Schetsen uit de geschiedenis van de monumentenzorg in Nederland

[p. 219]

3 Het eerste georganiseerde werk

‘De Commissie komt thans tot u, met de bede om uwe belangstellende medewerking die iedereen, naar de omstandigheden waarin hij geplaatst is, haar kan schenken, en wier uitbreiding in wijderen omvang en tot meer werkzame bemoeiingen, zij dubbel dankbaar zal erkennen’.

Het zou niet eerder zijn dan het jaar Onzes Heren 1859, dat in Nederland zich enigszins georganiseerd begrip voor de betekenis der Monumentenzorg ging openbaren. En dan nog heel voorzichtig.

In Engeland had Ruskin The Seven Lamps of Architecture al in 1849 gepubliceerd en The Stones of Venice in 1851 en 1853. In Frankrijk was Monumentenzorg reeds lang een overheidstaak, had Mérimée zijn befaamde periode van Inspecteur-Général des Monuments historiques al sinds verscheidene jaren afgesloten en was Viollet-le-Duc bezig met de uitgave van de Dictionnaire Raisonné. In Duitsland liet Reichensperger zijn gezaghebbende stem ten bate van de middeleeuwse architectuur sinds jaren klinken.

In ons land begon het, na enkele reeds vermelde min of meer geïsoleerde pogingen, beslist niet met een fanfare. De kraamkamer was de Letterkundige Afdeeling van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen. Wie de notulen van de Afdeeling leest¹, wordt getroffen door de gedragen sfeer. Bladzijden worden gevuld met een debat tussen de heren Van Lennep, De Vries en Te Winkel over het vraagstuk of men ‘nogtans’ dan wel ‘nochtans’ behoort te schrijven. De belangstellende - en waarom zou men, komend uit onze lawaaierige buitenwereld, eigenlijk niet eens even belang stellen in dit stiltecentrum - zij verwezen naar de rust van het Trippenhuis. En daar, op 20 juni 1859, stelde een man, die alle kenmerken droeg van de traditionele stille en integere Nederlandse geleerde, voor - na een bericht over door hem gevonden gewelfschilderingen - dat de Afdeeling zich bereid zou verklaren, met andere verenigingen als de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten, de Maatschappij tot bevordering der Bouwkunst, Arti et Amicitiae, ‘een plan te beramen om met de zedelijke en stoffelijke ondersteuning der Regeering de nog bestaande overblijfselen der oud-vaderlandsche kunst op te sporen en voor een geheelen ondergang te bewaren’. Men zou kunnen zeggen, het werd tijd! Gedurende een halve eeuw was het vaderland ijverig doende geweest die overblijfselen te schenden of spoorloos te doen verdwijnen. En het is typerend voor de situatie half de vorige eeuw dat, als dan eenmaal de georganiseerde Monumentenzorg werd aangevat, dit fenomeen zich afspeelde binnen de gereserveerde muren van de Koninklijke Akademie.

De bedoelde man was dr. C. Leemans (afb. 152), o.m. egyptoloog en directeur van het Museum van Oudheden te Leiden; hem komt de eer toe het initiatief te hebben genomen. Hem komt ook de eer toe te hebben doorgewerkt zolang dit maar mogelijk was, tot hij, eenzaam en teleurgesteld, met een jaarverslag, d.d. 2 april 1873, zijn arbeid moest beëindigen. Om daarna nog het enthousiasme op te brengen een nieuwe constellatie te gaan steunen. Hij heeft het vuur, waarmee hij het kille Nederlandse klimaat wilde verwarmen, niet brandende kunnen houden. Een briljante en emotionele figuur, die meer tot de verbeelding van zijn toehoorders kon spreken, zou zijn taak overnemen. Maar Leemans heeft een begin gemaakt en getracht van een uitermate dorre akker te oogsten. Wat hij bereikte, wat hem mislukte, het weinige en het vele, moet in het licht van die omstandigheden worden gezien. Zijn betekenis is er niet minder om.

De Afdeeling aanvaardde Leemans' voorstel, wendde zich tot de Algemeen secretaris der Akademie² en ontving bij schrijven van 1 oktober 1859³ bericht dat het bestuur ‘niet ongenegen’ was deze gedachte te steunen en ter voorbereiding een commissie wilde instellen.

In haar vergadering van 10 oktober 1859 benoemde de Afdeeling zulk een commissie, bestaande uit dr. Leemans, Jacob van Lennep⁴ en de kerkhistoricus Willem Moll, hoogleraar sinds 1849. Dit leidde ertoe dat de Vereenigde Vergadering van de beide Afdeelingen der

1 Notulenboek Afdeeling Letterkunde der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, maart 1855-februari 1863.

2 Brief der Afdeeling van 21 juni 1859.
Brievenboek Afd. Letterkunde, maart 1855-december 1923.

3 Notulenboek Algemeen Bestuur, april 1846-october 1907.

4 Van Lennep had naast zijn letterkundig werk belangstelling voor oude bouwkunst: met W.J. Hofdijk van 1852-1859 een uitgave over ‘Merkwaardige kasteelen in Nederland’; in 1867 met J. ter Gouw het standaardwerk in twee delen, ‘Uithangteekens in verband met geschiedenis en volksleven beschouwd’.

[p. 220]

Akademie op 28 april 1860 als haar mening uitsprak ‘dat de zorg voor het opsporen, het behoud en het bekend maken van overblijfsels der vaderlandsche kunst en beschaving uit vroeger tijden, tot hare roeping behoort’ en dat zij een vaste commissie benoemde aan wie deze zorg zou worden toevertrouwd. Het werd een commissie van vier: dr. C. Leemans te Leiden, prof. W. Moll te Amsterdam, W.N. Rose⁵ te 's-Gravenhage en ir. L.J.A. van der Kun⁶ te 's-Gravenhage. Aldus togen de archaeoloog, de theoloog, de architect en de ingenieur aan het werk, hetgeen in de jaarverslagen van september 1861 tot april 1873 zijn kroniek vond.

De opzet werd, binnen de zeer beperkte mogelijkheden, zo doelmatig mogelijk georganiseerd. Wat moest deze kleine groep mannen doen terwille van het beschermen der monu-

152 Dr. C. Leemans

5 Rose, van origine luitenant der genie, was architect, sinds 1858 Rijksbouwmeester en had o.m. bouwkunde gedoceerd. ‘Zijn geheele ziel is architectûre’, werd van hem getuigd als aanbeveling voor het ambt van stadsarchitect te Rotterdam. Hij bouwde daar o.a. het ziekenhuis aan de Coolsingel - destijds geroemd als het beste van West-Europa - en ontwierp het Waterproject ter verbetering der abominabele hygiënische toestanden. Zie: Jan Nieuwenhuis, Mensen maken een stad (Rotterdam, 1955), pp. 23 e.v., 29 e.v.

