Schetsen uit de geschiedenis van de monumentenzorg in Nederland

[p. 501]

10 De Monumentenwet

‘IJvert voor een monumentenwet, opdat de roepstem in de Kamer weerklank moge vinden in het volk, opdat het der regeering duidelijk wordt, dat hier voorzeker de Kamer de rechtsovertuiging van het volk volmaakt vertegenwoordigt’.
Mr. J.W. Frederiks op de Tweede Heemschutconferentie, 29 en 30 december 1913 te Amsterdam.

‘Macht heeft er altijd behoefte aan zich te rechtvaardigen’, aldus Marion Gräfin Dönhoff op 17 oktober 1971 te Frankfurt bij het in ontvangst nemen van de Vredesprijs van de Börsenverein des deutschen Buchhandels. Elke wet, elke verordening, die ingrijpt in het particuliere leven van de burger, in zijn eigendomsrecht, in zijn verhouding tot zijn medemensen, geeft de overheid - de hogere, de lagere - macht, en de deze rechtvaardigende redenering is in onze tijd en in ons deel van de wereld volgens de gangbare theorie gebaseerd op het algemeen belang. Dit laatste is geen vaststaand begrip, men kan er de meest tegenstrijdige gestalten aangeven, zelfs in een democratisch bestel.

In hoofdstuk 1 werden reeds redenen vermeld welke tot het beschermen van monumenten kunnen en moeten nopen. Deze echter blijven veelal niet meer dan vrome wensen, wanneer de overheid niet de bevoegdheid bezit in te grijpen in de verhouding tussen eigenaar en eigendom, m.a.w. wanneer niet een zo goed mogelijk voortbestaan der monumenten door enige verkorting van het volstrekte beschikkingsrecht kan worden verzekerd. Wij hebben gezien hoe de verschillende commissies, in de loop der jaren - het zou een eeuw worden - op dit terrein werkzaam, tot het redden van monumenten niet veel anders konden doen dan vragenderwijs aankloppen bij gemeente- en kerkbesturen, bij particulieren.

Zij bezaten alleen de morele kracht van hun overtuiging en al te vaak bleef dan ook het meest welsprekende pleidooi zonder resultaat.¹ Alleen de wetgever heeft werkelijke macht, en dit zelfs niet in de absolute zin als zou elk ‘beschermd monument’ - voorkomend op een monumentenlijst, die is een inventarisatie der monumenten - tot iedere prijs gespaard kunnen blijven. In het Besluit zal daarop worden teruggekomen. De belangen van het monument en de daarmee mogelijk door enkeling en maatschappij strijdig geachte belangen zullen nauwgezet tegen elkaar moeten worden afgewogen en het geweten van wie de overheid terzake adviseren, moet waarborg zijn voor een telkenmale juiste interpretatie van het begrip ‘algemeen belang’. Het is meestal een tegenover elkaar stellen van ideële en stoffelijke factoren; de eerste zullen pas mogen wijken wanneer de tweede onontkoombaar zijn en op geen andere wijze kunnen worden gerealiseerd. Een voor elke partij bevredigende oplossing is in veel gevallen niet te bereiken: òf de eigenaren - wie ook - òf de monumentenbeschermers kunnen zich dan te kort gedaan voelen en zelfs wijs beleid zal niet altijd gewaardeerd worden. Maar dat gebeurt nu eenmaal nooit en nergens ter wereld, zolang ieder aan zulk een beleid een persoonlijke inhoud wenst te geven, en de wijsheid in pacht denkt te hebben.

Van elk pro en contra geeft de totstandkoming van de monumentenwet - de gevolgde procedure, de gebezigde argumenten - een duidelijk beeld en de lange afgelegde weg zal dan ook hierna min of meer op de voet moeten worden gevolgd.

Drie maal, in de twintigste eeuw, werd een aanloop genomen en eerst bij de derde keer lukte de sprong en werd de monumentenwet de zozeer begeerde trofee. Het begon met particulier initiatief: de Nederlandsche Oudheidkundige Bond² - gelijk dit ten aanzien van de eerste actie voor monumentenbescherming het geval was: de Koninklijke Akademie van Wetenschappen.

De tweede en derde poging hadden een meer officieel karakter, werden ondernomen door resp. de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg en de Voorlopige Monumentenraad, deze laatste ‘in het bijzonder belast met de voorbereiding van een wetsontwerp tot bescherming van de monumenten’.³ Ook voor de Rijkscommissie (hfdst. 8) had de regering de stoot tot actie gegeven. De notulen van de plenaire vergadering van 27 februari 1919 (pp.

1 Wie zich, naast de reeds gesignaleerde gevallen, op de hoogte wil stellen van wat alleen in één provincie in de loop der jaren verloren ging, zij verwezen naar prof. dr. C.A. van Swigchem ‘200 Jaar monumenten van bouwkunst in Zeeland’, een ‘Overdruk Archief Zeeuwsch Genootschap 1769-1969.’

2 Wettelijke Monumentenbescherming’. Adviezen en voorstellen aan en van den Nederlandschen Oudheidkundigen Bond. 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff 1910.

3 Monumentenwet, ed. Schuurmans en Jordens, no. 52, noot op p. 15.

[p. 502]

36-37) zijn in dit opzicht voldoende duidelijk. ‘Na heropening leest de Secretaris den brief van den Minister voor, waarin deze verzocht wettelijke bepalingen te ontwerpen voor de monumentenbescherming, bij voorkeur in den vorm van een wetsontwerp met memorie van toelichting. De Voorzitter acht dit een zaak van groot belang, die vele moeilijkheden mede zal brengen. De te behandelen materie is geheel nieuw en al heeft de Commissie een Leidraad in de indertijd door den Oudheidkundigen Bond ontworpen bepalingen, toch zal hiervoor veel tijd noodig zijn.’ De heer Van Beresteyn, door wonderbaarlijk optimisme bewogen, sprak de hoop uit: ‘Wanneer de Commissie nog in het najaar van 1919 gereed kan zijn, zou het naar spreker meent, wel mogelijk zijn, dat deze Minister de wet nog in de Kamers zou kunnen behandelen’. Voorzitter Gratama, als groot jurist, was voorzichtiger, wilde zich niet binden, maar kreeg van het bestuur de opdracht een voor-ontwerp te maken en de machtiging zich leden te assumeren en deskundigen te horen. Het ontwerp zou eerst in 1921 tot stand komen - daarna zou het nog 40 jaar duren...

Nederlandsche Oudheidkundige Bond

Allereerst echter de Nederlandsche Oudheidkundige Bond, en wel de fameuze vergadering van 22 april 1910, bij welke gelegenheid de Bond met de suggestie voor een wet voor het voetlicht trad en de publicatie daarvan bewerkstelligde. Zoals de voorzitter, mr. J.C. Overvoorde, in zijn openingsrede memoreerde, was reeds de instelling, in 1903, van de hiervoor in hoofdstuk 3 besproken Rijkscommissie de bekroning van het streven van de Bond.

Deze was echter verder gegaan en had in de jaarvergadering van 1907 te Kampen een commissie ingesteld, om wettelijke monumentenbescherming voor te bereiden. ‘Als de hoofdgedachte aller instemming vindt’, aldus Overvoorde, ‘is de hoop gerechtvaardigd, dat onze wetgever hieraan nader zijn aandacht zal wijden; als wij eenmaal zoover zijn, dat een ontwerp van wet de Kamers bereikt, zal er tijd genoeg zijn om over de bijzonderheden der regeling van gedachten te wisselen’.

Een aantal prominenten was gevraagd voor deze vergadering een rede te houden en de serie begon en eindigde met de twee antagonisten, Victor de Stuers en Jan Kalf. Voor De Stuers was het in zekere zin een afscheid, maar niet het afscheid van een gebogen, vermoeide geest; voor Kalf was het een entree, maar niet de entree van een in dit eerbiedwaardige gezelschap schuchtere beginneling.

De Stuers, terugblikkend op een periode van ‘50, 40, 25 jaar geleden’, stelde met bijtend sarcasme de schanddaden uit het verleden nog weer aan de kaak⁴ en verdedigde wederom de stelling - hoe vaak was die buiten Nederland al verkondigd? - dat de eigenaars van monumenten niet anders zouden zijn dan beheerders, ‘die een historische kunstschat van hunne voorgangers ontvingen en tot plicht hebben dien ongeschonden over te geven aan hunne opvolgers’. Zo riep de legendarische grognard, de borst vol medailles, nog eenmaal ‘Vive l'empereur!’ Het was petillant, hooghartig en rechtlijnig, een vermaan aan de nieuwe generatie van de man, die zelf altijd in de frontlinie had gestaan. En hij, die tientallen jaren over monumenten had gepraat en geschreven - wat kon hij anders doen, behalve zo nu en dan in eigen beurs tasten? - eindigde, doelend op de ontwerp-regeling, met de woorden: ‘Gepraat, geschreven is er genoeg, laten wij nu handelen’.

Mr. S. Gratama die in 1918, kort na de instelling, geroepen zou worden de nieuwe Rijkscommissie te leiden, hield zich bezig met de juridische zijde van het probleem, ‘derhalve juristerij’. Maar hij voegde daar terecht aan toe: ‘Bij slot van rekening is het deze, de juristerij, die bij het aanwezig zijn der ook op dit stuk tegen over elkander staande rechten en belangen voor de formuleering der aan te nemen regeling de leidsvrouw moet zijn’. Er zou moeten worden aangestuurd op een compromis tussen het belang der Gemeenschap en de beschikkingsvrijheid van de enkeling. Het ging dus om een zaak van politiek, ter verduidelijking waarvan hij Macauly aanhaalde: ‘Logic admits of no compromise. The essence of politics is compromise’. Het was als voorzag hij de behandeling van de wet in de Kamers, een halve eeuw later.

Gratama legde de essentiële punten van zijn voorstel, als een memorie van toelichting, aan zijn gehoor voor: de inperking der individuele rechten, het bij monumenten vaak moeilijk te definiëren onderscheid tussen onroerende en roerende zaken, de plichten tegenover monumenten, welke voor overheidsorganen zwaarder zouden moeten wegen dan voor

4 De Stuers noemde:

-

Verkoop naar het buitenland van de portretten, door Frans Hals geschilderd, van de stichters der Hofjes van Heythuizen en Beresteyn.

-

Verkoop van koperen lichtkronen uit kerken bij invoering gaslicht.

-

Verkoop van het Bossche oxaal (dr. Cuypers zat onder zijn gehoor...).

-

Afbraak van kerken, kastelen, stadhuizen, stadspoorten.

-

Verknoeiing overgebleven monumenten door bepleistering en afkapping profielen.

-

Vernieling oude kerkinterieurs door verkoop van banken en koorhekken (Delft, Leiden), door verkoop of vernieling van gebrandschilderde ramen (Zevenhuizen, Oostburg).

-

Gemis aan belangstelling van kerkbesturen (Bovenkerk, Kampen). Dit voorbeeld klopt niet geheel met j.c.a. 1871 (hfdst. 3, ann. 14); blijkbaar trokken 't gemeentebestuur en 't kerkbestuur in de loop der jaren niet één lijn.

-

Polemiek in 1874 met de Arnhemsche Courant; zie terzake ‘De Capo. Een woord over Regering, Kunst en Oude Monumenten’ ('s-Gravenhage, D.A. Thieme, 1875). Zie hierna ann. 16.

-

Het Schotsche Huis ('t Lammetje) te Veere, door De Stuers persoonlijk gekocht (dit laatste vergat hij niet te vermelden...).

-

Het Huis van Maarten van Rossem te Zaltbommel, door De Stuers gered, omdat een secretarisgeneraal zo'n haast had naar een diner in het Kurhaus te gaan en toen maar instemde! (zie afb. p. 500).

-

Sloping van het kasteel van 's-Heeraertsberg te Bergambacht en het daarvoor aan de schandpaal zetten van de eigenaar R. baron van Hardenbroek.

-

Pleidooi voor beperking der eigendomsrechten terzake van monumenten.

-

Tenslotte: alle beschaafde volken hebben een monumentenwet, alleen de Chinezen niet; aldus zijn de Nederlanders de Chinezen van Europa (het zou overigens wel eens zó hebben kunnen zijn, dat de Chinezen voor het behoud van monumenten geen wet nodig hadden...).

[p. 503]

particulieren en waarbij kerkgenootschappen en kerkelijke instellingen een tussenpositie zouden innemen, de ‘leeftijdsgrens’ voor monumenten van 50 jaar, die later gehandhaafd zou blijven. De door het rijk vast te stellen klassering zou moeten worden gehanteerd naar de aard der eigenaren.

Monumenten, in bezit van openbare lichamen: onroerende èn roerende zaken, belangrijk voor geschiedenis en kunst; van kerkgenootschappen: alleen onroerende zaken, belangrijk voor geschiedenis en kunst; van particulieren: onroerende zaken, bijzonder belangrijk voor geschiedenis en kunst.

Een rijkscommissie zou toestemming moeten geven voor verandering c.a. van een geklasseerd monument en aanschrijvingen kunnen doen uitgaan ten behoeve der instandhouding, waarbij beroep mogelijk zou zijn op de Minister van Binnenlandse Zaken.

Aan zulk een aanschrijving zouden openbare lichamen zich niet mogen onttrekken; zou de financiële last te groot zijn, dan kan de Staat bijspringen. Uiteraard zou de onderhoudsplicht ook gelden voor kerkgenootschappen en particulieren; bij nalatigheid neme het Rijk die verplichting over, met dien verstande dat de eigenaren daarbij niet gebaat mogen worden en dus hebben bij te dragen voor het bedrag, waarmee de vermogensrechtelijke waarde der zaak wordt verhoogd.

Onteigening van een geklasseerde onroerende zaak ten algemenen nutte moet mogelijk zijn.

Gemeenteraden dienen de bevoegdheid te krijgen maatregelen te treffen tegen ongewenste wijzigingen in de omgeving van een monument; hinderwetsaanvragen voor inrichtingen, binnen een kring van 200 m rond het monument, moeten bij de commissie worden gemeld.

Zelfstandige roerende zaken, in bezit van openbare lichamen, zouden niet verpand of vervreemd mogen worden, terwijl roerende zaken, behorend bij beschermde onroerende, ter bescherming van een stempel zouden moeten worden voorzien.

Ten aanzien van opgravingen was aan bepalingen gedacht voor aangifte, termijn bestudering, deskundig toezicht, eventuele onteigening.

En tenslotte de strafmaatregelen: hoge boeten en verbeurdverklaringen.

De volgende spreker, prof. dr. C.W. Vollgraff, beperkte zich in hoofdzaak tot het oudheidkundig bodemonderzoek; het was een hoog gestemd en vooral ook bezadigd betoog. Er is een alom oplevende belangstelling voor opgravingen. Echter: ‘Met hetgeen door de commissie wordt voorgesteld, is niet beoogd een niet te verantwoorden inbreuk te maken op het eigendomsrecht, het recht van vrije beschikking van ieder individu over het hem ten volle toebehorende...’

Wat slechts gevraagd wordt, is het mogelijk maken van wetenschappelijk onderzoek en het geven van een wapen aan de overheid om ernstig vandalisme te keren. Recht, aldus Vollgraff, moet berusten op een door ieder te aanvaarden zedelijk beginsel; bodemschatten, waaraan de kennis der geschiedenis onzer voorouders hangt, zijn een nationale zaak. Het belangrijkste is de te verwerven kennis, in die zin zijn bodemschatten niet met het algemene monumentenbezit gelijk te stellen. Wanneer het wetenschappelijk onderzoek gewaarborgd is, doet de eigendom niet meer ter zake.

De archaeologie heeft steun, sympathie en medewerking nodig. Daarom waarschuwde Vollgraff ernstig tegen wettelijk bepalingen, waardoor de publieke sympathie verspeeld zou kunnen worden. Kweek begrip terwille van vrijwillige medewerking en maak slechts gebruik van dwangmaatregelen in uiterste noodzaak.

H.P. Berlage K.zn. sprak over de moderne architecten en de monumentenbescherming. Ik haal slechts twee zinsneden aan: ‘De oude monumenten kunnen dus geacht worden niet alleen veilig te zijn in de handen der moderne architecten, maar zij kunnen rekenen op een zorgvolle behandeling...’; ‘De moderne architecten kunnen dus met dezelfde piëteit tegenover de oude monumenten vervuld zijn als de archaeologen, maar meenen bovendien dezen bij de uitoefening van hun beroep als bron van studie en leering niet te kunnen missen’.

