De memoires

[p. 324]

24
Anticrisiswet en RW-implosie

Aan het einde van 1973 werden in de wereldeconomie verschijnselen zichtbaar die wezen op een nakende depressie. Ik was zo vermetel geweest, op grond van mijn eigen analyse, er bij herhaling voor te waarschuwen dat het niet om een temperatuurschommeling ging, maar om een klimaatsverandering.

Leperds in de politiek rieden me af de waarheid te zeggen als die ongunstig uitviel en bevalen me aan verzachtend te spreken over onloochenbare tegenvallers. Ik stelde vast dat weinigen luisterden of geloofden in wat ik aankondigde. De opgang die we in ons land en vooral in Vlaanderen, sinds het einde van de jaren vijftig hadden gekend, was nooit eerder voorgekomen in de geschiedenis. Gaston Eyskens had aan die bloei heel zijn economisch talent besteed. Hij werd daarbij geholpen door de ontwikkeling van de Europese gedachte. In 1951 kwam de EGKS tot stand en in 1957 de EEG. De nieuwe opvattingen inzake regionale economie, waaraan de KU Leuven een krachtige impuls had gegeven, de mentaliteit van jonge afgestudeerden die gewonnen waren voor de idee ‘werk in eigen streek’ en de positieve inbreng van Vlaamse verenigingen convergeerden zodat we van een groot succes mochten spreken. Dit duurde tot in de jaren zeventig.

De expansie werd beschouwd als een onbetwist element in de begrotingspolitiek, ook in de houding van de sociale partners en de meeste politici. Aan de groei zou geen einde meer komen. De teruggang zou door ingebouwde stabilisatoren onmogelijk worden gemaakt. Een begrotingszorg uitspreken werd beschouwd als een laakbare uiting van een ultraconservatieve geestesgesteldheid.

Dit leidde tot de overtuiging dat ‘alles mogelijk’ was. Het volstond zijn eisen brutaal genoeg te formuleren om een regeringsbeslissing te

[p. 325]

forceren. Verzet daartegen betekende een regeringscrisis. Maar de vette jaren liepen langzaam naar hun einde. Einde 1973 had ik er al op gewezen. Toen ik in 1974 werd geroepen om een regering te vormen, kon ik nog maar weinig begrip vinden voor de moeilijkheden die ons te wachten stonden. In 1975 daalde het BNP in België, wat wel als een ongewoon verschijnsel mocht worden beschouwd. Het eisenpakket echter waarmee de regering werd bestormd, nam niet af. Bovendien had ik af te rekenen met een sterk psychologisch element van grote betekenis waarmee politieke analisten of publicisten geen rekening hielden. De Waalse socialisten hadden een regeringsdeelname verworpen en dat belette hun Vlaamse vrienden een andere houding aan te nemen. Een regering was gevormd zonder socialistische inbreng. Van haar werd verwacht dat ze niet alleen goed zou regeren, maar dat ze op sociaal gebied zeker geen achteruitgang zou inluiden.

Toen werd vastgesteld dat de werkloosheid steeg, stelde ik voor de BTW op de investeringen af te schaffen om de economie op die manier te stimuleren. Dat was trouwens beloofd bij de invoering van dat nieuwe belastingssysteem. Dit voorstel werd nu echter in de regering verworpen. Later werd het evenwel toch aangenomen. Jos de Saeger, nochtans accountant van beroep en van wie kon worden verwacht dat hij het sociale met het economische kon verbinden, antwoordde ‘dat we geen cadeaus aan het kapitaal dienden te geven’.

Pas na 1976 begon enig begrip te groeien voor de nieuwe situatie waarin we ons bevonden. De mening bleef echter bestaan dat deze recessie van korte duur zou zijn. Verdedigers van een cyclische begroting wonnen weer veld. Ze waren ervan overtuigd dat een tijdelijk deficit bij een nieuwe economische opbloei zou worden gecompenseerd. Ook bij ons echter - vooral bij ons? - leek het onmogelijk ‘te compenseren in de tijd’. De waarheid was dat er al verzuchtingen voor vijf frank nieuwe uitgaven werden ingediend, wanneer er slechts een frank beschikbaar was.

De oliecrisis woog op de wereldeconomie en ook op de onze. De wereldhandel werd erdoor sterk ontregeld. Het gebrek aan monetaire discipline in vele landen stimuleerde de inflatie. Bij ons steeg ze tot vijftien procent. Een meer orthodoxe politiek werd bemoeilijkt door het onbegrip bij de publieke opinie en de pressiegroepen voor de samenhang tussen begroting, waardevastheid van de munt en inflatie. De opkomst van lagelonenlanden, vaak ook bezitters van goedkope grondstoffen, verplichtten klassieke industrieën naar een andere toekomst uit te kijken. In België steeg het aantal faillissementen onrustwekkend. Nieuwe investeerders

[p. 326]

daagden niet meer op, bepaalde bedrijfstakken kenden grote moeilijkheden. De werkloosheid bleef stijgen, met alle gevolgen van dien voor de rijksmiddelenbegroting.