6 Zie: Nieuwenhuis, o.c. p. 26.

[p. 221]

menten waarvoor op dat ogenblik bij de meesten hunner landgenoten een bijna te verwaarlozen belangstelling bestond? Ze moest om te beginnen kennis kunnen nemen van de objecten waarover ze haar zorg wilde uitstrekken. Dit lijkt eenvoudig voor wie verzuimt zich in de geest te verplaatsen naar de situatie rond 1860. De vier vrienden woonden in het Westen en Nederland was nog moeilijk te bereizen. Er waren in hoofdzaak de spoorlijnen Amsterdam - 's-Gravenhage - Rotterdam en Amsterdam c.q. Rotterdam - Utrecht - Arnhem. Zelfs na enige uitbreiding in de jaren '60, waren de noordelijke provincies - buiten het verkeer met de postkoets - in de tweede helft van het decennium nog min of meer geïsoleerd, althans moeilijk bereikbaar, evenals grote delen van Brabant en Limburg.⁷ Algemene medewerking van het Nederlandse volk was onontbeerlijk en de vraag was hoe dat volk te bereiken.

De commissie begon met het opstellen van de tekst voor een rondschrijven, waarin zij haar doelstellingen uiteen zette.⁸

Zij stelde zich daarbij hoofdzakelijk op een wetenschappelijk-historisch standpunt, begrijpelijk in het kader der Akademie. Het behoud van de ‘overblijfselen uit vroegere tijden’ is noodzakelijk voor wie zich ‘eene heldere voorstelling wenscht te vormen van de ontwikkeling van vroegere beschaving en kunst’; het behoeden daarvan ‘tegen vernietiging, slooping, beschadiging, verminking, ook tegen goed gemeende, maar dikwerf verderfelijke en onoordeelkundige herstelling, bijwerking, vervorming...’ is ‘niet onnut te achten’. Is behoud niet mogelijk, dan moet ‘door naauwkeurige teekeningen, plans enz., of beschrijvingen, voor de toekomst in het gemis der oorspronkelijken’ worden voorzien. De leden der Akademie, noch ook de commissieleden, konden persoonlijk al deze gegevens verzamelen. Vandaar de in de aanhef geciteerde ‘bede’, die met een begeleidend ‘opzettelijk’ schrijven in september 1861 gezonden werd aan ‘eenige hooggeplaatste autoriteiten, commissiën, maatschappijen en genootschappen’ - ter verspreiding - en aan ‘eenige der meest gelezen tijdschriften en dagbladen’ - ter plaatsing.⁹

De redacties der bladen namen in het algemeen de brief op, ‘zelfs met toevoeging van eenige aanbevelende woorden’. Met de grote groep van instellingen was de commissie minder gelukkig. De Synodale Commissie der Nederl. Herv. Kerk betuigde haar belangstelling maar voegde daaraan toe ‘dat zij als kerkelijke vergadering geene gelegenheid had, om aan het verlangen der Akademie-commissie te voldoen’.¹⁰ Daardoor werden de predikanten in het algemeen uitgeschakeld, hetgeen te meer te betreuren viel omdat juist zij veelal in dagelijks contact met historische kerkgebouwen kwamen en verondersteld konden worden over de voor belangstelling wenselijke ontwikkeling te beschikken.

De r.k. Aartsbisschop, de r.k. bisschoppen van 's-Hertogenbosch, Breda en Roermond, de bisschoppen der Klerezie van Haarlem en Deventer, zomede de genootschappen te Maastricht en Zwolle gaven in 't geheel geen antwoord. Daarentegen vroegen de r.k. bisschop van Haarlem, mgr. Van Vree, en de Aartsbisschop der Klerezie te Utrecht een aantal exemplaren van de brief ter verspreiding onder de geestelijken.

Met Arti et Amicitiae volgde ‘een welwillende en beleefde briefwisseling (...) maar daarbij is het tot nog toe gebleven’.

Al met al een nogal mager resultaat. Teleurgesteld wendde de commissie zich tot de Minister van Binnenlandse Zaken met het verzoek de brief onder de aandacht van de gewestelijke en gemeentebesturen en van het schooltoezicht te brengen, ter informatie van de ‘openbare school-onderwijzers’. Hieraan werd door de Minister voldaan. Bovendien kreeg de commissie vrijdom van port voor onderlinge briefwisseling der leden en correspondentie met de genoemde besturen. Van de zijde van het Rijk bijzonder genereus...

De commissie zag direct al in dat haar werk zonder voldoende geldelijke steun onuitvoerbaar zou zijn, vooral omdat het er wel op neer zou komen dat zij zelve - bij gebrek aan algemene medewerking - meer dan oorspronkelijk in de bedoeling lag zou moeten gaan reizen. Er was dus geld nodig voor reis- en verblijfkosten en voor het honoreren van tekenaars; zelfs had ze de stoutmoedigheid te wijzen op de wenselijkheid van het aanstellen van ‘eenen Secretaris, tweeden secretaris of amanuensis’, die dan ‘op eene billijke wijze voor tijd en moeite eene geldelijke schadeloosstelling (zou) dienen te erlangen’. Aangezien dit voor het Akademie-budget wel eens te bezwarend zou kunnen worden (de commissie kreeg van de Akademie n.b. al f 100, - 's jaars!), werd er aan gedacht zich tot de regering te wenden,

7 Zie: mr. dr. J.H. Jonckers Nieboer, Geschiedenis der Nederlandsche Spoorwegen, 1832-1938; alsmede: ‘Eene halve eeuw. 1848-1898’, uitgegeven door ‘Het Nieuws van den Dag’ onder redactie van dr. P.H. Ritter, 1 pp. 327 t/m 330.

8 Bijlage a, jaarverslag 1861.

9 De autoriteiten c.s. waren: ‘De algemeene Synodale Commissie der Nederlandsch Hervormde Kerk, ter verspreiding van haren oproepingsbrief aan de predikanten der verschillende Gemeenten; de Aartsbisschop en de vier Bisschoppen der Nederlandsche Roomsch-Katholieken voor de h.h. geestelijken der Bisdommen; de Aartsbisschop en de twee Bisschoppen der Klerezie; de Maatschappij tot Nut van 't algemeen; de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden; de Maatschappij tot bevordering der bouwkunst; de Vereeniging tot bevordering der beeldende kunsten opgerigt door de Maatschappij Arti et Amicitiae te Amsterdam; het Koninklijk Instituut van Ingenieurs te 's-Gravenhage; het Nederlandsche onderwijzersgenootschap; de Provinciale genootschappen van Friesland, Utrecht, Zeeland en Noord-Brabant; het Geschied- en oudheidkundig genootschap te Maastricht; het Genootschap ter ontwikkeling van Provinciale welvaart te Zwolle’. Onder de tijdschriften en dagbladen treffen we, behalve een groot aantal couranten, de Gids, de Nederlandsche Spectator en de Dietsche Warande aan, benevens de Staatscourant.