Wanneer een figuur als Berlage dit in 1910 beweert, klinkt het buitengewoon geruststellend. De toekomst zou echter leren - we hebben daarvan reeds voorbeelden gezien - dat aan die zorgvolle behandeling wel eens iets ging ontbreken. In elk geval kon zijn uitspraak op dat ogenblik De Stuers misschien enigermate gerust stellen en Kalf zeker met hoop voor de toekomst vervullen.

[p. 504]

Daarna het slotvuurwerk van Jan Kalf, min of meer een carrièrevoorbereiding. Een aanhaling uit: ‘het oudste Romeinsche Recht’, dat een bepaling kende volgens welke sommige kunstwerken, die door hun plaatsing aan de openbare weg aan het volk schoonheidsgenieting konden geven, niet waren te beschouwen als eigendom van particulieren. ‘Het droeg n.l. aan den Praetor op te zorgen, dat de standbeelden, aan den publieken weg gesteld, niet werden weggenomen, ook niet door hem die ze plaatste...’⁵ Dat later de keizers geen moment aarzelden standbeelden van onwelgevallige voorgangers of tijdgenoten omver te doen halen, werd niet vermeld. En hijzelf kon nauwelijks voorzien hoeveel hij eens zou doen om het geestelijk monument, door De Stuers opgetrokken, ondersteboven te gooien.

Hoe ook, het begin en het einde van deze vergadering waren tekenen van een einde en een begin.

De Nederlandsche Oudheidkundige Bond leverde met deze eerste aanzet voor wettelijke bepalingen een voortreffelijk stuk werk. Natuurlijk kan men bij vele artikelen, bezien met onze ogen, kritische kanttekeningen maken, maar dit doet niet af aan de waarde van de prestatie. En toen Gratama, als eerder vermeld, in 1919 dan ook daarnaar verwees als voorbeeld voor wat de Rijkscommissie ging ondernemen, kon hij dat doen met gepaste trots. Dat de opgestelde redactie niet het laatste woord zou zijn, begreep ook hij wel.

Enkele woorden van kritiek moeten hier, in verband met de latere ontwerpen, wel vallen. Het eerste betreft de rechtszekerheid van de burgers. In het ontwerp-n.o.b. wordt het verlenen van vergunningen (voor veranderingen e.d.) en het aanschrijven (bij in gebreke blijven van de eigenaar) aan een rijkscommissie opgedragen; beroep is krachtens art. 7 mogelijk op de Minister.

Wordt aan een aanschrijving niet voldaan, dan worden de nodig geachte werken door het Rijk uitgevoerd, m.a.w. een commissie zou het Rijk kunnen nopen in te grijpen. Een en ander komt mij - met diep respect jegens de eminente jurist Gratama - nogal bedenkelijk voor. Aan geen commissie, hoe hoog ook gezeten, kan, buiten de regering om, macht worden gegeven in eigendomsrechten in te grijpen gelijk de n.o.b. voorstelde; geen commissie kan de regering dwingen tot financiële uitgaven.⁶ Slechts de legale overheid, geadviseerd door wie ook, kan de burger in het algemeen belang in zijn persoonlijke rechten verkorten en de beroepsinstantie is in dat geval de Kroon. Daarnaast is het merkwaardig dat op het stuk van opgravingen aan die machtige rijkscommissie voorbij werd gegaan en de Minister bevoegdheden werden gegeven (artt. 13 en 14 n.o.b.), terwijl, om de verwarring te vergroten, volgens art. 15 niet de Minister, maar de Regering een bepaalde bevoegdheid kreeg.

Toch zijn ‘Schönheitsfehler’ van deze soort niet essentieel en gemakkelijk voor correctie vatbaar - wat later ook is gebeurd. Ze zijn niet inhaerent aan het wezen van de zaak.

Een groter gevaar behelsde het verschil in betekenis, dat volgens art. 1 monumenten van monumenten onderscheidde, nl. naar gelang ze eigendom zouden zijn van openbare lichamen, kerkbesturen e.d., of particulieren. Gratama sprak daarover reeds in zijn inleiding: de eerste moeten belangrijk, de tweede bijzonder belangrijk zijn.

Jan Veth heeft in zijn boekje ‘Bedreigde Schoonheid’ (pp. 80 e.v.) over dit onderscheid later alarm geblazen. Na De Stuers geroemd te hebben (behoudens dan diens ‘antiquiseerende restaureerwoede’), stelde hij vast (januari 1916) dat nog steeds geen afdoende regeringsdaad tot een wet had geleid. Echter, aldus Veth, zal zulk een wet afdoende helpen? Hij kon zich niet optimistisch tonen, want zelfs zij, ‘wie deze belangen ter harte gaan’ - lees: de n.o.b. - zouden nog niet toe zijn aan afdoende maatregelen. Anders zou immers het verschil in behandeling van aan particulieren en aan openbare lichamen behorende monumenten niet in dit ontwerp van wet geslopen zijn.⁷

Deze opmerking heeft een betekenis van ruimere strekking dan ogenschijnlijk zou lijken. Veth toch is de man geweest die ‘op zichzelf vrij onbelangrijke huizen, die toch dikwijls een zoo groote rol in het mooie samenstel onzer steden spelen’, altijd de beschermende hand boven het dak heeft gehouden, tegenover de speciale, de bijzondere monumenten (tot en met, zoals hij schreef, ‘een obscuur officieel monument’).⁸ Wij raken hier aan een probleem dat steeds belangrijker ging worden, naarmate de monumentenbescherming zich ontwikkelde. Tot goed begrip moet hiertoe even een zijpad worden ingeslagen.

En dan ga ik weer eens terug naar de vorige eeuw, om uit de onsterfelijke ‘Woutertje Pieterse’ de geschiedenis op te roepen van het bezoek van ‘veel buitenlandsche vorsten

5 ‘Die Denkmalpflege’ x (1908, p. 53).

6 Eenzelfde mening in Frederiks' proefschrift ‘Monumentenrecht’, p. 354: ‘Van deze regeling is weinig goeds te verwachten. Om de monumentencommissie een zoo groote macht te geven, als de commissie uit de Bond voorstelt, is gevaarlijk;...’.

7 Men moet niet te gering denken over de moeite, welke het naar den geest gekost heeft, aan particulieren toebehorende monumenten met publieke en kerkelijke over één kam te scheren. m.c.g. Tome quatrième, Mérimée aan Requien over het Hôtel de Crillon te Avignon: ‘Outre l'inconvénient qu'il y a toujours à mettre une maison particulière parmi des monuments publics...’ (no. 1093). En nog steeds kan men in beroepschriften tegen plaatsing van een pand op de Monumentenlijst deze opvatting tegenkomen.

8 Het opstel ‘Stedenschennis’ (pp. 32, 33) in Veth's ‘Bedreigde Schoonheid’.

[p. 505]

waaronder zelfs een Keizer’ aan Amsterdam. Ge herinnert u natuurlijk, ontwikkelde lezer, hoe bij die gelegenheid de hoofdstedelijke vaderlandslievende menigte aan haar gevoelens van aanhankelijkheid aan vreemde dynastieën uiting gaf door het zingen van een lied met het befaamde refrein:

‘Amour à la plus belle, Honneur au plus vaillant...’⁹

Ik heb die regels altijd wat pijnlijk gevonden. Een beetje minder mooi, maar toch nog wel het aankijken waard, en geen amour; een beetje minder heldhaftig, maar toch nog wel flink, en geen honneur. Alleen waardering voor de toppunten, voor hemelse schoonheden en aardse geweldenaren. En wanneer ik dan zo de geschiedenis van de monumentenzorg overzie, niet alleen in Nederland maar in heel West-Europa, en niet alleen - of juist niet - van de laatste halve of driekwart eeuw, maar van de periode daarvóór, dan meen ik dat daarop dit refrein wel van toepassing zou kunnen worden verklaard. Monumentenzorg in den beginne - dan ging het om een kathedraal, een raadhuis, eventueel een zeldzaam Gothisch huis of wat men placht en pleegt te noemen een grachtenpaleis.

Het was een wat onbarmhartige, wat feodale zienswijze - één kreeg de prijs en de rest bleef in de schaduw. ‘Und man sieht nur die im Lichte, die im Dunkeln sieht man nicht’, zong Brecht later, maar naarmate men scherper ging onderscheiden en zich ging wennen aan die kunstmatige schemering, bleek steeds duidelijker dat wat daarin verborgen stond, van minstens zoveel betekenis was als de gerenommeerde pronkstukken.¹⁰

Beter gezegd: dat die pronkstukken zonder hun eenvoudiger entourage een soms wel wat verdwaasde indruk zouden maken. De kathedraal in een kaal weiland, de St. Patrick te New York tussen drie maal hogere wolkenkrabbers, zijn ondingen. En al zal de kerk in onze maatschappij vrijwel nooit meer kunnen zijn, gelijk het volgens Ruskin's verleidelijk proza behoorde, ‘lifting its fair height above the purple crowd of humble roofs’,¹¹ ze heeft toch belendingen nodig waarover ze domineert, zoals ook het raadhuis en het paleis (mijn anti-autoritaire jongere tijdgenoten zullen mij dit ‘domineren’ wel niet vergeven), zoals het kasteel met rondom de boerderijen. De tegenwoordige situatie van Huygens' buitenplaats Hofwijk te Voorburg is niet anders dan pijnlijk te noemen.

Aldus brak langzamerhand het inzicht baan, dat de monumentenzorg, zal ze naar waarheid aan haar doel beantwoorden, zich over veel meer objecten zou moeten ontfermen dan eertijds geschiedde.

Dat ze de onderdelen van een compleet stads- of dorpsgezicht - alle objecten, ook al zouden er daarbij zijn die helemaal niet op een monumentenlijst werden geplaatst - in één gemeenschappelijke bescherming zou moeten omhelzen, omdat de totaliteit, de verscheidenheid van een ganse hiërarchie van waarden, van meer belang kan zijn - als één groter, meer gevarieerd monument- dan het mooiste afzonderlijke gebouw. Dit geldt misschien niet voor alle landen, zeker weet ik dat het wèl opgaat voor onze echte oud-Hollandse steden en dorpen. Ik schaar mij daarbij weer niet naast mannen als Veth en Hofstede de Groot, wanneer die beweren dat het met de architectuur van het afzonderlijke gebouw in Nederland eigenlijk niet zo geweldig is gesteld, dat wij wèl echte schilders waren en géén echte bouwmeesters.

Ik vind de afzonderlijke historische gebouwen, soms zo speels, zo sober eenvoudig, in hun verhoudingen, compositie en kleur vaak ronduit prachtig. Maar ik geef toe dat het de totaliteit is waaraan ons land zijn karakter dankt.

En waar het in dit geval om gaat, is, op welke wijze dergelijke overwegingen in de formulering van artikelen en paragrafen ener wettelijke regeling zouden moeten worden vastgelegd.

Nu was het niet zo, dat het n.o.b.-ontwerp daarvoor geen begrip toonde. Maar het begrip werd aarzelend geïntroduceerd en facultatief geredigeerd. In art. 8 zouden gemeenten de bevoegdheid krijgen wijzigingen rond een monument tegen te gaan. Geen rijkscommissie, nòch de hogere overheid, kwam daaraan te pas. Men hing dus geheel af van het initiatief en de goede wil der gemeentebesturen en hoe weinig die vaak waard waren, is al eerder duidelijk gebleken. Bovendien hielden de gemeenten het vaandel der autonomie nog zeer hoog als een primair historisch recht - wat het in de tijd der Republiek ook inderdaad was, maar in de groeiende moderne verhoudingen niet onverkort kon blijven. Wel waren er die à tort et à travers aan dat recht probeerden vast te houden, als bijv. Van Beresteyn, die een gemeente

9 Multatuli: ‘Ja, ja, lezer, er is 'n tijd geweest, dat de kracht van hollandsche jenever - amsterdamsche proef - zich openbaarde in fransche romances’.

10 H. van der Kloot Meyburg, ‘Bouwkunst in de stad en op het land’: ‘... dat de schoonheid van een stad niet louter wordt bepaald door haar monumenten en andere groote gebouwen, maar in de eerste plaats berust op de burgerlijke architectuur. Monumenten zijn slechts van beteekenis voor een bepaald onderdeel van het groote stadsplan, doch woonhuizen vindt men allerwegen en zij leveren het hoofdmateriaal voor den bouw van het stadsbeeld’. Men leze ook fragmenten uit de rede van Minister van Doorn bij de opening van het nieuwe gebouw voor de Rijksdienst (hfdst. 12).

11 John Ruskin: ‘The Lamp of Sacrifice’.

[p. 506]

als Delft zelfs de bevoegdheid niet wilde betwisten het Oude Delft te dempen. Een onhoudbaar standpunt.

Jan Veth keek, enkele jaren na 1910, verder dan de n.o.b. toen kon doen, maar het initiatief van de Bond was daarom zo belangrijk geweest, omdat het begrip ‘Monumentenwet’ van dat ogenblik af niet meer een hersenschim behoefde te schijnen. Al had een ieder, door maar even over de grenzen te kijken, daarvan reeds sinds jaren overtuigd kunnen zijn...

Intermezzo II
Mr. J.W. Frederiks

Kort na het verschijnen van de aanbeveling van de n.o.b. publiceerde mr. J.W. Frederiks zijn eerder vermelde proefschrift ‘Monumentenrecht’. In hoofdstuk v, ‘Beginselen eener Monumentenwet’, behandelde hij de juridische kanten van een eventuele wet. Ten aanzien van het recht van de wetgever in te grijpen in het eigendomsrecht, als gedefinieerd in het b.w., luidde zijn conclusie (§ 1):

‘Monumentenbescherming zal dus moeten plaatsvinden, wanneer het belang, dat een monument voor de gemeenschap bezit, hooger moet worden gewaardeerd dan het individueel belang, dat aan den onbeperkten eigendom is verbonden’. Hij haalde, in analogie, behalve Victor Hugo een uitspraak aan uit het Pruisische Landsrecht: ‘Soweit die Erhaltung einer Sache auf die Erhaltung und Beförderung des gemeinen Wohls erheblichen Einfluss hat soweit ist der Staat, deren Zerstörung und Vernichtung zu untersagen berechtigt’ (p. 339). Het probleem ligt echter niet zozeer in het principe, als wel in de vraag hoe ver die gemeenschapsbelangen zich uitstrekken. Frederiks noemde een aantal belangen (pp. 340 e.v.), welke het behoud van een monument kunnen eisen; verscheidene van deze liggen in de lijn van wat werd vermeld in hoofdstuk 1. Over een ideëel belang: ‘van de monumenten gaat een groote opvoedende kracht uit’; ik zei reeds daaraan niet zoveel geloof te hechten. Over het wetenschappelijk belang; onweerlegbaar. Over het belang, dat de monumenten voor de beoefenaren der kunstnijverheid bezitten: ‘Om artistieke producten te leveren, zal de werkman zich tot goede voorbeelden uit vroeger tijd moeten wenden.

Niet, dat hij die moet copieëren, maar zij zullen hem origineele denkbeelden aan de hand kunnen doen, die hij bij het vervaardigen van nieuwe ontwerpen kan te pas brengen’. Nu, ruim 60 jaar later, lijkt dit een dubieus argument. De ambachtskunst, waarvan men zich in het begin van de eeuw zoveel voorstelde, heeft zich zeker niet volgens die verwachtingen ontwikkeld. De dusgenaamde industriële vormgeving is eigen wegen gegaan. Over het belang voor architect, schilder en beeldhouwer. Door het bestuderen van de techniek der monumenten ‘zullen de jongeren steeds van de oude meesters kunnen leeren’. Nog duidelijk een argument van Victor de Stuers; willen de ‘jongeren’ dat nog? Daarmee samenhangend, een materieel belang. Door kennis der monumenten zouden beoefenaren van kunst en kunstnijverheid zich beter op de internationale markt kunnen handhaven. Alweer een vraagteken. Over het belang voor de ‘vreemdelingenindustrie’, een begrip dat de Italianen toen reeds zouden kennen: ‘industria dei forestieri’. Men weet uit hoofdstuk 1 hoe ik daarover denk. En tenslotte het nationaal-historisch belang, waarbij Frederiks meer het oog had op roerende zaken, al begon hij zijn opsomming met ‘de graven der Oranjes en der andere personen, wier namen met gulden letter geschreven staan in de annalen onzer historie’; verder bekers, eredegens, vlaggen, trofeeën, enz. Hij had er de achtersteven van de Royal Charles aan toe kunnen voegen; ‘wij zijn er trotsch op tot het volk te behooren, dat zulke daden heeft verricht, dat zulke mannen heeft voortgebracht’.

