalen over. Nothomb ploeterde maar voort en probeerde nieuwe voorstellen op papier te zetten. Daarin kon ik echter geen analyse van de crisis terugvinden en de basisidee ‘economische groei gebaseerd op de export’ bleef hem vreemd.

Een gewetensprobleem

De koning riep me naar Laken en deelde me mee dat een tweeledige regering met de liberalen moest worden gevormd. Martens zou de leiding van de nieuwe regering op zich nemen. De vorst probeerde me te overtuigen om de portefeuille van Buitenlandse Zaken te aanvaarden, met daaraan toegevoegd Buitenlandse Handel. ‘De exportgeleide groei’ had dan toch ergens weerklank gevonden. 's Nachts kwam het bericht dat Martens aangesteld was tot nieuwe formateur.

Ik kreeg ook nog een bericht van Jacques de Groote, die bij het IMF werkte. Hij liet me weten dat hun plan over België nu volledig was uitgewerkt. Het leek wel een model te zijn: modern, dynamisch en coherent. Nog steeds sprak ik er met niemand over. Ik wilde immers alle lekken voorkomen en geen tegenstand oproepen vooraleer de regering was beëdigd. Herman van Rompuy raadde me aan om de portefeuille van Financiën te ambiëren. Op 16 december hield de CVP een congres om zich uit te spreken over regeringsdeelname. Een overweldigende meerderheid keurde haar goed.

Toen hakte ik de knoop door. Gedwongen door een Duits-Italiaans akkoord had de EVP-fractie in Straatsburg Egon Klepsch voorgedragen als voorzitter van het parlement. Hij had echter geen meerderheid behaald. Wegens de Belgische crisis had ik mijn kandidatuur niet kunnen verdedigen. Nu Klepsch was mislukt, wilde men mijn kandidatuur lanceren, blijkbaar met een goede kans op slagen.

Ik stond voor een gewetensprobleem. Mocht ik, in de omstandigheden waarin mijn land zich bevond, de interne politiek verlaten voor het prestigieuze voorzitterschap van het Europees parlement? Na mijn ontslag als premier was ik vastbesloten de politiek te verlaten. Door mij tot haar voorzitter te verkiezen, had de CVP me die beslissing doen uitstellen. De uitslag van de Europese verkiezingen in 1979 dwongen me nogmaals mijn houding te herzien. Mag een politicus na het behalen van

[p. 417]

983.600 stemmen eenvoudig weggaan en een land in volle crisis achterlaten? Ik vond dat ik dat niet kon doen.

Daar kwam ook nog bij dat de opgeklopte verhalen in de pers over de tegenstellingen tussen Martens en Tindemans - nu nog uitgebreid tot Eyskens - moesten worden bestreden. Dat kon alleen maar door de drie namen in de regering op te nemen. De koning had beslist wie van de drie premier zou worden. Mijn oude vertrouwensman Houben nam mij dat kwalijk en verstond niet waarom ik in een ploeg wilde treden waarvan Wilfried Martens nummer een was. ‘Ga je nu de coadjutor van Martens spelen?’ vroeg hij.

Ik besloot de portefeuille van Buitenlandse Zaken te aanvaarden. Het departement zou overigens voortaan de naam Buitenlandse Betrekkingen dragen, met het oog op een buitengewone inspanning voor de export en de economische groei. Twee staatssecretarissen, een voor Buitenlandse Handel en een voor Ontwikkelingssamenwerking, zouden me bijstaan. Willy de Clercq deed nog een laatste inspanning om me naar Financiën te doen gaan, maar ik nam het voorstel niet aan. Ik had al lang gewaarschuwd dat het begrotingsbeleid moest worden gewijzigd, wilden we niet tot een devaluatie van de munt worden veroordeeld. Nu we onvermijdelijk voor zulke operatie stonden, weigerde ik op te treden als iemand die van een zoete wraak genoot.