10 Een jong en cultureel zeer geïnteresseerd predikant gaf mij enige jaren geleden nog als zijn mening te kennen dat de essentiële taken van de kerk zozeer buiten de sfeer van het in stand houden van oude kerkgebouwen zouden liggen, dat de overheid - zo zij daarin een maatschappelijk belang zou zien - geheel voor de financiële gevolgen zou moeten opkomen.
Zie ook: het gestelde door mr. Lichtenauer bij de behandeling der monumentenwet in de Eerste Kamer (hfdst. 10), en dr. E. Boekman, ‘Overheid en Kunst in Nederland’, p. 53.

[p. 222]

‘voor wie’, werd bijna verontschuldigend gezegd, ‘de zaak toch ook niet van belang is ontbloot’. Voorlopig vrome wensen, evenals de aanstelling van ‘gemachtigden of correspondenten’.

Wat de commissie van het Nederlandse volk verwachtte, was ook in de zendbrief begrepen. Het betrof bouwkunst, ‘zoo openbare gebouwen en gedenkteekenen, als bijzondere woningen en gedeelten van gebouwen’, beeldhouw- en schilderkunst, ‘muurschilderingen of zoogenaamde fresko's vooral niet te vergeten’, nijverheidskunst in alle mogelijke materialen, huisraad, gereedschappen, wapens, ‘zoowel de ruwere en meest eenvoudige, als zulke, die van eene meer ontwikkelde beschaving of van eene meer verfijnde weelde getuigen’, penningen, munten, zegels, handschriften, miniaturen ‘en dier gelijken’.

153 Kleine Houtpoort, Haarlem

Het wachten was op wat zou worden aangedragen, het eerste en primitieve begin ener inventarisering onzer historische kunstvoorwerpen en historische architectuur. Met een deel van het binnenkomende zou men een aardige old curiosityshop hebben kunnen opzetten of een boekje met anecdotes schrijven. Daar waren de munten en zegelstempels, de berichten over wapenborden en teksten op grafzerken, een oude wijnroemer, een schandpaal, een windwijzer, een zilveren uurwerk, ‘tevens ingerigt om als astrolabium en planetarium te kunnen dienen’, een ivoren doos uit Ceylon, een koperen sleutel, bij Katwijk onder de grond gevonden, en ‘een koperen haak met ketting waaraan vijf koperen sleuteltjes uit vervlogen tijd’. Uit Deventer een ‘berigt omtrent een bijzonder woonhuis aldaar van bouwkundig en geschiedkundig belang, voor welks langer behoud, ten gevolge van eigendomsovergang, groote vrees wordt gekoesterd’; uit Zutphen ‘berigten omtrent de muurschilderingen in het gebouw van de Regtbank en de gevangenis in die stad’; uit Maastricht een mededeling over voorgenomen herstellingen in de o.l. Vrouwekerk, het reeds besproken zuider portaal van de St. Servaaskerk en de voormalige Dominicanerkerk bij het Athenaeum, ‘zonder voldoende waarborgen voor een deskundig toezicht’, en ‘omtrent de waarschijnlijke slooping van eenen ouden toren, als kruidtoren gebruikt’; uit Edam ‘omtrent geschilderde gebrande glazen in de groote kerk’. Daarnaast over ‘lijken enz., digt bij Warns gevonden’.

Wie waren dan wel de ijverige speurders naar al dit merkwaardigs? Ze kwamen uit ver-

[p. 223]

schillende maatschappelijke milieus, maar waren toch merendeels de meer ontwikkelden: onderwijzers en hoofdonderwijzers, een gouverneur-generaal, een directeur van een tekenschool, een gemeentesecretaris, gemeentebesturen, notarissen en andere ‘vooraanstaande particulieren’. De beschrijvingen, afschriften en tekeningen gingen naar de boekerij der Akademie, de munten en penningen naar het Koninklijk Kabinet van penningen en gesneden stenen te 's-Gravenhage. Niet alles werd aanvaard. Toen van oude kannen, gevonden in Susteren, bleek dat ze niet ouder konden worden geacht dan uit de 16e eeuw, deelde de conservator van het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden mede ‘dat eene aanwijzing van eene bestemming voor eene openbare verzameling nutteloos moest schijnen’.

Waarna de kannen uit het gezichtsveld verdwenen...

154 Verbouwingsplan Gevangenpoort, Den Haag. Plattegrond, ontwerp W.N. Rose. Gemeentearchief Den Haag

[p. 224]

De commissie was niet alleen passief en afwachtend, ze ondernam zelve ook stappen. Terzake van de genoemde bouwwerken te Maastricht wendde ze zich tot ‘den Heer Commissaris des Konings van het Hertogdom Limburg’, teneinde een en ander ‘in de krachtdadige bescherming van dien hoogen beambte aan te bevelen’, onder mededeling dat de Directeur van de tekenschool aldaar alleszins bevoegd was in voorkomende gevallen van advies te dienen. Ze hielp mede de dreigende sloping van de Kleine Houtpoort te Haarlem, ‘een der liefste en meest schilderachtige gebouwen der 15e eeuw’, voorshands af te wenden. (afb. 153). Met verschillende belangrijke objecten had ze gedurende vele jaren bemoeienis. Een der belangrijkste daarvan was de grote Hofzaal, alias Loterijzaal, de tegenwoordige Ridderzaal op het Binnenhof. Het werd een nogal treurige historie.