Tja, wie trots is, melde zich. Na wat sinds het proefschrift in de wereld is gebeurd, hebben Mannen en hun Daden een soms wat twijfelachtige reputatie gekregen. Wat niet wegneemt, dat het verleden in zijn monumenten moet kunnen blijven spreken, met of zonder trots.

In § 2, ‘Centralisatie of Decentralisatie’, sprak Frederiks zich onomwonden voor centralisatie der monumentenzorg uit. Plaatselijke besturen zijn ‘in dezen een niet volkomen te vertrouwen orgaan’; het is het eigenbelang ‘dat de gemeenten in dezen onbetrouwbaar maakt’. Dit is nog niet helemaal geschiedenis geworden...

[p. 507]

Bovendien moeten voor het gehele land dezelfde normen voor beoordeling gelden. Terecht.

Uitvoerig werd in § 3 de vraag behandeld, ‘Welke monumenten moeten worden beschermd?’ Genoemd werden de twee mogelijke systemen, dat van een algemene formulering - waarbij dus in elk voorkomend geval moet worden vastgesteld of een eventueel monument daaraan voldoet - en dat van de klassering - dus met opstelling van een monumentenlijst, zodat elke eigenaar bij voorbaat weet waar hij aan toe is. Voor ons is dit probleem van geen betekenis meer; Frederiks opteerde voor klassering, met inschrijving in de openbare registers en met de mogelijkheid van wijzigingen.

De staat mag de eigenaar nooit dwingen tot restauratie, want - en dat klinkt wat vreemd uit de mond van een man die een monumentenwet propageerde -: ‘Restauratie, hoe verkieslijk die ook kan zijn, blijft een luxe’. Men zou zeggen dat, wanneer behoud van een monument het algemeen belang dient, deze ‘luxe’ dan ook onder dat belang is begrepen. Luxe is een gevaarlijk woord, in rechtschapen Nederland...

In § 4, ‘Eigendomsbeperkingen’, werd de juridische achtergrond behandeld van hetgeen zich de staat kan en mag veroorloven tegenover de eigenaar. Het verbod van gehele of gedeeltelijke vernietiging (a) is eigenlijk vanzelfsprekend. Het verbod van verplaatsing (b) lijkt nu niet meer zo stringent als destijds. Men denke aan de verplaatsing van de gevel van het Huis met de Beelden, te Vlissingen, aan de verplaatsing van de Delftse Poort, te Rotterdam, juist in gang gezet toen de catastrofe in 1940 alles vernietigde, aan zovele geveltoppen, in depot te Amsterdam, wachtend op toepassing. Bezwaar tegen ‘uitvoer’ van gebouwen is begrijpelijk; Frederiks noemde Tattershal Castle in Lincolnshire, dat voor overbrenging naar Amerika slechts gered kon worden door persoonlijke aankoop van Lord Curzon. Maar is het zo onaanvaardbaar dat London Bridge, die om verkeerseisen vervangen moest worden - waarbij altijd nog twijfel kan rijzen aan het gebruik van 't woord moest - nu ergens in Californië met de authentieke stenen werd herbouwd? Het verbod van eigenmachtige restauratie (d) of van eigenmachtige herstelling (e) ligt in de huidige wet vast verankerd. Het verbod om van een monument een dit in gevaar brengend gebruik te maken (f) is zéér belangrijk.

De opslag, destijds, van buskruit in Slot Loevestein, waardoor het met eenzelfde lot bedreigd werd als eens het Parthenon - men vergeve de vergelijking - was zonder meer ruw en kwalijk. Daarentegen kunnen wij bezwaarlijk meer bedenkingen inbrengen - zoals Frederiks deed - tegen het bijv. inrichten van ‘een herberg en een logement’ in de Campveerse toren te Veere; achter de fraaie gevel van het Stadskorenpakhuis te Schoonhoven (afb. 318) - misschien wel de merkwaardigste van Zuid-Holland - ging lange tijd een herberg schuil; kastelen worden gebruikt als hotel, kerken als jeugdcentrum of zelfs als sporthal!

Men moet vaak al blij zijn wanneer dank zij gewijzigd gebruik een monument tenminste fysiek behouden kan blijven, hoeveel daardoor soms ook van de oorspronkelijke sfeer verloren gaat (Entrefilet 2).

De grote verdiensten van Frederiks' proefschrift zijn geweest het pleidooi voor een wettelijke regeling in Nederland, het wijzen op onze achterstand bij het buitenland - de wetten in Europese en andere landen werden uitgevoerig gecommentarieerd -, en het op gedegen en intelligente wijze nagaan van de vele juridische consequenties van het ingrijpen door de wetgever. In de geschiedenis van de totstandkoming onzer monumentenwet neemt dit betoog een belangrijke plaats in.

Rijkscommissie voor de monumentenzorg

De plenaire vergadering van de Rijkscommissie, vermeld in de aanvang van dit hoofdstuk, nam de tweede aanloop. Er kon meer van verwacht worden, want langs de kant stond een Minister als official, en supporters waren alom. Het duurde tot 1921. In de Vertrouwelijke Mededelingen van april in dat jaar werd een ontwerp van wet, met een memorie van toelichting, opgenomen.

De constructie van de beoogde bescherming was wat eigenaardig en ingewikkeld. Na de begripsbepalingen in de artt. 1 en 2,¹² volgde allereerst een algemene verbodsbepaling om zonder schriftelijke vergunning van b. en w. ‘aan in de gemeente gelegen onroerende

12 Art. 1; beschermd worden ‘zaken, die vóór tenminste vijftig jaren door mensen zijn vervaardigd en wier behoud van algemeen belang is met het oog op hare kunstwaarde, hare wetenschappelijke beteekenis, of de aan haar verbonden geschiedkundige herinneringen’.
Art. 2; ‘Deze zaken worden in deze wet monumenten genoemd. De monumenten worden onderscheiden in onroerende en roerende’.

[p. 508]

goederen uitwendig zichtbare veranderingen van eenigszins blijvenden aard aan te brengen’ (art. 3). Men zou dit eerder een in de bouwverordening in te lassen ‘welstandsbepaling’ kunnen noemen.

Maar men moet de bedoeling verstaan in verband met art. 6: ‘Onze Minister van o.k. en w. is ten aanzien van onroerende monumenten bevoegd te verbieden, dat zij worden hetzij verwaarloosd, beschadigd of vernield, hetzij zonder zijne toestemming gewijzigd, hersteld, verplaatst, vervreemd of bezwaard’. Het in art. 3 gestelde verbod is niet van toepassing wanneer een onroerend goed als ‘monument’ in de openbare registers, bedoeld in art. 671 b.w., is ingeschreven (art. 12). De bedoeling van een en ander was tweeërlei. Vooreerst zou de omgeving van een monument op deze wijze voor ontsiering kunnen worden gevrijwaard

318 Stadskorenpakhuis, Koestraat, Schoonhoven

(een voorzichtig vooruitlopen op het later ingevoerde beschermde stads- en dorpsgezicht), daarnaast kon art. 3 een rem zijn op het verminken van monumenten, zolang deze niet zouden zijn ingeschreven, zolang dus de monumentenlijsten voor het gehele land niet zouden zijn gereed gekomen.

En het woord ‘verwaarloosd’ in art. 6 betekende onderhoudsplicht.

[p. 509]

Er was alweer verschil in behandeling van eventueel verwaarloosde monumenten, toebehorend aan openbare lichamen¹³, en die, welke eigendom zijn van particulieren. De voor eerstbedoelde door de Minister nodig geachte werken (art. 8) moeten binnen een gestelde termijn worden uitgevoerd; bij in gebreke blijven zouden de werken vanwege het departement worden ondernomen en de kosten op de nalatigen worden verhaald, welke kosten echter, bij gebleken onmacht, geheel of ten dele ten laste van de Staat zouden kunnen komen. Dus: de mogelijkheid van subsidie.

Nalatige particulieren zouden ook moeten toelaten dat het departement ingrijpt (art. 9), waarvan de kosten geheel door de Staat zouden worden gedragen, met aftrek van de door herstelling ontstane meerwaarde van het pand. In financiële zin zou de particulier aldus bevoorrecht zijn, hetgeen de Memorie van Toelichting nader adstrueerde.

Openbare lichamen ‘zijn uit hunnen aard geroepen het algemeen belang te dienen, behooren dus ook in het algemeen belang den last te dragen van het onderhoud van hun toebehoorende zaken, die monumenten zijn.’ Echter: ‘Ten aanzien van particuliere eigenaars scheen deze last te zwaar’.

Ten aanzien van roerende monumenten zouden analoge regelingen dienen te worden getroffen, voor zover ze eigendom zijn van openbare lichamen of daarmee gelijk te stellen organisaties (art. 16). Bij overtreding - verplaatsing, verpanding, verkoop - zou het monument door de Minister in beslag kunnen worden genomen (art. 18). Van veel belang was de geopende mogelijkheid tot onteigening, waartoe kon worden overgegaan wanneer de rechthebbende niet in staat zou zijn de op hem rustende of hem aangezegde verplichtingen na te komen. Dit zou een bijzonder punt van discussie worden.

Bij de behandeling kwamen nota's van opmerkingen en een nota van antwoord ter tafel¹⁴. Uit de nota's enkele essentialia. De Bazel wilde ook ‘waardevolle nieuwe scheppingen’, jonger dan 50 jaar, beschermen, waartegen de sub-commissie, die het ontwerp opstelde, repliceerde: ‘Men doet het begrip “monument” en de daarop berustende regeling der wet geweld aan, als men den factor van het verledene er geheel uit elimineert’.

Van Beresteyn viel het gehele systeem aan van een algemene, door b. en w. te hanteren bepaling en van bijzondere eisen aan geregistreerde monumenten door de Minister te stellen. De sub-commissie onderstreepte nogmaals haar mening dat de autonomie der gemeenten (wij weten, voor Van Beresteyn een heilig begrip) niet in het gedrang zou behoeven te komen, ‘... immers de betrekkelijke artikelen breiden den invloed van het rijksgezag in dit opzicht niet verder uit ten koste der locale overheden, dan dit in die wet (i.c. de Gemeentewet) het geval is’.

Keuller achtte het ontwerp in strijd met de door ‘de Grondwet gewaarborgde vrijheid van eeredienst’. Hij overwoog ‘dat het geestelijk doel der Kerkgenootschappen hooger staat dan hetgeen door het beschermen der kunstmonumenten beoogd wordt’. M.a.w., de staat zou niet tegen de wil der betrokkenen mogen ingrijpen ten aanzien van kerkgebouwen, kerkelijk meubilair en kerkelijke utensiliën. Dit zou bijv. betekenen dat een wet de verkoop van het Bossche oxaal niet zou hebben mogen beletten. De sub-commissie wees op allerlei beperkende bepalingen, reeds bestaand terzake van de uitoefening van de eredienst. Van kerkelijke zijde was noch ooit in het buitenland, noch destijds ten aanzien van het ontwerp-n.o.b., geprotesteerd.

Van Rijckevorsel maakte bezwaar tegen de van rijkswege aan particulieren toe te zeggen hulp. Zulk een recht ‘beantwoordt zeker niet aan de heerschende opvattingen. (...) De particulier, wien het onderhoud van een monument te kostbaar wordt en die geen subsidie kan krijgen, moet er zich maar van ontdoen’. Dit was het vrije spel der krachten.

In v.m.r.m.b., sept. 1921, no. 45, staan enkele amendementen vermeld, waarvan dat, ingezonden door Haslinghuis en Kalf, zeer belangrijk is. Ze vreesden voor de mogelijkheid dat, bij het volgen van de inzichten van Van Beresteyn, de in de artt. 3 en 5 neergelegde bescherming der omgeving van een monument verloren zou gaan. In dat geval zouden zij een artikel willen zien toegevoegd, luidende: ‘Bij gemeentelijke verordening kunnen bepalingen worden gemaakt ter bescherming der schoonheid van stads- of dorpsgezicht en tegen wijziging in de omgeving van een monument, ten aanzien waarvan een verbod is uitgevaardigd als bedoeld in art. 6, voorzover zulke wijzigingen aan dat monument als zoodanig

13 Dit begrip werd ruim genomen. Art. 8: ‘De Departementen van Algemeen Bestuur, als voor den Staat optredende, de andere openbare lichamen, instellingen onder openbaar bestuur, kerkelijke of liefdadige instellingen, gilden, broederschappen en andere dergelijke vereenigingen of stichtingen...’.

14 v.m.r.m.b. april 1921, no. 21.

[p. 510]

afbreuk zouden doen’. De ‘schoonheid’ zou dan in art. 1 als mede-kenmerk van als monument te beschouwen objecten moeten worden ingelast. Voor het eerst werd hier duidelijk het begrip ‘stads- en dorpsgezicht’ gehanteerd en de voorstellers wezen terecht op het belang daarvan, juist in die periode van de bedreiging van het Oude Delft.

Behandeling van het ontwerp met de bijbehorende stukken begon in de plenaire vergadering van 17 september 1921 (no. 56). Keuller opende het debat en sprak een uitvoerige rede uit, afgedrukt in v.m.r.m.b., sept. 1921, no. 49. Het betrof zijn oude bezwaar. ‘Het Ontwerp-Monumentenwet nu is in strijd met die door de Grondwet en de Wet op de Kerkgenootschappen gewaarborgde vrijheid, alles wat hun godsdienst en de uitoefening daarvan in hun eigen boezem betreft, te regelen’. Hij gaf de raad overleg te plegen met de bestuurders der kerkgenootschappen.

Wat Van Beresteyn bewoog, kwam in de discussie duidelijker tot uiting. Hij had bezwaar tegen introductie op wat vage en indirecte manier van de bescherming van een geheel stadsgezicht (artt. 3 en 5). Op p. 61 der notulen: ‘Achter dit art. 3 zit echter iets geheel anders. De heeren willen nl. meer doen dan monumenten beschermen. Ze willen ook stadsbeelden beschermen, zoals b.v. het Oude Delft te Delft of de Heerengracht te Amsterdam. Deze vallen niet onder het begrip monument, omdat zoo'n stadsbeeld niet uitsluitend uit oude gebouwen bestaat. Zelfs het Binnenhof is geen monument in den zin van art. 1, want verschillende deelen ervan zijn nog geen 50 jaar oud. Op complexen van gebouwen is art. 6 dus niet van toepassing en art. 3 dient om deze complexen niettemin te beschermen. Nu is spreker daar op zichzelf niet tegen, maar deze bescherming moet niet op deze wijze binnengesmokkeld worden’.

De voorzitter diende later van repliek. Hij vond niet dat de bescherming van het stadsgezicht in deze wet niet thuis zou horen. ‘De redenen, die tot het maken van voorschriften voor de monumenten nopen, gelden ook voor het stadsbeeld. En voor het stadsbeeld heeft de groote massa tegenwoordig meer belangstelling dan voor een enkel monument’ (p. 63).

De Bazel begaf zich weer op gevaarlijk terrein, toen hij het stadsbeeld wèl in bescherming nam (p. 64). ‘De heer De Bazel acht bescherming van enkele monumenten niet voldoende. Door op de Vijverberg enkele huizen te beschermen wordt het stadsbeeld daar ter plaatse niet beschermd. In Amsterdam doet de vereniging “Hendrick de Keyser” moeite om oude gevels te sparen. Maar daarnaast verrijzen dan dikwijls andere gebouwen, die met de oude een misstand vormen.¹⁵ Dan is het in 's hemels naam nog maar beter, dat die oude gevels ook verdwijnen, opdat er een nieuwe schoonheid zich kan ontwikkelen.’¹⁶ Voor Hofstede de Groot was daarentegen bescherming van het stadsbeeld belangrijker dan die der afzonderlijke monumenten.