Op dat ogenblik deed er zich nog een nieuw verschijnsel voor. Het aantal jongeren dat zich aanbood op de arbeidsmarkt lag gevoelig hoger dan het aantal arbeidskrachten dat de pensioenleeftijd bereikte. Ook het aantal vrouwelijke arbeidskrachten groeide, om verscheidene redenen, sterk aan. Op 19 september 1975 bedroeg het cijfer van de werklozen 261.389 eenheden, waaronder 159.083 vrouwen. Tussen 1974 en 1976 gingen in de fabrieksnijverheid 109.600 werkplaatsen verloren. Men begon in te zien hoe eng de basis dreigde te worden waarop onze economische activiteit en ons sociaal stelsel berustte. De noodzaak om te komen tot nieuwe industriële activiteiten werd allengs scherper aangevoeld. De aartsmoeilijke vraag bleef echter hoe we dat konden bereiken. In april 1977 daalde de conjunctuur opnieuw. Vanaf die datum tot augustus ging de conjunctuurbarometer van de Nationale Bank omlaag, en wel van 84,67 tot 79,9 procent. Dat peil lag twintig procent onder het gemiddelde voor 1963-1973. Bovendien vertraagde de economische bedrijvigheid sterker in het zuiden dan in het noorden van het land. De regering kon vanzelfsprekend deze evolutie niet zonder meer op haar beloop laten. Zij botste daarbij echter meer dan eens op onbegrip. Sommige maatregelen leverden niet het verhoopte effect op of werden geneutraliseerd door houdingen of eisen die het best tot betere tijden werden uitgesteld.

Ondanks het oerslechte bedrijfsklimaat konden we ook enkele successen boeken. Toen de regering aantrad in 1974 was het inflatietempo nog ongeveer 16 procent. In september 1977 was het teruggebracht tot op 6,5 procent. Dat was lager dan in de Verenigde Staten en in de EEG bekleedden we de tweede plaats. De groothandelsprijzen waren in augustus 1977 een halve procent lager dan in 1976. We probeerden een politiek van loonmatiging te voeren, ondanks grote weerstand. In april 1976 hadden we een indexingreep voor de maandinkomens boven 40.000 BEF bruto doorgevoerd, evenals een blokkering van de reële lonen gedurende negen maanden. Dit inkomensbeleid, een primeur, was niet zonder gevolg gebleven. We hadden een overschot op de betalingsbalans van 8,3 miljard BEF en vonden daarmee een plaats naast Japan, de Bondsrepubliek Duitsland, Nederland en Zwitserland. De waarde van de Belgische frank was in 1977 met twee procent gestegen. Dit alles liet ons toe zowel de rentetarieven als deze op het hypothecair krediet te verlagen.

[p. 327]

In al mijn toespraken onderstreepte ik dat, wie zich aan zijn burgerplichten onttrok, zwaar zondigde tegen de gemeenschap en de plicht tot solidariteit. Anderzijds dreigde een maatschappij waarin werklust en ondernemingszin afnamen of verdwenen, een trieste boel te worden. Het was mijn streven, zelfs in deze crisistijd, nog te getuigen van sociale bekommernis en van de wil een betere economische en sociale toekomst voor te bereiden. Het was de plicht van de regering om de bevolking juist voor te lichten, de waarheid te zeggen, te verduidelijken waar de problemen en de verantwoordelijkheden lagen.

Ik richtte mij evenzeer tot het parlement als tot de sociale partners en tot de burgers van dit land. We leefden inderdaad in onmatige moeilijke tijden waarin alle vertrouwde waarden het schenen te begeven. Terreur, moord en vervolging drongen zich weer op. Wie, na 1945, dacht dat we eindelijk naar een betere wereld zouden gaan, kwam bedrogen uit. Het was bijgevolg onze plicht voorstellen te doen tot lotsverbetering, veiligheid en welbegrepen vrijheid. Onze geloofwaardigheid lag in het streven naar de realisatie van wat we voorhielden.

Begin 1977 stelde ik evenwel vast dat de begroting voor het lopende jaar door de ministers erg was onderschat en dat we afstevenden op een aanzienlijk tekort, dat op 50 miljard BEF werd geraamd. Op 12 en 13 februari kwam de regering bijeen in het Egmontpaleis en keurde er het zogeheten Egmontplan goed (niet te verwarren met het Egmontpact van einde mei 1977). Het bevatte talrijke maatregelen om de begroting te saneren. Het meest in het oog sprong de verhoging van de BTW-tarieven op ‘niet-levensnoodzakelijke’ of voor de gezondheid ‘minder gunstige’ diensten en producten (alcohol, rookwaren, benzine, schoonheidszorgen,...). Verder werd op voorstel van minister Dhoore een persoonlijke bijdrage van 100 BEF per dag voor gehospitaliseerde patiënten ingevoerd en werd er een zogenaamde solidariteitsbijdrage van 0,4 procent geheven op het loon van de werknemers. Er kwam ook een tijdelijke opheffing van de loongrens voor de ZIV-bijdragen. Verder voorzag het Egmontplan in de eenmaking van het tarief voor roerende voorheffing en kondigde de regering aan dat de overheid 28.000 werklozen in dienst zou nemen en de leerplicht tot vijftien en later tot zestien jaar zou verlengen.