155 Verbouwingsplan Gevangenpoort, Den Haag. Gevel zijde Plaats, ontwerp W.N. Rose. Gemeentearchief Den Haag

[p. 225]

Wegens bouwvalligheid zou de middeleeuwse houten kap (afb. 157) moeten worden afgebroken en door een nieuwe vervangen. De regering was hiermee al doende, toen de Afdeeling Letterkunde van de Akademie zich erin ging mengen. In de vergadering van 13 mei 1861 was reeds een brief van Alberdingk Thijm ter sprake gekomen, waarin tegen de afbraak werd geprotesteerd. De Afdeling kon niet beter doen dan aan haar commissie verzoeken ‘om regtstreeks tegen de voortzetting der reeds aangevangen werken, bij de Regeering op te komen’. Zij vergiste zich deerlijk met daarvan iets te verwachten. Wie had immers de nieuwe ijzeren kap voor de Hofzaal (afb. 158) ontworpen? Het lid der commissie W.N. Rose, sinds kort tot Rijksbouwmeester benoemd.¹¹ De commissie meende zich dan ook ‘aan de vervulling van die taak te moeten onttrekken’. Wel wilde ze haar invloed aanwenden opdat

156 Verbouwingsplan Gevangenpoort, Den Haag. Gevel zijde Buitenhof, ontwerp W.N. Rose. Gemeentearchief Den Haag

11 Liefde voor middeleeuwse architectuur kon zich in die periode nog op merkwaardige wijze uiten. Reeds in een vergadering op 23 juli 1855 van de Maatschappij tot bevordering der Bouwkunst (besproken in de Dietsche Warande door Alberdingk Thijm) had Rose zijn oordeel over het behoud der middeleeuwse monumenten in een vijftal vragen aan de orde gesteld. ‘1e. Zijn onze middeleeuwsche gebouwen in eenen staat van verval? 2e. Zoo ja; wat is daarvan de oorzaak? 3e. Verdienen zij, als gedenkteekenen van onze kunst en geschiedenis, bewaard te worden? 4e. Wat wordt daartoe gevorderd? 5e. Hoe zal men zich de middelen daartoe verschaffen?’ Op de eerste vraag antwoordde hij, ja! ‘Indien het een volk niet de moeite waard is zijn kunstschatten te onderhouden, hoe zou men dan mogen veronderstellen dat de natie alleen uit eerbied voor het voorgeslacht, of liefde voor de kunst, zich eenige opofferingen zou getroosten? ‘Eventuele herstellingen zijn ‘gebrekkig’ of ‘geheel tegen den stijl van het gebouw in’. De conclusie: ‘Maar uit dit alles volgt dan ook: dat de Staat een groot deel heeft aan het verval onzer kunststukken, dat hij er dus verantwoordelijk voor mag gesteld worden; zoodat het ook zijn pligt is krachtdadig mede te werken, om te behouden wat nog gered kan worden’. Wat is daartoe nodig? ‘Geld! veel geld!’ Maar ook kennis. ‘Het herstellen van oude monumenten is geene gemakkelijke zaak; daartoe wordt eene diepe studie der romantische stijlen gevorderd...’ Dit zei de man die de nieuwe kap op de Ridderzaal zou ontwerpen en zelfs een wonderlijk plan maakte voor nieuwe gevels van de Gevangenpoort, (afb. 154, 155, 156, door ir. W. Kuyper in het Haagse Gemeentearchief opgemerkt). ‘Bestond er een werk, waarin men de afbeeldingen en beschrijvingen van onze monumenten vond dan zou de verspreiding daarvan zeker veel nut doen; maar dusdanig werk bestaat niet, en hetgeen veel erger is, er is vermoedelijk niet één kunstenaar in ons land, die ze allen gezien heeft, en dus veel minder een, die in staat zou wezen er een goed verslag van te geven. Is zulk een staat van zaken niet bijna even onbegrijpelijk, als vernederend voor ons?’ Tenslotte riep Rose het bestuur van de Maatschappij op zich inzake de Ridderzaal tot koning Willem iii te wenden: ‘... maar de Ridderzaal van den Grafelijken Koning Willem ii wordt, in de Rezidentie-zelve, nog heden ten dage voor het trekken der Loterij gebezigd!’ Goede wil, vreemde daden.

[p. 226]

‘de gehouwen en gebeitelde versieringen en snijwerken’ niet aan de aannemer zouden worden gelaten, maar ‘ter beschikking van de Regering en op eene doelmatige wijze bewaard zouden blijven’. Over dat doelmatige bewaren zou De Stuers later het zijne zeggen. (ann. 13 van dit hoofdstuk).

De afdeling Letterkunde was uiteraard niet erg content. De leden baron Sloet van de Beele en Bakhuizen van den Brink stelden een brief aan de Minister op, goedgekeurd in de vergadering van 10 juni 1861.

Van Lennep protesteerde nog in september, het hielp niets. Rose's argument dat een ijzeren kap veel goedkoper was dan een houten en dat de ‘overblijfsels’ behouden zouden blijven, gaf de doorslag.¹²