Ik laat de eindeloze debatten met Keuller over de rechten van Kerk en Staat, evenals de niet minder eindeloze herhalingen van Van Beresteyn, voor wat ze zijn. Alleen uit de volgende vergadering (17 Oct. 1921, no. 63) worde nog aangehaald - en mijnerzijds met onverholen instemming - wat door Kalf, duidelijk nijdig geworden, werd opgemerkt (pp. 79, 80): ‘Na de rede van den heer Van Beresteyn heeft hij zich echter afgevraagd, of het nog wel nut heeft, ons voor deze zaak verder warm te maken en of het dan maar niet eenvoudiger is den Minister te zeggen, dat hij bij de Monumentencommissie aan het verkeerde adres is en maar liever aan de heeren Nolens, Van der Voort van Zijp en andere partijleiders in de Kamer moet vragen wat zij wenschen’. Sarcasme, De Stuers waardig. En over de bescherming van het totale beeld, dat hem toch zo na aan 't hart lag¹⁷: ‘Spreker betreurt, dat in de vorige vergadering enkele uitlatingen zijn gehoord, waaruit men zou kunnen afleiden, dat de bescherming der monumenten eigenlijk weinig beteekent, maar dat het stadsbeeld, “het picturale”, zooals de heer Hofstede de Groot het uitdrukte, hoofdzaak is. Spreker betreurt het dat een kunsthistoricus als de heer Hofstede de Groot zich in dien zin uitliet en vindiceert voor de afzonderlijke, op zich zelf staande monumenten evenzeer het recht op bescherming. Onze bouwkunst verdient wel degelijk de aandacht der Regeering...’ Terecht - en hulde!

Daarna weer woord en wederwoord, waarna werd besloten, (p. 88) dat het bestuur zich tot de minister zou wenden om toestemming voor overleg met de kerkelijke autoriteiten. In 1922 werd dit geregeld (Plenum, nos. 14 en 37).¹⁸

Toen viel de stilte...

15 Is er sprake van zulk een misstand tussen het gebouw der Nederlandsche Handelmaatschappij en deszelfs belendingen... Zie ook ann. 16.

16 Een uitermate gevaarlijke uitspraak, de verblinding van een practiserend en hoog gekwalificeerd architect. Ze dateert overigens al uit 1874, toen ze tot uiting kwam in de polemiek van Victor de Stuers met de Arnhemsche Courant (‘Da Capo’) Het blad had nl. beweerd dat wanneer er maar genoeg nieuwe gevels in een oud stadsdeel zijn gebouwd, een enkel nog bestaand historisch monument zo'n misstand gaat vormen, dat men het dan maar beter kan afbreken - hetgeen De Stuers een woede-uitbarsting bezorgde. Nu reageerde niemand... Overigens nòg een komische noot in het vervolg van De Bazel's betoog bij zijn pleidooi voor een algemene schoonheidsclausule in bouwverordeningen. ‘Door een dergelijke regeling zou men hebben kunnen voorkomen, dat het beeld van de Reguliersbreestraat in Amsterdam zoo verschrikkelijk is bedorven door de daar gebouwde nieuwe bioscoop’. Ge hebt al begrepen, lezer, dat dit Tuschinski betreft, nu min of meer als curiosum op de monumentenlijst geplaatst. En toch moet ik mij afvragen of, afgezien van ongetwijfeld niet te ontkennen belangrijk architectonisch kwaliteitsverschil, voor het Amsterdamse stadsbeeld de schaalvergroting der Handelmaatschappij in beginsel en als voorbeeld niet gevaarlijker is geweest dan de inderdaad niet zo verfijnde uitbundigheid van die gewraakte bioscoop.

17 v.m.r.m.b., april 1922, no. 1667. Een praeadvies van Kalf over niet afgedane aanvragen - gestegen van 119 tot 147 - door de te geringe subsidies. ‘Er zijn hieronder verschillende van zóó ouden datum, dat zij voorloopig wel als vervallen kunnen worden beschouwd, andere die veilig eenige jaren kunnen wachten. Maar het aantal monumenten, welker verval zienderoogen toeneemt, wanneer herstelling nog lang wordt uitgesteld, is toch zóó groot, dat de Afdeeling ernstig zal dienen te overwegen wat haar te doen staat. (is het nu, 50 jaar later, veel beter? t.).
Het valt heel moeilijk een grens te trekken tusschen meer- en minderbelangrijke gebouwen, wanneer die grens moet scheiden de dingen, die men wèl, en die, welke men niet behouden wil. Want een op zich zelf niet zeer opmerkelijk monument, een eenvoudig dorpskerkje b.v., heeft toch in den regel door de plaats waar het staat een geheel bijzondere beteekenis. Meestal is het het eenige gebouw in het dorp, dat het bekijken waard is, en vormt het in het dorpsgezicht het beheerschende element. Een Nederlandsch dorp is eigenlijk niet anders dan de kerk, met een pleintje en enkele boomen eromheen, en een paar huizen, die terwille van het kerkje staan waar zij staan. In Nederlandsche vergezichten zijn de torens en torentjes de bekoorlijke accenten. Architecturaal is dit alles dikwijls niet heel belangrijk, ook omdat de deugd ervan in zoo tallooze voorbeelden wordt teruggevonden, dat het verdwijnen van een enkel staal niet erg zou wezen. Maar ik heb toch nooit den moed gevonden een van die simpele oude gebouwtjes te laten vallen, omdat ik altijd weêr onder hunne bekoring kom’. Kalf op z'n best!

18 Het onderwerp bleef de gemoederen bezig houden. In de vergadering van afd. b van 19 febr. 1927 (not. 51, no. 3356) werd behandeld een schrijven van de Minister van o.k. en w., Waszink, die betoogde dat in een kerk aanwezige altaren, biechtstoelen, kelken en kleding als ‘res sacrae’ zijn te beschouwen en als zodanig onder de gewaarborgde vrijheid van godsdienst vallen. ‘De kerk moet vrij zijn om ten aanzien van die voorwerpen te handelen en te beslissen, zooals zij noodig oordeelt. Op die vrijheid nu maakt, naar Roomsch Katholieke opvatting, uw wetsontwerp in allerlei opzicht inbreuk’. De minister somde de gevolgen op: de kerkelijk overheid is niet meer vrij zelf tot verbouwing en uitbreiding te beslissen (art. 13b); de minister zou moeten beslissen over de wijziging van een kerkelijk voorwerp; overbrenging van een gewijd ‘beschermd’ voorwerp naar een ander gebouw zou door de minister kunnen worden tegengegaan (art. 23b) en zou de kerk het dan toch doen, dan kan inbeslagname volgen; een ‘merk’ op een gewijd voorwerp kan bezwaarlijk zijn; volgens art. 5 moet aan ambtenaren toegang worden verleend, dus ook tot biechtstoelen en de sacristie, zelfs zou een ambtenaar opening van het tabernakel kunnen vragen, ‘en dit terwijl (...) leeken de heilige vaten niet eens mogen aanraken’. Ware de minister beter voorgelicht, dan had hij deze tirade kunnen vermijden; nu toonde hij zich plus papiste que les évêques. Want in het jaarverslag 1918-1919 van de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg (dl. 1, p. 43, afd. a) staat: ‘Tot h.h.d.d.h.h. de Bisschoppen van Nederland werd met medewerking van het lid Ligtenberg, het verzoek gericht den leden onzer Afdeeling verlof te geven tot het aanraken van gewijde vaten, op welk verzoek goedgunstig werd beschikt, zoodat de Secretaris aan de leden een door alle vijf Bisschoppen geteekend bewijs kon toezenden, welks vertoon de inventarisatie van het oude zilverwerk in het bezit der r.k. parochiën zal vergemakkelijken.’ De minister had overigens nog een veel minder sacraal argument, nl. dat van de waardevermindering tengevolge van aanwijzing tot monument. Hij verzocht in voorkomende gevallen pater mr. H.J.A.J. Duijnstee te Wittem de vergaderingen te laten bijwonen. In de commissie was er nauwelijks reactie. ‘Het gaat niet aan alleen Katholieke kerken en kerkgoederen buiten de wet te laten’, merkte Kalf nuchter op. Bij de behandeling in het parlement, meer dan drie decennia later, bleek de Katholieke zienswijze niet meer zo op scherp te staan.

[p. 511]

Intermezzo III
Over de bloempotjes

Stilte - tenminste voor zover het betrof actie van de overheid. Maar in het particuliere milieu van de monumentenbeschermers zou zich nog een discussie voordoen, waarin het eigendomsrecht en de daaraan te stellen grenzen drastisch tegenover elkaar werden geplaatst. Dit geschiedde op 2 maart 1929, tijdens de te Utrecht gehouden Derde Monumentendag.¹⁹ Er waren twee praeadviezen uitgebracht over het onderwerp ‘Eigendom en het behoud van monumenten en landschappen’, en wel door jhr. mr. dr. E.A. van Beresteyn, lid van de Haagse gemeenteraad en van de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg, en prof. dr. C.W. van der Pot Bzn., hoogleraar te Groningen. Van de inhoud daarvan kan de gedachtenwisseling gevoegelijk een indruk geven.

Eerst de kastelen en aanhorigheden. Men zal van mij niet verwachten, na wat ik eerder betoogde, dat naar mijn oordeel niet alles zou moeten worden gedaan om de landgoederen in stand te houden en de mogelijkheid tot het bewoonbaar blijven der kastelen te bevorderen; ik wens zelfs te spreken van de botte bijl van het fiscaal beleid. Maar voor een medestander als mr. E.H. von Baumhauer schrik ik terug. Accoord, wanneer hij zegt ‘dat een bewoond buiten, een kasteel met een prachtig park en allen luister, daaraan verbonden, toch heel wat mooier is dan een kil, onbewoond pand,...’ Een aanval op de Woningwet, die toen n.b. al meer dan een kwart eeuw bestond, o.m. vanwege ‘de waardevermindering, die men den eigenaars aandoet door bouwverboden, rooilijnen en alles wat aan die bouwverboden keurig verkapt vastzit,...’ is al minder aantrekkelijk. Wanneer hij over hen, die géén grondeigenaar zijn, ten beste geeft: ‘De meeste heeren zijn 's zomers naar Zwitserland gegaan, maar degenen, die eigenaars waren van groote landgoederen, en heel weinig maakten van hun geld, bleven thuis, kweekten planten en betaalden belasting’, dan riekt dit naar demagogie. Betaalden anderen soms géén belasting...? Maar het werd erger.

Na betoogd te hebben dat de grondeigenaar de ware natuurbeschermer zou zijn - waarom dan zo'n bezwaar tegen de Woningwet, met behulp waarvan bebouwing in natuurgebieden kan worden gekeerd? - ging hij verder: ‘... naar zijn inzicht zijn al degenen, die niet-grondeigenaars zijn, uit den aard der zaak meer de vijanden, want de grondeigenaar heeft bewezen, metterdaad, hoeveel hij geeft om het natuurschoon. In den loop der eeuwen en ook nog in dezen tijd heeft hij zich zooveel mogelijk aan zijn grond vastgeklampt (...) totdat het publiek, dat geen anderen grond zijn eigendom mag noemen dan het bloempotje op het bovenhuis, met behulp van wetgeving hem er uit heeft willen werken, (...) Die heeren zijn in het algemeen geen grondeigenaars, en spreker wil hen nu ook even “herablassend” behandelen. (...) Heeren met uw grond in het bloempotje op uw bovenhuis...’, enz. Dit was gericht tot zijn auditorium, in wezen tot vrijwel het gehele Nederlandse volk. Men moet zich kunnen beheersen en ik laat daarom de lezer maar raden naar mijn oordeel. Wie zo over het bloempotje spreekt, geeft blijk van minachting voor delicate menselijke gevoelens; wie aldus een zegenrijke wet van ons Koninkrijk kwalificeert, geeft blijk van minachting voor de wetgever. Toen ik in de jaren dertig mij moest bezighouden met de sanering van een ellende-wijk bij uitstek, de Weerklank te Leeuwarden - erger, veel erger, dan de Pijp of Feyenoord - heb ik nergens dan bij de armsten der armen de Ster van Bethlehem en de fuchsia zo glorieus zien bloeien. Een beeld, in wezen even indrukwekkend als de heerlijkste kasteeltuin.²⁰ De hemel zij gedankt dat geen onzer parlementsleden later zulk een verfoeilijke argumentatie heeft willen gebruiken.

Gelukkig, en nu kom ik tot de monumenten in het algemeen, klonken ook andere stemmen. Dr. ir. G.W. van Heukelom achtte het heel moeilijk ‘met bezitters van monumenten om te gaan. Er zijn er - en dat is het meerendeel van de gevallen - die vreeselijk geschokt worden in hun eigendomsgevoelens en meenen, zooals de heer Van Beresteyn het ook uitdrukt, dat hun panden door de aanwijzing als monumenten in den regel in waarde zullen verminderen...’ Interruptie van Van Beresteyn: ‘Zegt U maar gerust: altijd!’ Waarop Van Heukelom, wat later: ‘Het is niet waar, dat degenen, bij wie men thans nog mooie gevels aantreft, altijd de bedoeling hebben gehad, die met piëteit te bewaren. (...) Spreker moet helaas constateren, dat er verschillende eigenaren zijn, die niet de minste waarde hebben

19 Bij de bespreking van deze discussie wil ik wel zeggen er te goeder trouw van overtuigd te zijn dat de twee recalcitrante comparanten geen liefde voor monumenten en landschappen ontzegd kon worden. Maar ze koesterden nog een andere liefde, het recht op de onverkorte eigendom - recht met 'n r -, sacrosanct volgens goed-vaderlandse 19e eeuwse traditie. Dit betekende minimale overheidsbemoeiing en, zo nodig, maximale schadevergoeding.

20 Eenzelfde gedachte in Andersen's sprookje De Engel, het verhaal van het zieke jongetje met z'n dierbare bloempotje voor het raam in een kelderwoning, waarvan de dichter zei dat die bloem meer vreugde had verschaft dan de kostbaarste plant in de hof ener koningin. (afb. 319, 320, over welke laatste afbeelding door mij 25 jaar geleden geschreven werd: ‘... het rijtje kleine bloenipotjes met de geduldig gekweekte geraniums voor het raam van het bovenhuis, boden (...) van goede menselijke zorg, zelfs op de hoek van de Mosterdsteeg’). Zouden men of property niet wat meer sprookjes moeten lezen?

[p. 512]

gehecht aan hun perceelen en best in staat zijn, zoodra hun belang of vermeend belang dit meebrengt, er de hand aan te slaan, en bereid zijn die monumenten op gruwelijke wijze te verminken’.

Jan Kalf liet zich evenmin onbetuigd. Na Van Beresteyn te zijn bijgevallen dat de historische gebouwen, ‘op bepaalde wijze gegroepeerd, te zamen de charme geven, die Nederland bekoorlijk maakt’, las hij hem de les terzake van het eigendomsrecht. ‘Spreker wil nog even opkomen voor het recht van de gemeenschap, op deze wijze op te treden. De heer Van Beresteyn en anderen vergeten, dat het publiek, dat alleen “bloempotjes bezit”, ook een zeker recht heeft op dingen die niet aan dat publiek toebehooren. Als aan een straat sinds eeuwen een zeker gebouw staat, is het een soort privilege van die straat geworden, dat ieder, die er

319 De bloempotjes der armen

langs komt, daarvan geniet. Dat laat zich omzetten in een rechtsbegrip, in zooverre dat kan worden gesproken van een servituut, waarbij de straat het heerschend erf is’. En tenslotte nog, dat als men ‘zegt, dat schadeloosstelling moet worden gegeven van het oogenblik af, dat een monument op de Monumentenlijst wordt gebracht, men elke monumentenbescherming onmogelijk maakt’.

Dr. E.J. Haslinghuis sprak in dezelfde geest. Hij ‘zou het betreuren, indien in deze vergadering in hoofdzaak stemmen van “men of property” gehoord zouden worden’, een beeld waarop prof. Van der Pot later terugkwam, sprekend over de Forsytes, ‘in wie als het ware belichaamd is het bezitsinstinct: (...) Wanneer nog twijfel mocht zijn overgebleven, of ook in dit land leden rondloopen van die groote familie Forsyte, dan zal die twijfel (...) volledig zijn verdwenen, want een typische vertegenwoordiger van deze familie is bijv. de heer Van Beresteyn...’ En spreker moest aan Soames denken, die ‘altijd een gezicht trok of hij een bedorven ei rook (...) toen mr. Von Baumhauer sprak over die bewoners van bovenhuizen met hun bloempotjes’. Overigens, aldus Van der Pot, was die schroomvallige houding jegens de eigendom typisch 19e eeuws en werd in de 16e, 17e en 18e eeuw volstrekt niet aangetroffen. Hij gaf voorbeelden over dwingende overheidsmaatregelen ter zake van het bouwen, door hem gevonden in Leidse keuren. En wat de landgoederen betreft: ‘Er zouden niet zoo-

[p. 513]

veel landgoederen verdwenen zijn, indien niet tal van grondeigenaren uit winstbejag hun gronden waren gaan omzetten in villaparken en cultuurgrond’.