Nadat de portefeuilles waren toegewezen, vroeg ik Martens en De Clercq op de man af - we zaten nu toch in dezelfde boot - wat ze van plan waren met de frank. Daarover was tijdens de onderhandelingen met geen woord gesproken. De Clercq reageerde vrij heftig en verklaarde dat een devaluatie was uitgesloten met de liberalen in de regering.

Ik poogde hem tot kalmte te brengen en legde uit dat het IMF zich serieus met onze situatie bezighield. ‘Heb je daarover een document?’ vroeg hij me ietwat meer gelaten. Ik liet twee kopieën van het IMF-werkstuk brengen, een voor Martens en een voor De Clercq en we keken het samen even in. Ik gaf nog wat uitleg en wees op de gunstige trekkingsrechten. Ook antwoordde ik op hun vragen. De reactie luidde dat ik nog van hen zou horen. De waarheid was echter dat ik helemaal niets meer hoorde. Wat later vernam ik uit het nieuws dat De Clercq naar Washington was vertrokken voor besprekingen met het IMF. Daarna was het weer stil.

Voor mij was een nieuw leven begonnen in een sector waarin ik mijn natuurlijke intellectuele belangstelling ten volle kon laten gelden. De droom werd werkelijkheid. Ik kon dan toch de wereld van de Buitenlandse

[p. 418]

Zaken, gezien vanuit België, gaan verkennen. Ik beoogde een houding aan te nemen geïnspireerd door die van Pierre Harmel na zijn aftreden als eerste minister, een afzijdigheid op het gebied van binnenlandse politiek om me alleen met buitenlandse zaken bezig te houden. Zulk optreden vond zijn oorsprong in een opstelling die Paul van Zeeland op een bepaald ogenblik had voorgesteld tegenover de regering waarvan hij deel zou uitmaken. Professor Jan de Meyer had me dat nog verteld (en als voorbeeld voorgehouden) toen de partij hem vroeg of hij als specialist van constitutioneel recht gecoöpteerd lid van de Senaat wilde worden, om aldus bij de ‘communautaire debatten’ een gezaghebbende stem te laten horen. De professor wenste een positie in te nemen vergelijkbaar met die welke Van Zeeland in de jaren dertig had voorgesteld.

Ik hield me dus aan Europa, Zaïre en de buitenlandse betrekkingen en had daarmee meer dan werk genoeg. Een actieve rol voor de binnenlandse politiek zou me trouwens niet hebben gepast. Ik was immers minister van Communautaire Betrekkingen en premier geweest. Ook bij deze laatste functie had ik voortdurend te doen met de herstructurering van de staat. De gewestvorming maakte toen de politiek tot een hel.

Toch wil ik een kritische noot laten horen. Alles wat tussen 1980 en 1989 werd hervormd stond in het teken van een staatsopvatting die nooit expliciet als dusdanig was voorgesteld. Het Congres van Antwerpen 1972, waartegen Gaston Eyskens zich zo heftig had verzet, was alles wel beschouwd iets anders dan wat nadien tot stand werd gebracht. Op ten minste één punt heb ik deze hervormingen hartgrondig betreurd. Dit was de verminking van de Senaat. Ik vond dat men van deze instelling - die ik als minister had leren kennen als een ernstige, bevoegde, gezagvolle Kamer - een karikatuur had gemaakt. Ik kende vrij goed de structuur en de bevoegdheden van het Hoger Huis in Groot-Brittannië, de Tweede Kamer in Nederland, de Senaat in Frankrijk, zelfs in Italië.

Bij ons heeft men niet geprobeerd een staatsdragende, zinvolle tweede Kamer tot stand te brengen, maar wel een rompparlement dat kan vegeteren tot het wordt afgeschaft. En als dit laatst gebeurt zal de federale wetgever in dit moeilijke België afhangen van een zenuwachtige, vaak miskende, bakkeleiende Vergadering. Zulke evolutie betreur ik. Zij leidt naar een soort snelrechtcafetaria, waar juridisch slechte teksten op een drafje worden doorgejaagd. Iedere diepere bezinning op de wetgeving en haar gevolgen gaat daarbij verloren.