157 Ridderzaal, Den Haag. Oorspronkelijke kap Z.W.-hoek, naar tekening J. Bosboom

12 In ‘De groote zaal op het Binnenhof te 's-Gravenhage’ deelde de rijksbouwmeester C.H. Peters enkele bijzonderheden mee. Hoe de toestand van de kap zo slecht was geworden ‘dat er een afdak in de zaal moest worden getimmerd, waaronder men bij regen bescherming zocht, en dat er eene goot in de bevloering moest worden gekapt, om het water ten hoofd-ingang te doen uitstroomen’. Reeds in 1856 werd in de Tweede Kamer op herstel aangedrongen, maar het duurde nog tot 1860, toen door de Minister van Binnenlandse Zaken, S. baron van Heemstra, op zijn begroting voor 1861 een post van f 75.000, - voor aanvankelijk herstel werd voorgesteld.
De procedure verliep niet gemakkelijk (verg. van 30 november 1860, Hand. 345 e.v.). Er werd een amendement ingediend tot uitstel, mede in verband met gerezen plannen het gehele Binnenhof te verbouwen.
Mr. P.P. van Bosse: ‘Het is mogelijk aan mijne onwetendheid te wijten, maar ik weet niet ééne roemrijke herinnering aan die zaal verbonden. Het is een oud gebouw, uit de grafelijke tijden. Dat weten wij allen’.
Daarentegen de heer Wintgens, onverschrokken vroege kampioen voor onze historische architectuur: ‘In andere landen, in Duitschland, Engeland, Frankrijk, zou men aan een dergelijk gebouw de grootste zorg wijden om het te herstellen; wij moeten met schaamte erkennen dat wij zulk een eerbiedwaardig gedenkteeken reeds zoolang aan het verval hebben prijsgegeven (...). Laat ons daarom niet terugschrikken het behoud te koopen van deze historische zaal; het is geld dat wij moeten overhebben voor de eer der Nederlandsche natie’. Een zekere heer Van Eck dacht er anders over: ‘Ik heb veel over voor oude monumenten, maar niet wanneer zij geplaatst zijn midden in eene stad, waar zij veel plaats innemen, die zeer nuttig op een andere wijze zou kunnen benuttigd worden’. De heer Wintgens, verontwaardigd: ‘Als ik dergelijke uitdrukkingen hoor, dan bevangt mij onwillekeurig een idée van Vandalisme, om wat zoo veel plaats inneemt te vernietigen’.
Het amendement werd op 't nippertje (33 tegen 32 stemmen) verworpen. Intussen was bekend geworden, dat de zaal een ijzeren kap zou krijgen. Daarover de heer Poortman: ‘De Regering wil het behoud van de Zaal (...) in denzelfden stijl, waarin zij oorspronkelijk heeft bestaan. (...) Nu wensch ik alleen van den Minister te vernemen hoe het met dat voornemen overeen te brengen is, dat men op de muren der zaal een ijzeren dak zal plaatsen met groote lichtramen er in? Ik ben geen deskundige, maar het komt mij voor dat zoodanige restauratie het karakter van den bouwstijl der dertiende eeuw niet aan het gebouw zal weêrgeven’. In de Eerste Kamer vooral tegenstand van de heer W.A. baron Schimmelpenninck van der Oije. Hij maakte 't al te bont: ‘Op mijn verzoek is in het verslag opgenomen de meening dat dit gebouw noch historische noch kunstwaarde heeft. Geen historische herinneringen, want als men als waar aanneemt, dat dit gebouw 6 eeuwen oud is, dan zal een hoop steenen die 600 jaar oud is toch niet verdienen dat men daarvoor zoovele uitgaven doet. (curs. van mij, t.).
Ik ben een groot voorstander van historische herinneringen enz. Maar historische herinneringen van die zaal, ik weet er geen meer merkwaardig dan de twee raderkasten, waarmede de loterij getrokken wordt. Men zegt (n.b., t.) het was een ridderzaal ten tijde van den Graaf Koning, maar wanneer ik die zaal binnentrad, toen ik kanselier was, dan is er niets hoegenaamd dat mij in de verte daaraan herinnert, ook niet aan de groote dagvaart die Cats in 1651 daar presideerde’. Tot slot: ‘Het gebouw heeft mijns inziens, geen karakter hoegenaamd, het is eene vormlooze massa die waarlijk uit het oogpunt van kunst niet behoeft te blijven’.
Aldus een ex-kanselier van ons vaderland op zijn smalst. De minister won het pleit - maar voor Rose's kap...
In de Nederlandsche Spectator van 13 januari 1861 no. 3 (‘Het Paleis van Hollands Graven in den Haag’) uitte Carel Vosmaer zijn voldoening dat het amendement was verworpen ‘om te wachten tot den, zeer problematischen, en van de koffijboonen afhankelijken herbouw van het geheele Binnenhof’. Hij ging Schimmelpenninck te lijf, maar verzette zich tevens tegen het plan van de ijzeren kap. ‘Het is, dunkt mij, duidelijk dat de eischen van een middeleeuwsche kap niet door ijzer kunnen bevredigd worden, omdat dit gants andere eigenschappen heeft dan hout en alzoo tot gants andere verhoudingen en verbindingen moet aanleiding geven’. De overspanning in drieën met twee rijen kolommen was hem ‘een nieuwe grieve, want wij verliezen daardoor zeker de harmonie tusschen zaal en kap, de eenheid, de breedheid, de trotsche uitdrukking, het geheele karakter der groote hal’. De minister wist van geen wijken. Een nader door de Kamer met 24 tegen 23 stemmen aangenomen motie om, in verband met de kap, het werk toch op te schorten, legde hij naast zich neer, op grond van Rose's in maart 1861 uitgebracht rapport. De aannemer zou, indien ijzer door hout werd vervangen, een schadevergoeding kunnen eisen van f 80.000, - (n.b. op een aanneemsom van f 103.840, -!). Bovendien zou de oude kap geschiedkundige noch schoonheidswaarde bezitten en veel jonger zijn dan werd aangenomen; de constructie zou volgens Rose beslist niet middeleeuws zijn.
De nieuwe kap zou de rijzigheid bezitten van ‘de stijl die heerschende was op het eind der 13e eeuw’ (Peters, o.c. bijl. ii). Merkwaardigerwijs zou men kunnen zeggen dat Rose bij wat hij deed een voorloper was van de veel latere ideeën omtrent restaureren in eigentijdse vormen. IJzer was het moderne materiaal van zijn dagen!
Hoewel feitelijk tot een volgende periode behorend, ter completering in 't kort de verdere behandeling van de Ridderzaal. Ze was in gebruik genomen als oud-archief van Binnenlandse Zaken, volgezet met rekken, ‘feitelijk weinig meer dan een rommelmagazijn’ (Peters). Tot de vereniging ‘die Haghe’ zich met een adres, d.d. 7 mei 1895, tot de Koningin-Regentes wendde. Uitvoerig werd de historische betekenis gereleveerd - het allerbelangrijkste vooral in 1581, de afzwering van Philips ii door de vergadering der Geünieerde Provinciën, de geboorte onzer onafhankelijkheid. Die Haghe vroeg de zaal op te nemen onder ‘de historische monumenten, waarvoor de zorg aan het Departement van Binnenlandsche Zaken is opgedragen’; tot dusverre ressorteerde ze onder Waterstaat. Waterstaat verzette zich, de Kamer stemde een post van f 1.000, - om een restauratieplan te maken, door Binnenlandse Zaken opgebracht en kennelijk door De Stuers gesuggereerd, af.^*

* In 1917 gaf Kalf een wat andere voorstelling van zaken, in een woordenwisseling met de Rijksarchitect voor de Monumenten Ad. Mulder (Bulletin n.o.b. 1917): ‘Is hem (a.m.) het sterke protest tegen de oude restauratiemethode ontgaan, in 1895 door de Maatschappij van Bouwkunst geuit, toen de Minister van Binnenlandsche Zaken gelden aanvroeg om een plan te laten ontwerpen voor de restauratie der Grafelijke Zalen - protest, dat zelfs verwerping van de begrootingspost ten gevolge had?’. Over de actie van die Haghe geen woord, evenmin over de werkelijke oorzaak van het conflict, gelegen in de tegenstelling tussen Waterstaat - dat de zaal in eigen beheer wilde houden- en b.z. - dat de restauratie aan zich wilde trekken. Een gedeeltelijke verzwijging van feiten.
Toch benoemde de minister van Waterstaat op 12 sept. 1896 een adviescommissie: Muysken, Nieuwenhuis, Knuttel en Peters. De Stuers, des duivels, schreef in 1897 in zijn dagboek:
‘Alleen dient genoteerd te worden, dat, toen onlangs de Minister van Waterstaat eene commissie van advies benoemde voor de restauratie van die xiiie eeuwsche Grafelijke Zalen, hij daaruit zorgvuldig den eenigen man weerde, wiens plaats in de commissie boven iederen anderen aangewezen was. Dr. Cuypers, wien in ons land een honderdtal monumenten om advies of ter restauratie toevertrouwd zijn geworden, die naar het buitenland ontboden werd voor de restauratie van de cathedralen te Keulen, Mainz, Straatsburg, Freiburg, van de kerk te Oppenheim, van het raadhuis te Aken, Cuypers is voor den Minister van Waterstaat en diens zaakkundige raadslieden niet rijp genoeg om gehoord te worden ten aanzien van de herstelling der Grafelijke Zalen! Er zijn brevetten van incapaciteit, die niet hem treffen, aan wien zij uitgereikt worden’. (a.v.s.). De Stuers op 't oorlogspad. De commissie werd 2 oktober 1879 geïnstalleerd en op 19 november werd Cuypers er aan toegevoegd.^**