Natuurlijk liet Van Beresteyn het niet over zijn kant gaan. Ik verwijs naar het verslag van de Monumentendag. Slechts één zinsnede: ‘Het interesseert spreker dus in geenen deele, of een groot aantal niet-bezitters bijeenkomen en verklaren: wij hebben heelemaal niets, maar de monumenten, die gij bezit, vinden wij mooi, en die moet gij dus laten staan’. De spreker was lid van de Rijkscommissie; hij kon het Faust nazeggen: ‘Zwei Seelen wohnen, ach! in meiner Brust’.

Aldus een debat op een conferentie van monumentenbeschermers in het jaar onzes Heren negentien honderd negen en twintig... in Nederland.

320 De bloempotjes der zeer armen

[p. 514]

De omstandigheden, waaronder in ons land de eerste ‘wettelijke’ regeling tot bescherming onzer monumenten tot stand kwam, waren uiterst singulier. De procedure was zeker niet democratisch, de initiatiefnemer was evenmin ter zake gekwalificeerd en van het tijdstip kan alleen maar gezegd worden dat vlak daarvóór een groot aantal monumenten in enkele dagen te gronde was gericht.

In het besluit van de Opperbevelhebber van Land- en Zeemacht, generaal H.G. Winkelman, van 21 mei 1940 (Stb. 0.550) stond onder punt 4 ‘dat werken en gebouwen, die als monument zijn aangemerkt door de daartoe bevoegde instantie (welke?; op het tijdstip van uitvaardiging van het besluit geen andere dan de Rijkscommissie), niet mogen worden gesloopt of veranderd dan na voorafgaande toestemming van de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg’. In de Inleiding tot de uitgave van de Monumentenwet, Editie Schuurman en Jordens, no. 52, staat te lezen: ‘Deze maatregel werd in de eerste plaats genomen met het doel de vele door de oorlogshandelingen beschadigde monumenten voor afbraak dan wel verdere beschadiging door ondeskundigen of kwaadwilligen te behoeden’. Het klinkt allemaal wat vreemd. Vooreerst dat zulk een catastrofe nodig was om in één regel, gedecreteerd door één man - zij het ook een man aan wie op 13 mei 1940 regeringsbevoegdheid was gegeven - een wettelijke, c.q. pseudo-wettelijke regeling te verkrijgen. Daarnaast het inschakelen, met autoritaire zeggingschap, van de Rijkscommissie, welker autoriteit juist in de oorlogsjaren begrijpelijkerwijs steeds minder het vermelden waard werd. Tenslotte, de vrees voor ‘kwaadwilligen’, wanneer men overweegt hoeveel belangrijke monumenten tijdens de oorlog en ook nog bij de Duitse terugtocht door uitgesproken kwaadwilligen werden opgeblazen.²¹ En zij waren zeker géén kwaadwilligen, de verkleumde Nederlanders, die in de winter 1944-45 de vloeren uit leegstaande huizen - waaronder óók monumenten - sloopten.

Toch was het besluit van generaal Winkelman niet anders dan gelukkig te noemen. In het ‘Slotbedrijf’ van hfdst. 8 kon al blijken dat jhr. Van Nispen met de werking ervan helemaal niet ontevreden was; er wàs tenminste een regeling tijdens de bezetting en zodoende kon aan de pogingen van Duitsers en Duitsgezinden, om op hùn wijze een definitief systeem van monumentenbescherming in te voeren, toch nog weerstand worden geboden. Had de Rijkscommissie in die jaren geen enkele zeggingskracht gehad, zich althans op geen officieel document hebben kunnen beroepen, dan zou dit alles wellicht veel moeilijker zijn geweest.

Na beëindiging van de oorlog werd deze regeling bestendigd bij k.b. van 7 mei 1945 (Stb. F 67), betreffende de wederopbouw. In zekere zin was dit een keerpunt. Voor het eerst gaf een regering - hoe ook tot stand gekomen in die dagen, maar toch onze eigen regering - er blijk van, dat door haar de monumentenbescherming zó belangrijk werd geacht, dat daaraan een legale basis niet mocht ontbreken, want toen het besluit F 67 dreigde te vervallen bij de Wederopbouwwet (Stb. K 236), kwam in 1950 de Tijdelijke Wet Monumentenzorg (Stb. K 23) tot stand, bestaande uit drie artikelen.

In art. 1 werd bepaald dat onroerende zaken, vermeld op de Voorlopige lijst der Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst niet mochten worden gesloopt of veranderd dan na voorafgaande toestemming van de minister van o.k. en w. Art. 2 bevatte de strafbedreiging bij overtreding van art. 1, te weten hechtenis van ten hoogste een jaar of geldboete van ten hoogste f 5000, -. In art. 3 stonden enkele overgangsbepalingen.

Door deze als tijdelijk bedoelde wet bleek duidelijk, dat de regering de monumentenbescherming niet meer uit handen wilde geven; er was voorshands bescherming, zij het nog primitief geredigeerd. Aan de totstandkoming van een definitieve wet kon nu gewerkt worden, door telkenmale voor twee jaar verlenging van de tijdelijke, en de voorbereiding werd, als gezegd, in handen gelegd van de Voorlopige Monumentenraad die de Rijkscommissie kwam vervangen.

In zijn eerste jaarverslag (zie ook hfdst. 9), van september 1946 tot en met december 1947, werd de rede afgedrukt, door de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen uitgesproken bij de installatie van de Raad op 19 september 1946 (hfdst. 9). De minister had daarbij een viertal punten geformuleerd met verzoek aan de Raad zich daarover ‘in de eerste plaats te beraden’. (p. 5 verslag). Ze betroffen:

1. a	Is het wenselijk te bepalen, dat ten aanzien van alle onroerende monumenten voorschriften ter bescherming kunnen worden gesteld?

21 De drie delen, in januari 1946 verschenen onder de titel ‘Voorloopig overzicht van de oorlogsschade toegebracht aan de Nederlandsche Monumenten van Geschiedenis en Kunst’, aangeboden door de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg, en ondertekend door de wnd. voorzitter Bremer en de wnd. secretaris Van Nispen, zijn een triest relaas, vooruit lopend op hfdst. 13.
De tekst werd verzorgd door dr. W.J.A. Visser. Vooral op het eind van de oorlog geschiedde het zinloos opblazen van torens a.h.w. aan de lopende band. Ik noem die van Afferden, Almkerk, Alphen (n.br.), Angerlo, Blitterswijk, Bosmeer, Brakel, Broekhuizervoort, Chaam, Doesburg, Fijnaart, Gameren, Heusden, Hoeven, Horst, Kerkdriel, Klundert, Nieuwerkerk, St. Odiliënberg, Opheusden, Randwijk, Roermond (St. Christoffel), Roggel, Roosendaal (Nispen), Scherpenzeel, Wageningen, Werkendam, Wouw en Zevenbergen. Van het Paleis Huis ten Bosch werden de dienstgebouwen gesloopt, het kasteel Doornenburg werd opgeblazen, in Heusden werd het stadhuis door opblazen geheel vernietigd, waarbij meer dan 130 mensen onder het puin omkwamen, in Huybergen werd het voormalige klooster der Wilhelmieten in brand gestoken en werden de brandhaarden met munitie geladen, in Leeuwarden werd nog op 15 april 1945 het Oud Burgerweeshuis in brand gestoken, het interieur van de Israelitische Synagoge te Middelburg werd door de n.s.b. vernield, waarbij de sieraden verdwenen. De instortende torens richtten veelal in de kerken grote schade aan, soms werden ook delen van de kerken mee opgeblazen of in brand gestoken (Wouw).
Overigens mene men niet dat alleen Duitsers vandalisme bedreven. In Born roofden en vernielden de Nederlandse en geallieerde troepen bij de bevrijding de inboedel van het kasteel Wolfrath; de Louis xvi-trapleuning, antieke kasten en binnendeuren, werden opgestookt. Venetiaans glaswerk en kristal werd vernield, schilderijen werden gestolen. Over het kasteel te Kerkrade: ‘Dit kasteel werd dezen winter bezet gehouden door Amerikaansche kleurlingen, die opeen vreeselijke manier zijn opgetreden. Alle ramen en deuren, zelfs kozijnen uitgebroken en verbrand. Daarna aan monumentale trap begonnen. Ik (dr. Visser) heb deze trap kunnen redden door met den luitenantcommandant een hartig woordje te wisselen. Heb hoofdbalusters laten inpakken. Ben later het huis uitgegooid. Weet niet in hoeverre de verwoesting doorgevoerd is. (Staat nu leeg. De baldadige jeugd van Kerkrade heeft een vernielingstocht ondernomen)’. Over het kasteel Rivieren te Klimmen: ‘Toen de Amerikanen kwamen zijn de (Duitsche) bewoners gevlucht. Het kasteel heeft toen enkele dagen onbewoond maar niet overzorgd gelegen. De pachter van de boerderij bewaakte het gebouw. Maar toen kwamen onze Orde Diensters enz. Deze heeren begonnen te vernielen en stalen als de raven. Na deze “eigen” troepen kwamen de geallieerden een tijd lang. Volgens den pachter hielden deze menschen zich netjes tot den laatsten dag. Maar op dezen dag sloegen de heeren, onmiddellijk na het vertrek der officieren, (die een halve dag eerder vertrokken) tot plundering over. Vooral veel schilderijen worden vermist...’ Over het kasteel te Mheer: ‘Bevrijd 12 september 1944. De Duitschers hebben niet veel vernield. Onmiddellijk na de bevrijding afwisselend Amerikanen en Nederlandsche Stoottroepen. Hebben ergerlijk huis gehouden. Veel geroofd en vernield. De Amerikanen voerden de brutaliteit zoover, het kasteel met inventaris voor oorlogsbuit te verklaren en reden verhuiswagens vóór om de meubels en schilderijen naar hun kwartieren in Duitsland te brengen’.
Over het kasteel Vaalsbroek te Vaals: ‘Op 26 november 1944 bezet door Amerikanen, die nogal ruw met het goed omgingen (...). Na de Amerikanen Nederlanders. Deze soldaten oefenden zich in het schieten op de siervazen en de beelden in het park (...). Door Nederlandsche soldaten is ingebroken in het Mausoleum. Een der grafnissen is opengeslagen en de inhoud is onderzocht en geschonden’.
Sinds de huursoldaten van de 3o-jarige oorlog was niet zoveel veranderd. In het nog hierna te bespreken rapport van Jan Kalf over de bescherming van kunstwerken tegen oorlogsgeweld, worden eveneens beschamende voorbeelden uit de eerste wereldoorlog aangehaald. ‘Het ontbreekt ook niet aan klachten van Fransche officieren over de beestachtige wijze, waarop Fransche soldaten bij inkwartiering in het eigen land hebben huisgehouden’; ‘... Italië (...) waar, bij den terugtocht van het opdringende Oostenrijksche leger, door Italiaansche soldaten van alles geroofd werd...’; ‘En toen eenmaal de groote terugtocht van de Duitschers was begonnen, kwam een ware roof- en vernielzucht over den troep (...). Stoffen en leêr sneden zij van de meubelen, spiegels en porcelein sloegen zij kapot’; ‘Van alle fronten hoort men ook de klacht, dat antiquiteitenhandelaars de diefstallen in de hand werkten door achter de legers aan te trekken om voor een appel en een ei op te koopen, wat zij van waarde vonden. In ons eigen land hebben wij dat tijdens en na de mobilisatie kunnen merken, toen er in groot aantal meubelen, kerkgerei en zelfs verluchte handschriften aan de markt kwamen, die ongetwijfeld aan de fronten gestolen waren’. (pp. 31-32 rapport Kalf).

[p. 515]

b	Dient daarbij onderscheid te worden gemaakt tussen monumenten, die toebehoren aan openbare en daarmede gelijk te stellen lichamen en monumenten, die toebehoren aan particulieren?
c	Hoever dient de bescherming zich uit te strekken?
2	Hoe luidt het antwoord op de onder 1 gestelde vragen ten aanzien van roerende monumenten?
3	Moet bij het nemen van bepaalde maatregelen ten aanzien van een beschermd monument de rechthebbende een recht op schadevergoeding worden toegekend?
4. a	Is het wenselijk, dat de wet een regeling bevat met betrekking tot het verrichten van graafwerk, dat ten doel heeft het opsporen of onderzoeken van overblijfselen uit het verleden?
b	Indien de vorige vraag bevestigend dient te worden beantwoord, hoe ver moet die regeling zich dan uitstrekken?

Alvorens in details af te dalen, wilde de minister kennelijk eerst een uitspraak krijgen over enkele principiële punten.

De Raad stelde een commissie in ‘ter voorbereiding van een ontwerp-Monumentenwet, waarin behalve de door de voorzitter voorgestelde leden, mr. J.W. Frederiks, mr. J. van Kuyk, dr. H.E. van Gelder, ir. G.C. Bremer, prof. dr. A.E. van Giffen, jhr. D.C. Röell en mr. dr. E.J. Beumer nog zitting kregen jhr. mr. dr. E.A. van Beresteyn en jhr. mr. dr. A.B.G.M. van Rijckevorsel en de niet-leden van de Raad dr. J. Kalf en jhr. mr. M. van der Goes van Naters. Als secretaris - tevens lid - werden aangewezen de heren P.J. van de Velde en dr. W.J.A. Visser’. De commissie koos uit haar midden een redactiecommissie, bestaande uit de heren Frederiks, Van Rijckevorsel, Kalf, Van de Velde en Visser.

Er bleek verschil van inzicht ten aanzien van de vraag of openbare en particuliere monumenten op eenzelfde wijze zouden moeten worden beschermd. Een meerderheid wilde de particuliere wel beschermen, echter in mindere mate dan de openbare. Een minderheid wilde particuliere eigenaren slechts de verplichting opleggen tot kennisgeving van voorgenomen wijzigingen, met een inachtneming van een termijn van onderhandeling met de overheid en met als enige sanctie, in geval van onwil, onteigening (p. 9).

D.d. 10 october 1947 deed de Raad zijn uiteindelijk oordeel aan de minister toekomen (pp. 11 e.v.). Voor wat de onroerende monumenten betreft luidde het antwoord op vraag 1a bevestigend, evenals op 1b. Immers kunnen, volgens de Raad, aan openbare en daarmee gelijk te stellen lichamen (kerkgenootschappen) zwaardere verplichtingen worden opgelegd dan aan particulieren; de openbare monumenten dienen ‘volledig beschermd’ te worden, waarvoor een aantal verbods- en gebodsbepalingen werden geformuleerd; de particuliere monumenten dienen slechts ‘beperkt beschermd’ te worden, onder de gebodsbepalingen komt die van ‘behoorlijk onderhoud’ voor. In antwoord op vraag 3 meende de Raad dat openbare lichamen geen recht op schadevergoeding zouden kunnen krijgen, dat aan particuliere eigenaren fiscale tegemoetkomingen zouden moeten worden gegeven, dat het verlenen van overheidssubsidies voor de instandhouding van monumenten zou moeten worden voortgezet. De antwoorden betreffende roerende monumenten en opgravingen vallen buiten het kader van ons onderwerp. Duidelijk was ook, dat naar het oordeel van de Raad enige bescherming van historische stads- en dorpsgezichten in de wet verankerd zou moeten worden.

Ik meen dat, ter vermijding van doublures, niet de behandeling van het ontwerp-wet in de Voorlopige Monumentenraad moet worden besproken, doch daarbij het woord aan de politici, i.c. de Kamerleden, moet worden gelaten. Hun reacties zijn, mede in verband met de toekomst, van het meeste belang.