De regering kreeg enkele dagen later voor dit plan het vertrouwen van Kamer en Senaat, maar het vakbondsfront van ACV en ABVV sprak van sociale achteruitgang, vreesde voor een manipulatie van het indexcijfer en riep voor 25 februari een eerste reeks provinciale vrijdagstakingen

[p. 328]

uit. Reeds in de uitzonderlijk hete zomer van 1976 had de regering zich verplicht gezien de groenten uit de indexkorf te lichten en had ACV-voorzitter Houthuys aangekondigd elke aanval ‘op onze heilige index’ te zullen afslaan.

De implosie van het Rassemblement Wallon

Het waren niet zozeer de provinciale vrijdagstakingen van het vakbondsfront die mij zorgen baarden. Immers, sommige voorzitters van ACV-centrales zegden publiek ‘niet te zullen staken tegen Tindemans’. Anderen kwamen me zeggen dat het ging om een gekarakteriseerde politieke staking die geen instemming vond bij de ACV-basis. Neen, het was de ontbinding van het Rassemblement Wallon dat ernstig regeringswerk bemoeilijkte.

De gemeenteraadsverkiezingen van 10 oktober 1976 - de eerste na de fusie van de gemeenten - waren opvallend gunstig verlopen voor de christen-democraten, maar catastrofaal voor het RW. Hieruit besloot RW-voorzitter Gendebien dat zijn partij een veel linksere koers moest gaan varen, zeer tegen de zin in van de RW-regeringsleden Perin, Gol en Knoops. Nog voor het RW-congres van begin december waarop de zwenking naar links moest worden goedgekeurd, trokken de drie genoemde ministers naar de vernieuwde Franstalige liberale partij onder leiding van André Damseaux. De positie van François Perin in de regering werd onhoudbaar en het RW verving hem door een tweederangsfiguur. Maar dit gebrek aan klasse verminderde hun aanspraken niet. Ze wilden nog dat ik een van de Gendebien-getrouwen tot gouverneur van de provincie Luik zou benoemen.

Inzake besluitvorming ontaardde de RW-splitsing tot een soort tragikomedie. Alle ingewijden wisten dat de Belgische staalindustrie om allerlei specifieke redenen een bijzonder moeilijke periode doormaakte. Het was trouwens te voorspellen dat de hele Europese staalsector moest overgaan tot een pijnlijke herstructurering en productievermindering. Dat is dan ook gebeurd. In België, met het onbegrip van syndicale leiders en de positie van de Socialistische Partij in Wallonië, viel inderdaad te vrezen dat een onvermijdelijke hervorming tranen zou kosten. Fernand Herman, de nieuwe minister van Economische Zaken, had de koe bij de hoorns gevat en een reorganisatieplan voorbereid. Dit stond met zoveel woorden

[p. 329]

in de begroting van het ministerie van Economische Zaken, die op dat moment werd onderzocht in de Kamer van Volksvertegenwoordigers.

Ondanks hun regeringsdeelname weigerden de verkozenen van het Rassemblement Wallon hun steun. De RW-kamerleden keurden de begroting niet goed. Dit viel vanzelfsprekend erg op. Willy Claes, als woordvoerder van de socialistische oppositie, veerde recht en eiste een verklaring. Ik antwoordde dat het incident politiek inderdaad niet banaal kon worden genoemd en vroeg van op de kamertribune dat de RW-ministers de regering zouden verlaten. Toen ze dat niet goedschiks deden, werden ze 's anderendaags op mijn vraag door de koning ontheven uit hun functie. Dit verwekte de voorspelbare consternatie.

Om geldig te kunnen beraadslagen moest ik de taalpariteit binnen de regering herstellen door de benoeming van twee nieuwe Franstalige ministers, een PSC'er en een liberaal. Maar het was voor mij duidelijk: de enige uitkomst, met hoop op de toekomst, lag bij verkiezingen. Ik poogde nog een vergelijk te vinden over de grondwetsartikelen die voor herziening vatbaar zouden zijn. Was dat gelukt, dan zou het nieuwe parlement constituante geweest zijn en dan zou het voor de problemen van Brussel en de gewestvorming een fundamentele oplossing hebben kunnen zoeken. Helaas weigerde men aan Franstalige zijde daarop in te gaan.

Op 9 maart 1977 stelde ik de koning voor om over te gaan tot de ontbinding van de Kamers, maar ik kondigde tegelijkertijd aan dat de regering zou aanblijven tot aan de verkiezingen en volledig over de uitvoerende macht zou blijven beschikken. Dit lokte groot kabaal uit bij de oppositiepartijen, die met het RW over een meerderheid in het parlement beschikten. Ze verweten mij dat ik ‘een staatsgreep’ had gepleegd en wilden dat zelfs voor de Kroonraad brengen. Achteraf hebben zes professoren in staatsrecht mijn optreden volledig grondwettelijk genoemd.