** In Architectura, het orgaan van het genootschap Architectura et Amicitia (22e jaargang, no. 22, 1 juni 1912), kwam De Stuers ter gelegenheid van Cuypers' 85e verjaardag, hierop terug. ‘Het laatste ellendig optreden van een aantal fijne architecten, om tegen te gaan, dat aan Cuypers de restauratie der Grafelijke Zalen zou worden toevertrouwd, scheen aanvankelijk eenig succes te hebben, toen in de Tweede Kamer met één stem meerderheid indierichtingwerd besloten, doch het gelukte mij desniettegenstaande dr. Cuypers in de restauratiecommissie te brengen, waarin hij weldra de hoofdrol vervulde, en gelukkig ook, want ik houd mijn hart vast, als ik bedenk, wat er van deze restauratie zou zijn geworden, indien Cuypers er niet bij geweest ware’. De nieuwe minister van Waterstaat, de grote C. Lely, nam de realisering met kracht ter hand en op 20 september 1904 opende de jonge Koningin Wilhelmina in de herboren zaal de gecombineerde zitting der Staten-Generaal. Eén punt van geschil bleef - ook Peters vermeldt dit -: de plaatsing van de Troon. Deze, een los meubel, had traditiegetrouw vóór de schouw moeten staan, waar eens, bij bijzondere gebeurtenissen, de graven van Holland gezeten waren; hij werd, na veel gedelibereer en geschuif (afb. 159, 160) tegen de zuidelijke wand geplaatst, waardoor de dominerende lengteas werd gebroken. De Stuers schreef hierover nog een confidentiële brief aan de Koningin, wat hem een reprimande van Waterstaat bezorgde. In zijn dagboek liet hij zich bitter over deze schending der vertrouwelijkheid uit, sprekend van een ‘abus de confiance’. Het zal in die commissie wel eens moeilijk zijntoegegaan. Het lid Muysken, voorzitter van het bestuur der Maatschappij tot bevordering der Bouwkunst, zou, aldus De Stuers, een actie onder de leden hebben ondernomen om te bereiken dat Cuypers de bouw van het Centraal Station, toen dit ‘reeds een paar meter boven het maaiveld uitstak’, verder zou worden ontnomen, hierin gesteund door prof. Van Vloten. De Stuers achtte dit ‘het onbeschaamdste stuk (...) dat ik ooit in mijn leven zag (...) Deze struikrooversonderneming leed het jammerlijkst fiasco’.

^**

[p. 227]

In de Nederlandse Spectator van 21 september 1861, no. 38, werd het eerste jaarverslag van de commissie besproken; het liep uit op een scherp requisitoir. De n.s. begon met op te merken dat de commissie ‘magt’ ontbeerde. Ze heeft geld nodig ‘maar zij moet ook magt hebben’. Waarna de voortreffelijke opmerking volgde, een eeuw vóór de totstandkoming der Monumentenwet:

‘Er moet althans één ligchaam in den lande zijn dat een verbod,
of eene schorsing kan uitspreken
over zekere dagelijks gepleegd wordende
vernielingen van de bronnen onzer kunstgeschiedenis’.

158 Ridderzaal, Den Haag. IJzeren kap, ontwerp W.N. Rose

[p. 228]

Maar de n.s. ging verder: ‘Intusschen mogen wij niet verheelen dat wij aan de aldus zamengestelde commissie die magt niet zouden wenschen toegekend te zien. Nu de geheel eenige waarde miskend wordt van een uniek gebouw op onzen vaderlandschen bodem en eene commissie tot behoud van de overblijfselen der Nederlandsche kunst, geen enkelen stap gedaan heeft om de vernietiging van dat allermerkwaardigste overblijfsel te voorkomen, kleeft op haar eerste geboortejaar een fout, die zij nooit meer kan te niet doen; - die zij alleen welligt kan doen vergeven door later te bewerkstelligen dat de onwaardige herbouwing der loterijzaal weder wordt afgebroken. De Commissie, wij zagen het, verkreeg reeds eenige goede uitkomsten. Doch terwijl deze zich, men zal het moeten erkennen, nog voornamelijk slechts tot eenige curiositeiten en oudheidkundige snuisterijen bepalen, heeft zij het

159 Ridderzaal, Den Haag. Troon tegen kopwand, 20 sept. 1904

[p. 229]

belangrijkste wat er van oude monumenten te redden viel, laten verloren gaan. En daarom - hoewel het ons leed doet om die harer leden die wij weten dat er onbillijk door getroffen worden - het mag niet verzwegen worden dat een votum van wantrouwen jegens haar ministerie moet worden uitgelokt; zoolang zij gedoogt dat een gewigtig gedenkteeken voor geschiedenis, oudheid en kunst als de Haagsche Zaal wordt vernield, houdt alle vertrouwen in hare oudheidkundige zorg en bevoegdheid op, en moeten wij ernstig ieder waarschuwen haar alle ondersteuning te onthouden en haar vooral geen voorwerpen van belang toe te vertrouwen.’