Bij Koninklijke Boodschap van 27 september 1955 - de voorbereiding ten departemente had blijkbaar hoofdbrekens gekost - werd een ontwerp-Monumentenwet aan de Staten-Generaal aangeboden. De hoofdindeling was als volgt:

Hoofdstuk i	Algemene bepalingen;
Hoofdstuk ii	Monumentenraad;
Hoofdstuk iii	Beschermde monumenten;
Hoofdstuk iv	Beschermde stads- en dorpsgezichten;
Hoofdstuk v	Opgravingen en vondsten;
Hoofdstuk vi	Beroep;
Hoofdstuk vii	Strafbepalingen;
Hoofdstuk viii	Slotbepalingen.^22

22 Voor de tekst van de Monumentenwet zij verwezen naar de bijlage.

[p. 516]

Qua systematiek was dit ontwerp zonder twijfel superieur aan de eerder ontworpen redacties. De bijgevoegde Memorie van Toelichting (Zitting 1955-1956, no. 4115) behelsde in de algemene beschouwingen allereerst wat ik zou willen noemen de gebruikelijke aanroeping der heiligen op het gebied der monumentenzorg: Pius ii, kardinaal Pacca, Goethe, Vitet, Pugin, Ruskin, De Stuers, Cuypers... een paar werden in de litanie vergeten, maar deze bescherming leek wel voldoende. En voorts de Rijkscommissie voor de Monumentenzorg (1918), het besluit van de Opperbevelhebber van Land- en Zeemacht (1940), de Voorlopige Monumentenraad (1946). Na een dergelijke introductie kon niemand meer beweren dat de regering, tien jaar na de bevrijding, de aandacht van het parlement voor een gedurfd experiment vroeg; het stoute stuk had een voldoend stevige morele basis. Er werd in deze beschouwingen nog gewezen op de bijzondere positie der kerkgenootschappen, op het nieuwe element ‘beschermde stads- en dorpsgezichten’, op een gewijzigde regeling betreffende opgravingen en vondsten. Een en ander zal uit-en-ter-na aan de orde komen.

Het Voorlopig Verslag van de Vaste Commissie voor Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen uit de Tweede Kamer (zitting 1956-1957, No. 4115) begon met het uitspreken van voldoening, met de vaststelling dat de strekking van het ontwerp de volledige instemming had, maar... ook met de opmerking dat toch nog vragen, wensen, bedenkingen overbleven. Dat is gebruikelijk, evenals het feit dat een gedachtenwisseling tot verstandige resultaten kan leiden.

De eerste opmerkingen gaven daar al blijk van; veel zou afhangen van de normen, voor de inschrijving als beschermd monument te hanteren. Daarnaast de vraag, wanneer een monument - zaak, terrein - van algemeen belang zou zijn (art. 1). Op de grote verantwoordelijkheid van de minister werd gewezen, afweging van belangen zal noodzakelijk zijn. Want: de hypotheek van het verleden mag niet als een onontkoombare last drukken op heden en toekomst.

Dan was er de vraag naar mogelijke decentralisatie, i.p.v. centrale vaststelling der monumentenlijsten en centrale beoordeling, opgeworpen o.m. door de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Daarbij werd gewezen op het werk van oudheidkundige verenigingen, op regionale monumentencommissies, op een mogelijke taak voor Gedeputeerde Staten. Sommige leden wilden de opstelling der monumentenlijsten provincie-gewijs doen plaats vinden en in overleg met g.s.

De verzekering van waterschaps- en landbouwbelangen zou mede met de monumentenzorg samenhangen. Daarnaast: is de onderhoudsplicht (art. 16) wel billijk?

Onteigening ten algemenen nutte is niet geregeld; het z.g. recht van abandonnement komt in het ontwerp niet voor. Kunnen er fiscale faciliteiten gegeven worden om het behoud van kastelen te verzekeren?

Ten aanzien van kerkelijke monumenten werd opgemerkt, dat regelmatig, door de overheid te steunen onderhoud kostbare restauraties moet kunnen voorkomen - deze juiste Ruskin-doctrine had het dus al een eeuw uitgehouden. Ook kerken zouden moeten kunnen worden geabandonneerd; er zouden commissies dienen te komen voor overleg met de kerkgenootschappen.

‘Bevriezing’ van stads- en dorpsgezichten werd irreëel geacht, waarbij gewezen op de financiële consequenties.

Verder werd o.m. nog gesproken over eventuele bescherming van monumenten, jonger dan 50 jaar - waarvoor destijds De Bazel al gepleit had in de Rijkscommissie -, over de wenselijkheid stedebouwkundigen in de Monumentenraad te benoemen en het lidmaatschap van de raad op 70-jarige leeftijd te doen beëindigen, over het ter openbare kennisgeving brengen van concept-monumentenlijsten vóór de behandeling in de gemeenteraad, over de vraag of in plaats van ‘redelijk’ niet beter ‘behoorlijk’ onderhoud zou kunnen worden geëist, over de mogelijkheid van onteigening van zeer belangrijke bodemvondsten.

Aldus de Kamerleden in eerste ronde.

De Memorie van Antwoord werd bepaaldelijk niet per kerende post aan de Kamer toegezonden. Ze kwam eerst aan de orde in de zitting 1959-1960.

Op de vraag of uit de toepassing van de wet geen meerdere kosten voor het rijk zouden voortvloeien, werd geantwoord dat alleen het ‘apparaat’ duurder zou worden, een bewering die in beide Kamers nog aanleiding zou geven tot opmerkingen en overigens - dat moet

[p. 517]

eigenlijk een ieder kunnen begrijpen - ongerijmd was. Zeker, ook vóór de wet werden restauraties gesubsidieerd, maar het was vanzelf sprekend, dat toepassing van een legale monumentenbescherming de facto stijging der betrekkelijke bijdragen betekende, al wordt in de wet niet over subsidiëring gesproken.

Uitstekend was het, op deze plaats de nagedachtenis te eren van de overleden jhr. dr. E.O.M. van Nispen tot Sevenaer, voor al hetgeen hij ten bate der monumenten had verricht.

‘Een monument’, schreven de ministers verder, ‘is niet ten principale en altijd onaantastbaar’. Een afweging van belangen moet mogelijk zijn; het primaat van de monumentenwet kan doorbroken worden, ook ten behoeve van de ruimtelijke ordening.²³

Beelden, gebrandschilderde ramen e.d. zijn, voor zover niet onroerend uit eigen aard, vrijwel altijd onroerend door bestemming. Ook daarover strekt de bescherming zich uit.

Decentralisatie ten aanzien van het samenstellen der monumentenlijsten werd niet doenlijk geacht: deskundigen zijn schaars. Wel werden de provinciën bij procedure-quaesties ingeschakeld. In art. 11 (betreffende het wijziging brengen in de registers) werd het woord ‘eigenaar’ vervangen door ‘belanghebbenden’. Nu zouden dus ook gemeenten om wijziging kunnen verzoeken.

Met voorbijgaan aan allerlei kleinere punten is het zaak te wijzen op een door de regering aangebrachte, en zeker niet door iedereen toegejuichte, verandering van het ontwerp: de onderhoudsplicht in art. 16 werd geschrapt.

De ministers wilden geen meerdere fiscale faciliteiten aan eigenaren van kastelen verlenen. Ten aanzien van vermogensbelasting en successierecht zou rekening kunnen worden gehouden met de artt. 14 en 15 van de monumentenwet. Een voor de betrokkenen weinig hoopvolle toezegging...

Een nieuw artikel 16 werd ingevoerd, inhoudende dat er overeenstemming tussen de minister en de eigenaar van een kerkelijk monument moet bestaan, ‘voor zover het betreft een beslissing waarbij wezenlijke belangen van de godsdienstoefeningen in dat monument in het geding zijn’. Dit artikel geeft zulk een eigenaar een grotere machtspositie dan die van een ‘wereldlijk’ monument. Het was een late en wat vervormde echo van hetgeen Keuller reeds in de Rijkscommissie had betoogd en minister Waszink later aan die commissie had voorgehouden.

Een Monumentenraad met paritaire verdeling der leden naar gelang van de godsdienstige gezindheid (een soort van ‘verzuilde’ raad, T.) werd onnodig geacht; twee leden zouden worden benoemd, die als kerkelijke deskundigen, als vertrouwenslieden voor de Katholieke en Protestantse bevolkingsgroepen, zouden kunnen optreden.²⁴

De eigenaar van een object binnen een als beschermd stads- of dorpsgezicht aangewezen gebied heeft met betrekking daarop geen recht op enige financiële tegemoetkoming (n'en déplaise van wat mr. Von Baumhauer eens had beweerd, t.). De vaststelling van de op grond van zulk een bescherming opgestelde voorzieningen, geschiedt bij plan van uitbreiding, dan wel bij voorschriften, als bedoeld in het nieuwe art. 43a van de Woningwet.²⁵

Bodemvondsten zullen moeten worden toegewezen hetzij aan plaatselijke musea, hetzij aan het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden.

De minimum leeftijd voor monumenten blijft 50 jaar, de maximum leeftijd voor leden van de Monumentenraad wordt 70 jaar; in de raad zullen stedebouwkundigen worden opgenomen. De regering wil de monumentenlijst liever niet vooraf publiceren en accepteert niet het verbod om een monument ‘aan het gezicht te onttrekken’. De boete in de strafbepalingen wordt verhoogd.

Bij brief van 9 september 1960 zond de regering nog een wijziging, waarin zeer belangrijk is (art. 20) de procedure om te geraken tot een beschermd stads- of dorpsgezicht; naar aanleiding van deze nota kwam er een gewijzigd ontwerp van wet.

In de zitting 1960-1961 verscheen van de zijde der Vaste Kamercommissie een eindverslag, d.d. 20 september 1960, waarin alleen werd opgemerkt dat de openbare beraadslaging nu genoegzaam was voorbereid. Waarop van regeringszijde nog een nota van verbetering volgde (no. 9) en een tweede en derde nota van wijzigingen (bij brief van resp. 23 nov. en 28 nov. 1960), over ondergeschikte punten.

In dezelfde zitting kwam het ontwerp in eerste behandeling in de Tweede Kamer. Er waren 9 amendementen, alle gedateerd 29 november: no. 12, over het opnemen van de be-

23 Dit kàn gevaren inhouden, bij doorbraken door en sanering van oude binnensteden, bij verstedelijking van oude dorpskernen.

24 Dit is ook geschied; in de praktijk is een andere instelling dan van de overige leden niet merkbaar... gelukkig maar.

25 Art. 33 Monumentenwet: wijziging Woningwet, sub D, toegevoegd art. 43a.

[p. 518]

scherming van bomen in het stads- of dorpsgezicht (Baeten); no. 13, over de schorsende werking van een beroep (art. 26 derde lid juncto art. 14 tweede lid, Diepenhorst); no. 14, over het begrip ‘kerk’ ter aanduiding van een eigenaar (Versteeg c.s.); no. 15, over het invoeren van het begrip ‘beplantingen’ tussen ‘bruggen’ en ‘grachten’ in art. 1 (Willems); no. 16, over vervanging van het woord ‘tegemoetkoming’ in art. 15 lid 4 door ‘schadevergoeding’ (Baeten c.s.); no. 17, over het kennisgeven aan de eigenaren van de plaatsing van een monument op de ontwerplijst (art. 8, Baeten c.s.); nos. 18 en 19, over de vervanging in art. 20 van de woorden ‘in overeenstemming met de gemeenteraad’, bij de aanwijzing van een beschermd stads- en dorpsgezicht, door ‘gehoord de gemeenteraad’ (Diepenhorst c.s. en Willems); no. 20, over het weer invoeren van de onderhoudsplicht in een nieuw art. 16a (Willems c.s.); no. 21, over wijziging van no. 17 (Baeten).

Daarna nog een vierde Nota van Wijzigingen, 30 november 1960, waarin de regering accoord ging met het verstrekken van de ontwerp-lijst aan de eigenaren (art. 8), en tenslotte een gewijzigd amendement-Versteeg (zie no. 14), om in art. 1 sub d als eigenaar ook in te voeren het begrip ‘kerkgenootschap’.

En toen begon eindelijk, op 29 november 1960, de openbare discussie, waarvan enkele belangrijke punten hieronder.

De heer Diepenhorst: onderhoudsplicht weer invoeren, want ‘aan mooie nieuwe ruïnes hebben we geen behoefte (...) De kerken kunnen het culturele belang der natie bij het monumentenbezit niet financieren’.²⁶

Mevrouw Kuiper-Struyck: hoe te handelen nà gesubsidieerde restauratie t.a.v. behoorlijk onderhoud? Aanwijzing beschermd stads- en dorpsgezicht moet zijn in overeenstemming met gemeenteraad, die immers daarna ex art. 43 Woningwet een ‘komplan’ moet vaststellen.

De heer Baeten: monumentenwet komt later dan in alle andere landen van Europa. Status van monument mag geen publieke last zijn of hypotheek van het verleden. Wàt, indien verschillen bestaan tussen rijkslijst en lijsten van gemeenten of provinciën? Belanghebbenden in kennis stellen van plaatsing op conceptlijst, èn hypotheekbewaarder van alle mutaties in de lijst. Accoord met vervallen onderhoudsplicht. Subsidies voor excessieve uitgaven ter instandhouding van monumenten. Mogelijkheid voor schadevergoeding aan eigenaar die bepaalde veranderingen niet mag uitvoeren of andere moet toelaten. In beschermde stadsen dorpsgezichten beplantingen opnemen (de ‘bomen van Baeten’). Graafwerk door deskundige en bevoegde particulieren toestaan.

De heer Berkhouwer: schadevergoeding aan eigenaar terrein bij graafwerk.

De heer Roosjen: instemming.

De heer Willems: releveert een geschiedenis van 60 jaar voorbereiding. Wàt ten aanzien van de bestemming van een monument, bijv. een kerk die niet meer in gebruik is? Toepassing van deze wet zal meer geld gaan kosten en moet ook meer geld gaan kosten (de heer w. zag dit tenminste in). Bezwaar tegen vervallen onderhoudsplicht, ook onderhoudsplicht nà restauratie. Mogelijkheid tot onteigening van monumenten. Wijst term ‘in overeenstemming met gemeenteraad’ af, i.v.m. beschermde stads- en dorpsgezichten. Vraagt naar verschil tussen monumenten en beschermde monumenten (art. 1 sub b en c).

Staatssecretaris Scholten gaf in zijn antwoord een overzicht van de bedragen, aan monumentenzorg besteed. Cultuurmonumentenbeleid is niet te vergelijken met natuurmonumentenbeleid. Monumentenlijst is keuzelijst, een keuze nl. van monumenten die wegens algemeen belang beschermd moeten worden. Acht het gevaarlijk eigenaren van plaatsing op conceptlijst op de hoogte te stellen. Heeft bezwaar tegen vervanging van ‘tegemoetkoming’ door ‘schadevergoeding’ in art. 15 sub 4. Acht schrapping onderhoudsplicht (oud art. 16) juist; meent dat art. 14, tweede lid, sub b, juncto art. 17 voldoende is om excessen te voorkomen. Handhaving van oud art. 16 sterkt z.i. de kwaadwillenden. Is tegen onteigeningsbevoegdheid: ‘Het Rijk zij geen verzamelaar van monumenten’.²⁷ Wanneer er staat dat er met de kerkbesturen overeenstemming moet zijn, betekent dit ook dat het kerkbestuur niet de enige is die beslist. Wat andere eigenaren betreft, de eis dat eerst overeenstemming met hen zou moeten bestaan over hetgeen moet gebeuren, is onaanvaardbaar: de overheid zou dan aan de eigenaar ondergeschikt worden. (in deze redenering zit een merkwaardige tegenstrijdigheid, T.)

De heer Willems: vraagt nogmaals wat te doen met niet meer in gebruik zijnde monu-

26 Later zou dat nog sterker in de Eerste Kamer worden gezegd. Er zijn veel zaken van algemeen belang, waarin toevallig daarbij betrokken particulieren moeten participeren. En wat de kerkgenootschappen betreft, de sociale wetgeving - een algemeen belang bij uitnemendheid - geldt ook voor hen, evenals bijv. waterschapslasten voor in poldergebieden gelegen kerken. Zodra het begrip ‘algemeen belang’ is geïntroduceerd, behoeft de aard van het object, dat daaronder valt, niet meer relevant te zijn.

27 Men kan over deze uitspraak van mening verschillen. In Frankrijk was er al ongeveer 120 jaar eerder ten principale geen bezwaar tegen dat de staat onroerende monumenten in eigendom verwierf. Vgl. m.c.g. tome troisième: Mérimée à Marquier, over onteigeningen (no. 694); à Vitet, over aankoop Hôtel de Cluny (no. 698); à Grille de Beuselin, over mogelijkheid aankoop St. Jacques te Orléans, voor fr. 6000 (no. 732).

[p. 519]

menten, èn welke de normen zijn bij het bepalen van het onderscheid tussen niet en wèl beschermde monumenten.

De heer Scholten: wij mogen de Monumentenraad niet bij voorbaat beperken in zijn mogelijkheden (hiervoor, zonder ruggespraak, namens de Monumentenraad dank; maar 't was niet 't antwoord waarop de heer Willems wachtte. Het is echter niet mogelijk hierbij objectieve formuleringen te hanteren. Er zijn duidelijk negatieve en positieve voorbeelden: dit beslist niet, dàt wèl beschermen. Maar er is een brede grensstrook, waarin allerlei niet van te voren te bepalen factoren een rol spelen, omgeving, staat van onderhoud, eventuele zeldzaamheidswaarde en in 't algemeen de kunsthistorische beoordeling. t.).

Bij de artikelsgewijze behandeling in de Tweede Kamer werden de volgende amendementen aangenomen:

-	in beschermde stads- en dorpsgezichten moeten de bomen ook beschermd worden;
-	van voorgenomen plaatsing van een object op de monumentenlijst moet schriftelijk worden kennis gegeven aan degenen, die als eigenaren of zakelijke gerechtigden in de kadastrale legger bekend staan; alsdan zijn de artikelen 14 t/m 19 van toepassing, hetgeen echter vervalt wanneer het monument niet definitief op de lijst zou komen en in elk geval na een termijn van 2 jaar (nieuw art. 8 tweede lid);
-	de gemeenteraad moet alleen gehoord worden bij de aanwijzing van een beschermd stadsen dorpsgezicht;
-	bij bodemvondsten kan de eigenaar een vergoeding worden gegeven, gelijk aan de helft van de waarde van het gevondene.

Aldus ging de Tweede Kamer accoord en had daarmee haar plicht gedaan.

Natuurlijk had de behandeling in de Tweede Kamer de aandacht getrokken en in het bijzonder die van hen, voor wie monumentenbescherming een levenstaak was. In het maandblad ‘Heemschut’ (jg. 38, febr.-april 1961) wierp Ton Koot zich als hun woordvoerder op in een artikel ‘De Monumentenwet tussen Tweede en Eerste Kamer’. Hij was dankbaar, maar niet voldaan. ‘Zoals de Wet uit deze Kamer kwam was de dag minder zwart dan wij vreesden, hetgeen niet het minst te danken was aan de toelichting van de Staatssecretaris, die inzicht gaf in de niet zo eenvoudige achtergronden van de materie en die tevens getuigde van de vaste wil van de Monumentenwet te maken, wat er in de gegeven omstandigheden van te maken valt’. Na de woorden van verschillende sprekers te hebben aangehaald en daarbij kanttekeningen te hebben geplaatst, stelde Koot de vraag: ‘Kan Heemschut met dit wetsontwerp tevreden zijn?’ Hij gaf toe dat in de gegeven omstandigheden de wet in deze Kamer het best bereikbare resultaat was geweest. ‘Maar het is niet de beste wet die mogelijk is’. Zo zag hij in het schrappen van de onderhoudsplicht, ondanks het betoog van de staatssecretaris, een groot gevaar. Wanneer ‘de eigenaar niet laat verven, reparaties aan dak, ramen of fundering niet laat verrichten, lekkages in goten laat voortbestaan, treedt een verwaarlozing in (die wij uit de praktijk maar al te zeer kennen) die zeker geen zichtbare beschadiging of vernieling noch ontsiering hoeft te betekenen, en toch via verwaarlozing tot verlies van het monument leidt, wij zien niet in, wat hiertegen gedaan kan worden met de middelen, die het ontwerp-wet thans verschaft’. Ton Koot had gelijk en geen gelijk. Gelijk, in zoverre dat behoorlijk onderhoud latere eventuele restauraties belangrijk minder kostbaar maakt, óók in zoverre dat de harde werkelijkheid - ook nu nog - leert, dat een efficiënte manier, om zich van een monument te ontdoen, is het zodanig in de versukkeling te laten komen, dat er geen beginnen meer aan is tot restauratie over te gaan (zie ook Naschrift). Maar ongelijk - en hij kon op dit stuk evenmin als de heer Scholten in de toekomst zien - omdat het bijzonder grote aantal van 45.000 monumenten, welke op advies van de Monumentenraad nu op de definitieve lijst zijn geplaatst, effectieve controle op de naleving van een onderhoudsbepaling ten enenmale ondoenlijk zou maken, zelfs bij top-bezetting van de Rijksdienst. En de mens is nu eenmaal niet zo edel, dat hij door de bank bereid is zonder dwang of gevaar voor ontmaskering een hem niet welgevallig wetsvoorschrift na te leven.

Een tweede bezwaar van Koot betrof de kerkelijke monumenten en van deze in het bijzonder de interieurs. Heemschut, zo schreef hij, is het niet eens met de opvatting dat de in (nieuw) art. 16 geëiste ‘overeenstemming’ met de kerkelijke autoriteiten voldoende waarborgen zou

[p. 520]

bieden, zelfs niet met inachtneming van art. 15 (betr. de procedure bij een verzoek, krachtens art. 14, lid 2 sub a, om een monument ‘in enig opzicht te wijzigen’). En hij besloot, een beetje apodictisch: ‘Heemschut meent dus alle reden te hebben om op te merken, dat tenslotte de kerk de enige is die beslist, en deze Monumentenwet geen zekerheid biedt over het behoud van het kerkgebouw als monument. Nu is het best mogelijk dat men dat ook niet wil, maar dan moet ook niet de indruk worden gewekt dat het kerkgebouw als monument nu veilig is gesteld’. Bij protestantse kerken kàn de geëiste overeenstemming tot een vermindering van de monumentale betekenis leiden, bijv. bij het vooral in de jaren na de oorlog inrichten van een ‘liturgisch centrum’ in het koor, waardoor de ‘dooptuin’ rond de preekstoel - een historisch Nederlands reformatorisch gegeven - overbodig werd. Er zijn daardoor wel situaties ontstaan, waardoor aan het authentieke aanzien afbreuk werd gedaan - overigens zonder dat men daardoor kon zeggen dat het gebouw ‘als monument’ verloren ging. En bovendien is die richting de laatste tijd al weer minder preponderant geworden.

Dat Ton Koot met een en ander practische bedoelingen had, bleek uit de slotaantekening: ‘Van dit artikel werd een overdruk vooraf gezonden aan de leden van de Eerste Kamer’.

Wie ook bezwaar had tegen het door de regering uit de wet lichten van de onderhoudsplicht, was de Rijkscommissie voor de monumentenzorg, afd. 11 van de Voorlopige Monumentenraad. In het laatste jaarverslag van de Raad (1 jan. 1960-9 augs. 1961) schreef zij: ‘De commissie heeft tot haar leedwezen moeten vaststellen dat het gewijzigde ontwerp van wet in vergelijking met het eerste ontwerp op enige punten een ernstige verzwakking betekent van de mogelijkheden tot een effectieve bescherming van ons monumentenbezit. Met name betreurt de commissie het, dat krachtens het nieuwe ontwerp de eigenaar van een monument niet meer de verplichting kan worden opgelegd voor onderhoud en instandhouding zorg te dragen’ (p. 16).

In de zitting 1960-1961 van de Eerste Kamer werd het wetsvoorstel daarna behandeld.

Allereerst kwam het Voorlopig Verslag van de commissie van rapporteurs ter tafel.

Het is altijd wat vermakelijk op te merken met welk een ijver de ambtelijke opstellers van zo'n verslag bijna wanhopige pogingen doen hun proza een zekere afwisseling, c.q. opwinding, te geven: verscheidene leden, vele leden, deze leden, dezelfde leden, de hier het woord voerende leden, vele andere leden, sommige leden... we zullen maar aannemen dat deze tezamen alle leden zijn geweest.²⁸

Vragen en opmerkingen. Heeft de Rijksdienst voor de Monumentenzorg geen bemoeienis met objecten die Rijkseigendom zijn, op de Monumentenlijst voorkomen en ressorteren onder de Rijksgebouwendienst, t.w. 150 objecten?; ‘... hoe groter de lijst en hoe zorgvuldiger de beschrijving, des te hoger de subsidies’. Het eerste is mede een gevolg van de wet, welke bij dit ontwerp wordt voorgesteld, zo meenden deze leden, en het tweede vloeit er ook uit voort. ‘Zij achtten de verhoging der uitgaven, welke huns inziens uit de voorgestelde wettelijke regeling zal voortvloeien, alleszins verantwoord, indien daardoor ons monumentenbezit voor verder verval zal worden behoed. Verscheidene leden gaven als hun opvatting te kennen, dat elke monumentenwet alle betekenis moet missen, indien niet in ruime mate middelen tot instandhouding der monumenten worden toegezegd’.

Hulde aan deze ‘verscheidene’ leden, onder wie kennelijk prof. Diepenhorst - zie hierna bij de behandeling van het debat.

Vele leden gingen ermee accoord, dat ook gebouwen uit de 19e eeuw tot monument zouden worden verklaard. Dit vloeide overigens automatisch voort uit de minimum leeftijd van 50 jaar.

Over het vervallen van de onderhoudsplicht: vele leden juichten dit toe, maar achtten het niet juist dat de aldus ontstane lacune niet werd opgevuld. Zij dachten aan fiscale faciliteiten voor hen die een monument onderhouden, overeenkomstig door de Monumentenraad te geven aanwijzingen. Een pleidooi werd geleverd voor aankoop door Rijk, provincies en gemeenten van monumenten in openbare verkoop (droit de préemption).²⁹ Herinnerd werd aan de regeringsverklaring van 26 mei 1959: ‘de taak van de overheid wordt begrensd door de vrijheid en de eigen verantwoordelijkheid van persoon en vrije organisatie’. Men achtte de onderhoudsplicht hiermee niet in strijd, de eigenaar geniet immers ook het voorrecht van subsidie.

28 Natuurlijk heeft deze boutade niets met monumentenzorg te maken; ze is alleen een pleidooi voor wat meer menselijke taal.

29 Petit Larousse 1965: ‘Le droit de préemption des musées nationaux leur permet d'acquérir un objet d'art, vendu par adjudication publique, au prix de la dernière enchère’. Op deze wijze kan de overheid kunstwerken of monumenten in het algemeen belang verwerven, zonder dat de verkoper schade lijdt, en ze aldus voor het eigen land behouden of tegen verwaarlozing behoeden.

[p. 521]

Gewezen werd op de moeilijkheden voor kerkbesturen. ‘Onze voorouders hebben bedehuizen gebouwd en geen historische monumenten’. (een niet ter zake dienende opmerking, ze hebben ze zó gebouwd, zó fraai, dat ze nù de kwalificatie ‘monument’ verdienen, t.). Kan een kerk haar gebouw niet langer gebruiken en moet dit worden afgestoten, dan zou de overheid het dienen over te nemen ‘tegen de prijs, welke het bij vrije afstoting zou hebben’.

De Memorie van Antwoord op het Voorlopig Verslag van rapporteurs.

Gevraagd was naar mogelijke voorlichting der bevolking. De staatssecretaris achtte het niet uitgesloten ‘dat het in de naaste toekomst mogelijk zal blijken met gebruik making van de moderne communicatiemiddelen de belangstelling te stimuleren’. In het Besluit kom ik op die stimulans terug.

Monumenten, ressorterende onder de Rijksgebouwendienst, behoeven voor restauratie goedkeuring van de staatssecretaris en worden dus beoordeeld door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg.

In verband met behoorlijk onderhoud zullen geen speciale fiscale faciliteiten worden gegeven. ‘Indien de omstandigheden daartoe aanleiding geven zal de overheid met haar subsidiebeleid op een meer doeltreffende wijze in de financiële lasten van de eigenaren kunnen tegemoet komen’. (Een wissel op de toekomst; zou die gehonoreerd worden? t.).

Betreffende aankoop door het Rijk van monumenten in openbare verkoop: het ‘droit de préemption’ is in het Nederlandse rechtsstelsel onbekend en de regering wenst dit voor onroerende goederen niet in te voeren.

Verplicht onderhoud volgens oud art. 16 zou de Monumentenzorg psychologisch schaden. Het is mij niet duidelijk wat precies de staatssecretaris met deze uitspraak bedoelde. In elk geval had Ton Koot hem niet overtuigd.

De regering wenste mogelijkerwijs af te stoten kerkgebouwen niet tegen de vrije verkoopprijs over te nemen. ‘Ondanks het internationale verschijnsel van een gedeeltelijke ontvolking van oude binnensteden, leert de ervaring dat de in het centrum gelegen kerken doorgaans een kerkelijke functie kunnen behouden. Bij hoge uitzondering wordt een sloopvergunning gevraagd voor een stadskerk...’ In het debat zou hierop worden teruggekomen. En de staatssecretaris kòn niet voorzien, hoe precair, sinds 1961, de positie van veel kerken in de oude binnensteden zou worden.

Tegen het opnemen van bomen in de beschermde stads- en dorpsgezichten had de staatssecretaris geen bezwaar, al twijfelde hij aan het nuttig effect.

Op 20 juni 1961 werd de Monumentenwet in de Eerste Kamer behandeld.

De heer Van Riel opende het offensief. Men onthoudt aan kerkgenootschappen de mogelijkheid ‘de situatiewaarde van het object te verzilveren’. Op organisaties en particulieren wordt gelegd ‘de last van de uitvoering van een nationale taak’. Hij vroeg of de 19e eeuwse defensieobjecten wel onder de Monumentenwet zouden vallen30³⁰ en of restauraties in het algemeen wel juist worden aangepakt. Is het vooronderzoek volledig? Hij meende dat er fiscale faciliteiten geschapen zouden moeten worden voor kasteelbewoners, wier vermogen, ‘nodig als achtergrond voor zulk een bewoning, geblokkeerd is. (...) Wie nog zoo rijk is en op een kasteel wonen wil, blokkeert drie vierden of vier vijfden van zijn inkomen, dat andere menschen voor prettiger doeleinden uitgeven’. Mijnerzijds, met volle instemming voor de teneur van Van Riel's betoog: dit laatste was een misverstand. Want wat ‘prettig’ is, is hoogst individueel. Wie een kasteel prefereert boven een renstal, doet dit omdat hij het prettiger vindt, al ware het maar om der wille van familietraditie. Niemand wordt tegen zijn zin gedwongen een kasteel te bewonen. Maar ik val Van Riel bij, omdat bewoonde kastelen een niet te verwaarlozen component in het culturele beeld van het land zijn. (Entrefilet 2, De Kastelen). Tenslotte kantte de heer Van Riel zich tegen gevangenisstraf en wenste dat de eigenaren van grond, waarin vondsten zouden worden gedaan, de gehele waarde daarvan uitgekeerd zouden krijgen, met aftrek van de gemaakte kosten. (Men zou dit speculatiewinst kunnen noemen, t.).

De heer Lichtenauer beperkte zich tot in hoofdzaak de kleinere kerkgenootschappen. Deze bezitten in de oude binnensteden vaak grote en kostbare kerkgebouwen, die onbruikbaar worden wanneer de lidmaten naar de buitenwijken verhuizen en dan dikwijls voor de kerk verloren gaan. In de centra zijn zodoende grote kapitalen van de kerkgenootschappen bevroren. ‘Qui casse paye. Welaan, degeen, die op geheel andere gronden, het juiste en

30 Deze fortificaties hadden de bijzondere belangstelling van Van Riel. Zie artikel in n.r.c.- Handelsblad van 17-7-71, door F. Ph. Groeneveld, ‘Geheimzinnig gedoe rond oude forten in Hollandsche Waterlinie’.