Aldus de Nederlandsche Spectator. Het oordeel was scherp, niet onverdiend, maar in zijn conclusies te ver gaand. Eén misstap, gevolg van wat onverstandig solidariteitsgevoel,

160 Ridderzaal, Den Haag. Troon tegen langswand

wettigt nog geen exterminatie. De commissie reageerde in haar volgend jaarverslag. Na te hebben opgemerkt dat zij ‘niet voegzaam kon optreden in den strijd over dat gebouw’, vervolgde ze: ‘Wèl had zij van haar medelid (i.c. Rose, t.) in algemeene trekken eenige kennis gekregen van die ontwerpen, maar die bijzondere mededeling kon haar in geen geval regtigen, om hare beschouwingen, ondersteld al dat die met de vermoedelijke inzigten van de Regering zich niet geheel en al vereenigden, aan deze laatste open te leggen. Bovendien zou zij ook, als Commissie, hare zienswijze in hare overleggingen niet hebben kunnen doen gelden tegenover haar medelid, aan hetwelk zij, zoowel om zijne ambtsbetrekking als om zijne uitsluitende toewijding aan de bouwkunstige studieën en hare toepassing, op dat gebied een overwegend gezag moest en ook gaarne wilde toekennen’. De opvattingen van Rose, ‘als in haar midden den eenigen, althans onweersprekelijk den meest bevoegden beoordeelaar’, waren voor haar doorslaggevend. Daarbij: ‘De Commissie moest berusten

[p. 230]

bij de verzekering, dat het behoud van een voornaam gedeelte van het gebouw, evenzeer als het herstel in den oorspronkelijke toestand onmogelijk was: dat de groote kosten en andere gewigtige bezwaren er zich tegen verzetten, om de beschadigde en door bederf niet langer houdbare deelen, in den vorm en stijl waarin zij tot op onze tijden, waarschijnlijk onder niet geringe wijzigingen waren overgebleven, te herstellen;....’ De kritiek van de Spectator, die overigens twee Akademie-leden onder zijn medewerkers telde, achtte zij ‘voorbarig en hoogst onbillijk’.

Het was een zwak verweer. Wèl verklaarde ze ‘in die openbare betuiging van wantrouwen grond te vinden, om thans de gelegenheid te geven tot het benoemen eener nieuwe Commissie, die welligt gelukkiger zal slagen in de keuze harer middelen, en op haar streven een

161 Ridderzaal, Den Haag. Vóór de restauratie

uitslag zal kunnen verkrijgen meer overeenkomstig de wenschen en zienswijze van de hevige bestrijders der bouwwerken op het Binnenhof’. Natuurlijk kwam er geen nieuwe commissie; alles bleef bij 't oude en de Hofzaal kreeg haar ijzeren kap.

Met enige moeite werd uiteindelijk het snij- en beeldhouwwerk ‘voor eene billijke som van de erven des aannemers... aangekocht’.¹³

Nog eenmaal kreeg de commissie met de Hofzaal van doen. In het jaarverslag 1868 lezen we van plannen deze tot concertzaal in te richten. Daarbij zouden alleen de voorgevel en de beide torens behouden blijven, de rest ‘naar de behoeften der nieuwe bestemming’ worden vervangen. Hiertegen kon de commissie geredelijk opkomen, niet gehinderd door persoonlijke verhoudingen. Zij wees er op dat reeds onder een vorig ministerie besloten was het Binnenhof tot regeringscentrum te maken, waarbij de Hofzaal ‘ingerigt en bestemd zou worden tot eerre beelden- of eerezaal....’. Bovendien - en dit is een merkwaardige uitspraak

13 In ‘Holland op zijn smalst’ (hfdst. iv) kwam Victor de Stuers in 1873 nog terug op de Hofzaal. ‘Niet alleen de vernieling der oude kap, en de bouw van de afzichtelijke ijzeren constructie verkondigen de volslagen onkunde van den bouwmeester als restaurateur; elke bijzonderheid, tot de minste toe, spreekt het vonnis over hem uit; ik wijs slechts op de trap voor de hoofddeur van het gebouw’. Overigens vraag ik mij af, het exterieur van de Ridderzaal van vóór en na de laatste restauratie vergelijkend (afb. 161 en 162), of er wel zo veel is gewonnen. Het oude beeld had de warmte van een historisch gegroeid complex; het nieuwe is, naar mijn smaak, wat teveel een dogmatisch-middeleeuws bedenksel.
De verworven snijwerken werden, als alle aan het Rijk toebehorende kunstschatten, niet met bijzondere zorg omringd. De Stuers beschreef een excursie naar het Ministerie van Binnenlandse Zaken, waar ze waren geborgen. Doordringend tot wat hij ‘de Succursale van ons Nationaal Museum’ noemde, kwam hij in ‘een lang vertrek, laag, vuil, onwelriekend, met overal gebarsten muren, hier en daar met gapingen in vloer en plafond; in den hoek links op een turfkist ligt de verzameling, bestaande uit de gebeeldhouwde eikenhouten consoles van de kap der oude Hofzaal.
Zij liggen daar als brandhout, sommige aan den knagenden worm overgeleverd; andere met geschonden vormen; tot troost liggen de neuzen en ooren er naast’.

[p. 231]

voor een commissie die de ijzeren bekapping had aanvaard - zou de bouwstijl der nieuwe gedeelten ‘zoo zeer indruischen tegen dien van den nog overgebleven voorgevel (...) dat daarin alleen reeds meer dan voldoende grond gelegen was, om het geheele plan af te keuren’. Hetgeen dan ook geschiedde.

Wie de jaarverslagen der commissie doorleest, krijgt maar zelden de indruk van een gezelschap dat in de resultaten van zijn streven veel bevrediging kon vinden, Het was al slopen wat de klok sloeg. Kerken, poorten, buitenplaatsen, de omwalling van Maastricht, en wat al niet meer, verdwenen in onzalig tempo en de commissie toonde zich al verheugd wanneer zij daarvan zó tijdig bericht kreeg dat zij deze of gene ervoor kon interesseren

162 Ridderzaal, Den Haag. Na de restauratie

van te voren opmetingen en beschrijvingen te maken, of wanneer enig beeldhouwwerk bewaard bleef. Gezegd moet worden dat sommige dier beschrijvingen uitmunten door nauwkeurigheid en technisch en historisch inzicht. Een uitstekend voorbeeld daarvan is de door dr. Leemans persoonlijk beschreven en getekende kerk en, oudere toren te Dodewaard (afb. 163), in het jaarverslag 1864. De aandacht was daarop gevallen in verband met een in de toren ingemetseld Romeins grafteken, dat in 1863 aan het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden werd geschonken. De wat droge maar exact uitgevoerde tekening geeft een duidelijk beeld van de er aan bestede zorg.