[p. 522]

rechtmatige gebruik van de eigendom doorkruist, behoort de kosten daarvan voor zijn rekening te nemen’. Hij noemde als voorbeelden de Remonstrantse kerk, de Ronde Lutherse kerk en de Lutherse Spuikerk te Amsterdam. Hij citeerde uit de brief van een kerkeraad in een grote gemeente: ‘Zooals de toestand nu is, wordt van de kerk gevraagd dat zij tegen haar wil en goddelijke opdracht in monumenten moet onderhouden’. ‘Er wordt’, aldus Lichtenauer, ‘onrecht aan de meest kleine kerkgenootschappen gepleegd’. En hij noemde zijn betoog een ‘hartekreet om recht’. Het klonk wat pathetischer dan Van Riel's verzilveringstheorie, het had mogelijk ook een wat meer ideële achtergrond. Toch bezaten beide opponenten grote historische eruditie en was een man als Lichtenauer er alles aan gelegen de schoonheid van onze oude binnensteden te bewaren. Waar het om ging, was de vraag: wie zal dat betalen? Deze betrof niet het inderdaad zeer hoge subsidiepercentage bij kerkrestauraties, wèl het voor ‘betere’, d.i. ‘kerkelijke’ doeleinden aanwenden van de waarden, welke uit een centrale ligging van af te stoten kerken voortvloeien. M.a.w., men mag een historisch kerkgebouw niet afbreken, als monument is het onschendbaar, maar men kàn het alleen verkopen, wanneer de koper het terrein voor andere doeleinden - b.v. de bouw van een kantoor, een hotel - mag gebruiken en dus gerechtigd zou zijn de oude kerk te doen verdwijnen. Er ligt diensvolgens een niet te ‘verzilveren’ kapitaal ter plaatse bevroren, dat door de kerk beter voor het vervullen van haar ‘goddelijke opdracht’ zou kunnen worden gebruikt. Welnu, aldus Lichtenauer, qui casse paye, en dus, Rijk, zijt gij geroepen het kerkgenootschap schadeloos te stellen. Voor wie er van uitgaat dat een goddelijke opdracht van andere orde is dan een maatschappelijke of sociale, een sluitende redenering; Jupiter heeft rechten welke de os niet toekomen. In abstracto zou men echter voor elk historisch monument een analoge redenering kunnen opstellen, met absurde gevolgen. Bovendien kan men in de praktijk waarnemen, dat zich herhaaldelijk kerkbesturen aanmelden, bereid, met grote offers van hun gemeenteleden en zelfs van ‘andersdenkenden’, de instandhouding van een historische kerk na te streven. Men zou zich zelfs kunnen afvragen of de schoonheid en eerbiedwaardigheid van zulk een gebouw, dat voor vele generaties als bedehuis heeft gediend, dat lidtekens vertoont van heftige evenementen en menselijk en hemels noodweer heeft moeten trotseren - men kan zich afvragen of de sfeer van zulk een monument een diepere religieuse beleving niet in de hand zou werken. Ik herinner de lezer aan het antwoord van Morris aan de Dean van Canterbury, uit hoofdstuk 2. Voor velen zal een dergelijke overweging wellicht onzinnig zijn, en in de praktijk zijn de lage schuurkerkjes31³¹ in de moderne buitenwijken tussen hoge flatgebouwen mogelijk veel bruikbaarder... Hier gaapt een onoverbrugbare kloof. Wat er op den duur met de hoogtepunten onzer architectuur in stad en land moet geschieden, kan ik mij niet voor de geest halen. Het kerkbezoek verloopt toch al, los van de grotere afstand tussen kerk en woning. De slachting is volop aan de gang bij de 19e eeuwse kerken, waaronder - ondanks veler tegenzin in de neo-Gothiek - zeer fraaie. Van het voortschrijden van dit proces zal een onherstelbare armoede in het toch al gemutileerde beeld onzer dorpen en binnensteden het gevolg zijn.

De heer De Jong begon - en het was goed dat dit hier werd gezegd - met een éloge op de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Hij haalde de woorden van de directeur, ir. R. Meischke, aan, ‘dat bescherming van monumenten door de wet alleen voldoende is, als de objecten in een behoorlijke toestand verkeren’. Kwaadwillenden kunnen zich bij vervallen van oud art. 16 even goed doen gelden als bij handhaving. Hoe op te treden bij verwording van een monument door ‘niet-gebruik’? Hij voelde niet veel voor onteigening en wees op de mogelijkheid van exploitatie door particuliere instellingen. (Maar men kan niet van elke kerk een cultureel centrum, van elk waaggebouw een museum, van elk kasteel een hotel maken, t.). Tenslotte merkte hij op, dat niet duidelijk was hòe onroerende zaken in kerken te beschermen bij conflict met zich wijzigende liturgische eisen.

Prof. Diepenhorst hield een historische beschouwing en wees op de verschillen in opvatting bij restauraties. Het is zaak voorzichtig te zijn, wanneer het zou gaan tussen herstelling in eigentijdse vormen (Kalf) en restauratie in puriteinse zin, d.i. ‘genadeloos opruimen van wat niet oorspronkelijk is, maar uit een latere periode stamt’. (Dit conflict was in 1961 niet meer zó up to date, t.). En hij haalde met instemming de woorden van A.B. Kleerekoper aan, ‘dat bouwkunst meer dan iets anders geschikt is om historisch begrip bij te brengen’. Tot slot - en dit was zeer belangrijk -: ‘Monumentenzorg is, wat men ook moge

31 Dit is al een oud probleem. Mérimée in een rapport aan de minister, d.d. maart 1836, over vervallen historische kerken, gezien op een inspectietocht in West-Frankrijk (m.n.v. p. 448): ‘Quelques-uns les verront disparaître d'un oeil indifférent, et diront qu'on peut prier Dieu aussi bien dans un grand hangar, que dans une cathédrale gothique, et que, pourvu que nous ayons des canaux et des chemins de fer, il importe peu que tous les ouvrages d'art périssent’. Zo zijn er nog.

[p. 523]

beweren, naast deskundigheid een zaak van financiën. Het is simpele Eerste Kamerwijsheid, dat geld van die monumentenzorg, wil deze slagen, de zenuw is’.

Dit zij alle regeerders, nu en in de toekomst, ingeprent!

De heer Van Meeuwen wees op een tegenstelling in de Memorie van Antwoord bij de eerste behandeling:

i	De Ministers beschouwen de monumentenschat van Nederland als een cultureel bezit van zodanige betekenis, dat de gemeenschap recht heeft op zijn blijvend voortbestaan; versus:
ii	Het ontwerp zou geen aanleiding geven tot bemoeiingen in die zin, dat daarvan hogere uitgaven ten laste van de rijksbegroting het gevolg kunnen zijn.

Van Meeuwen herinnerde aan de opmerking van Willems in de Tweede Kamer, n.l. dat men niet voor een dubbeltje op de eerste rang kan zitten. Hij was het eens met het vervallen van de onderhoudsplicht en bepleitte het recht van een kerkbestuur, als dat van de Bossche St. Jan, om bijv. het befaamde oxaal te verkopen (De Stuers zal zich in zijn graf heftig hebben omgedraaid, t.). Hij wees op lacunes; 1 door het vervallen van oud art. 16; 2 door het afwijzen van de mogelijkheid voor het Rijk om monumenten te kopen - waarop de staatssecretaris alweer: ‘het Rijk is geen verzamelaar van monumenten’, en daarna Diepenhorst: ‘Waarom eigenlijk niet?’ -; 3 door het ontbreken van sanctie op het niet afstaan van opgegraven voorwerpen.

De staatssecretaris repliceerde.

Aan het adres van Van Riel:

Forten vallen onder de monumentenwet. Vooronderzoek t.b.v. restauraties is wel degelijk grondig; er kunnen altijd onverwachte tegenvallers zijn. Over fiscale tegemoetkoming aan kasteeleigenaren zal met de minister van Financiën worden gesproken. Waterschappen, in het bezit van een monument, moeten, als elke particuliere eigenaar, voor restauraties hun bijdrage leveren. Overgang van verplichtingen bij verkoop van een gerestaureerd monument, is als een kettingbeding te beschouwen. Aan gevangenisstraf als sanctie houdt de regering vast.³² Strafrechtelijke sanctie t.a.v. opgravingen is van het goede te veel. Opgravingen worden over diverse musea verdeeld; de betrokken afdeling van de Monumentenraad wordt gehoord.

Aan het adres van De Jong:

Wij zijn bezig de voorfinanciering in te halen. Bij restauratie van kerkgebouwen worden die zoveel mogelijk in de oorspronkelijke toestand teruggebracht, maar dat kan ook zijn de toestand van nà de reformatie. Dit is mede een zaak van beleid. Voorzieningen voor moderne gemakken in woonhuizen zijn niet subsidiabel. T.o.v. andere Europese landen is er geen achterstand in onze subsidies, en wij zitten dus niet voor een dubbeltje op de eerste rang.

Aan het adres van Van Meeuwen:

Enkele plaatsing op de monumentenlijst vormt geen reden tot schadevergoeding aan de eigenaar. We moeten de jurisprudentie van de Raad van State afwachten. Het laten vervallen van een monument door niet-gebruik betekent het monument in gevaar brengen en is dus strafbaar. (In de praktijk is van dit laatste nimmer iets gebleken; zie ook: Naschrift, t.). De regering is tegen onteigening, mede i.v.m. de moeilijkheden om een passende bestemming te vinden.

Aan het adres van Van Riel, Lichtenauer, De Jong, Van Meeuwen:

Voor kerken worden niet zo gauw sloopvergunningen aangevraagd. De regelingen zijn bevredigend. Zonder meer overnemen van kerkgebouwen door het Rijk kan niet aanvaard worden.

En nog t.a.v. opgravingen: het is redelijk dat een eigenaar niet meer krijgt dan in geval er van een vondst, volgens het b.w., sprake is. Waarop Van Riet interrumpeerde, dat aldus aan de eigenaar een speculatiekans ontgaat, welke commercieel getinte exclamatie de staatssecretaris niet tot andere gedachten vermocht te brengen.

Daarna volgden de duplieken, weinig anders dan herhalingen.

Het wetsontwerp werd zonder hoofdelijke stemming aangenomen.

En op 30 augustus 1961 werd in den Haag te 14.30 u. de nieuwe Monumentenraad geinstalleerd. Het tijdperk van de Monumentenzorg, dat wij het onze kunnen noemen, was aangebroken.

32 Bij mijn weten is gevangenisstraf nooit toegepast; voor de praktijk had Van Riel gerust kunnen zijn.
Is op het stuk van monumentenzorg de Nederlandse bevolking zo wetsgetrouw, of de rechterlijke macht zo tolerant? Of, derde mogelijkheid, wordt in voorkomende gevallen geen aangifte gedaan? Hoe ook, het flinke vasthouden door de regering aan de cel voor boosdoeners, blijkt een retorisch gebaar, een slag in de lucht te zijn geweest. Althans tot dusverre zonder sprekende gevolgen.

[p. 524]

Naschrift (Zomer 1974)

Wanneer dit boek verschijnt, kan er intussen een gewijzigde Monumentenwet van kracht zijn geworden, maar het is evenzeer mogelijk dat het voorstel daartoe dan nog bij enige rijksinstantie, dan wel bij de Staten-Generaal, in behandeling is.

Vóór mij ligt nl. een concept voor wijziging van de Monumentenwet, vrucht van ambtelijke voorbereiding. Ik meen dat het voor de lezer weinig zin heeft alle voorgestelde veranderingen puntsgewijs te behandelen; vele daarvan zijn bedoeld als administratieve verbeteringen, bijv. die, betrekking hebbend op het vaststellen van een beschermd stads- of dorpsgezicht, alsmede de bepalingen betreffende opgravingen.

Vervallen zijn de leden 2 en 3 van art. 2, betreffende overleg met de eigenaar met betrekking tot kerkelijke monumenten. Men is van mening dat art. 16 van de vigerende wet (geen beslissing ingevolge art. 15 dan in overeenstemming met eigenaar, voor zover wezenlijke belangen van de godsdienstoefeningen in het geding zijn) ter zake voldoende waarborgen biedt.

Van veel belang is de wijziging van art. 14. In het bestaande artikel staat in het tweede lid: ‘Het is verboden zonder vergunning van Onze minister of in strijd met bij zodanige vergunning gestelde voorwaarden: a. een beschermd monument af te breken, te verplaatsen of in enig opzicht te wijzigen; b. een beschermd monument te herstellen, te gebruiken of te laten gebruiken op een wijze, waardoor het wordt ontsierd of in gevaar gebracht.’ Men herinnert zich dat bij de behandeling in de Tweede Kamer (29 nov. 1960) de staatssecretaris het schrappen van de onderhoudsplicht met een beroep op art. 14, tweede lid sub b, juncto art. 17, verdedigde, menende dat daarmee slecht onderhoud, verwaarlozing, genoegzaam zou kunnen worden tegengegaan. Men herinnert zich ook dat de oude Rijkscommissie voor de Monumentenzorg (afd. 11 Voorlopige Monumentenraad), zowel als Ton Koot in ‘Heemschut’ het daarmee niet eens waren. Ik stelde daar tegenover dat het afdwingen van een algemene onderhoudsplicht de Rijksdienst voor een onoverkomelijke verzwaring van zijn taak zou stellen en dat het weinig zin heeft een wettelijke bepaling te introduceren, waarvan de handhaving in grote trekken niet zou zijn verzekerd.

Nu is het zó - ik heb het enkele malen ter sprake gebracht - dat de praktijk in de afgelopen jaren heeft uitgewezen dat in bepaalde gevallen eigenaren een monument schromelijk verwaarlozen om op enig moment vast te kunnen stellen dat het in een zodanige toestand verkeert dat restauratie in feite geen zin meer heeft en afbraak de enige oplossing zou zijn. Van enige actie ex art. 14, als door de staatssecretaris gesuggereerd, is mij nooit iets gebleken - en zeker niet van een strafvervolging.

Er wordt nu een nieuw art. 14 voorgesteld, waarvan het eerste lid luidt: ‘Het is verboden een beschermd monument geheel of gedeeltelijk af te breken of te beschadigen, te verplaatsen, of te wijzigen dan wel te gebruiken of te laten gebruiken op een wijze waardoor het wordt ontsierd of in gevaar gebracht, of zodanig te verwaarlozen of te laten verwaarlozen, dat het behoud niet langer is gewaarborgd.’ Men kan uit de door mij gecursiveerde zinsnede niet concluderen - mijns inziens - dat daarin een algemene en oncontroleerbare onderhoudsplicht weer intrede in de wet zou hebben gemaakt; een eigenaar kan een monument zeer wel slecht onderhouden zonder dat het behoud direct in gevaar komt. Maar de thans gesuggereerde bepaling kan zeer goed gehanteerd worden om excessen of uitgesproken kwalijke bedoelingen tegen te gaan. Niemand zal, bij aanneming van dit artikel, meer te goeder trouw kunnen beweren: zie, minister, hoe slecht mijn monument er bij staat, hoe de daken lekken, de muren scheuren, het houtwerk verrot is; wil dus aanvaarden dat restauratie zinloos is geworden en mij vergunning tot afbraak geven. Hij zou aldus zichzelf bij voorbaat strafbaar hebben verklaard en in elk geval zou op grond van een dergelijke argumentatie geen sloopvergunning kunnen worden gegeven.

De vraag blijft natuurlijk in hoeverre het toepassen van sancties in het geding zal worden gebracht. In ann. 32 van dit hoofdstuk heb ik mijn twijfel aan de reële betekenis der strafbepalingen uitgesproken; die twijfel zou evenzeer ten aanzien van de ingelaste bepaling kunnen gelden. De tijd zal het leren; in elk geval kan de overheid aldus een nieuw en niet mis te verstaan wapen in handen krijgen teneinde een bijna traditioneel geworden argument, om afbraak van een monument te bewerkstelligen, te ontzenuwen en de boosdoener (ik herhaal nogmaals Overvoorde's kwalificatie: de ellendeling) met cel of boete te bedreigen.

[p. 525]

De strafmaat is niet veranderd; wanneer zal ooit de gevangenispoort open gaan voor, of de bankrekening een aderlating ondergaan van degeen die uit winstbejag zijn monument tot een puinhoop liet vervallen? De overheid duide mij niet ten kwade zo ik blijf twijfelen, lettend op het verleden. Monumentenzorg zal daartoe in meerdere mate een plaats in het rechtsbewustzijn van het gehele volk moeten kragen. Op de wijze hoe dit te bereiken (misschien!) kom ik terug in het Besluit.