Maar overigens, het trieste verhaal van een lange reeks in het decennium der commissie voorgoed uit het Nederlandse beeld geschrapte historische bouwwerken.¹⁴

Dat een enkele maal de regering voor zeer belangrijke objecten bereid was geldelijke bijdragen te fourneren, kan blijken uit het voorbeeld van de toren der o.l. Vrouwekerk te

14 Gesloopte kerken.
lutjebroek (j.c.a. 1863). Niet erg belangrijk. Hulde aan kerkbestuur voor uitvoerige inlichtingen. Gesloopt.
renkum (j.c.a. 1863, 1864, 1865). Rose brengt verslag uit, ‘welks besluit is, dat de kerk volstrekt geene aesthetische waarde heeft, maar, als stellig van Romaanschen oorsprong, voor de geschiedenis van den Vaderlandschen Kerkbouw van zeer groot belang moet geacht worden’ (sic.) Gesloopt.
Van te voren opgemeten en getekend. De ‘Dietsche Warande’ verwijt de commissie niet voor de kunst, de wetenschap en het leven gewaakt te hebben, doch ‘voor liefhebberij’. De commissie verzet zich ‘tegen den schijn van eenig pligtverzuim’.
rossem (j.c.a. 1865, 1866, 1867). Gesloopt. Tekeningen gemaakt door D.J. Itz, gemeentearchitect Zutphen.
oudorp bij alkmaar (j.c.a. 1866) Toren. Uitvoerige beschrijving met tekening van Rose (10e eeuw?) Gesloopt.
wieringerwaard (j.c.a. 1867). Kerk uit 1633, in 1866 gesloopt.
egmond binnen (j.c.a. 1867). ‘... niet meer dan een gewoon groot huis, met boogvensters voorzien, en is eerst in het laatst der vorige eeuw (...) opgetrokken’. Gebouw kan ‘volstrekt geen aanspraak op belangrijkheid maken’. Gesloopt.
zonnemaire (j.c.a. 1867 en 1868). Kerk begin 15e eeuw. Gesloopt.
heino (j.c.a. 1867). Beschreven en opgemeten. Gesloopt.
charlois (j.c.a. 1867). Kerk en toren begin 16e eeuw, vergroot 17e eeuw. Opgemeten. Gesloopt.
midwoud (j.c.a. 1867). Kerk eind 17e eeuw. Volgens Leemans ‘geen belangrijke gegevens’. Opgemeten. Gesloopt.
zutphen (j.c.a. 1868). haafensche (harfensche?) Kapel. Van een h.b.s.-leraar ontvangt de commissie ‘twee teekeningen in waterverf’. Gesloopt.
voorschoten (j.c.a. 1868). Kerkbestuur vraagt hoe 't best opmetingen en tekeningen te doen maken. Commissie zeer dankbaar, brengt ‘openlijke hulde’. Gesloopt.
heesch (j.c.a. 1868). Gesloopt. ‘Bevoegd persoon’ is aangewezen opmetingen enz. te maken.
kedichem (j.c.a. 1868). Gesloopt. Burgemeester heeft geen bericht gegeven. Commissie maakt haar ‘leedwezen’ bekend. Antwoord burgemeester weinig bevredigend. Commissie wendt zich tot Commissaris des Konings. Burgemeester krijgt kennelijk reprimande. Dit stemt commissie tot ‘eene bemoedigende en met dank erkende voldoening’.
koudekerke (j.c.a. 1868). Plompe toren (afb. 164). Niemand wil voor onderhoud zorgen. Minister Marine: geen belang voor scheepvaart; k.v.k. Zierikzee: geen belang voor vissers- en kustvaartuigen; Gemeentebestuur Haamstede: wil niet voor instandhouding zorgen.
Uitvoerig betoog commissie: stelt aan Minister Binnenlandse Zaken onderzoek voor. Minister zal resultaat daarvan ‘gaarne tegemoet zien’. Eerst ruim 60 jaar later weer belangstelling.
n.r.m.b., 4 mei 1929, not. 61, no. 3928. Gemeente Haamstede heeft aan regering verzocht tot restauratie over te gaan. Defensie nog steeds geen belangstelling, wil toren aan o.k. en w. overdragen. ‘Waar van verschillende zijden hiervoor belangstelling wordt betoond, zou het de gemeente Haamstede wellicht kunnen gelukken geld voor de restauratie bijeen te krijgen, waarna de toren als Rijksmonument zou kunnen worden aanvaard’. (!)
v.m.r.m.b. april, mei, juni 1930, no. 4237: de commissie stelt de Minister voor Burgemeester en Wethouders van Haamstede in overweging te geven een commissie te benoemen, die geld voor de restauratie zou trachten bijeen te krijgen, opdat de kosten ‘niet enkel zullen komen ten laste van het Rijk’. Wel zou een rijksbijdrage in uitzicht kunnen worden gesteld.
Al met al een wonder dat de toren er nòg staat!. De restauratie vond eerst veel later plaats.
v.m.r.m. juli, augustus, september 1935, no. 488: bij suppl. begr. van 1935 werd f 3.600, - aangevraagd en, na wat strubbelingen, het werk aan arch. J.W. Jansen opgedragen.
neerlangel (j.c.a. 1868-1869-1870) in 1869. Gesloopt. ‘Eene teekening in kleuren’ is aangeboden. j.c.a. 1870: ‘De Commissie betreurt het zeer, dat hier wederom een der oudste kerkgebouwen van ons vaderland aan vernietiging is prijsgegeven, zonder dat zij door tijdige kennisgeving tot eigen onderzoek in staat werd gesteld’. Zie voor afb. en beschr. ‘De Oude Tijd’ (Haarlem, bij Kruseman) van 1869, pp. 161/162.
dordrecht (j.c.a. 1868-1869-1870). St. Mariënklooster, gesticht 1303, later verbouwd. Gesloopt. Belangrijke krocht (afb. 165). Aan directeur Ge-meentewerken gevraagd opmetingen en tekeningen te doen maken. Directeur vraagt geld om tekenaars, die werk in vrije tijd doen, te betalen en resultaten te doen uitgeven. Commissie kan daaraan niet voldoen.
kessel (j.c.a. 1870) Kerk midden 15e eeuw. Gesloopt. Commissie niet tijdig ingelicht.
Beschadigd Romeins altaar gevonden.
eexta (j.c.a. 1870-1871) Gesloopt. Uitvoerige beschrijvingen. In j.c.a. 1870: de schetsen ‘kenschetsen geheel en al den stijl van de groote Hofzaal met hare torens op het Binnenhof...’
In j.c.a. 1871 wordt gewag gemaakt van beschildering der koorwanden met opschrift: ‘Anno 1167 is diese kerck gebaut door J. Jans’. Hiervan is geen tekening gemaakt. Het is ‘zeer te bejammeren, dat een zoo merkwaardig en voor de oude geschiedenis van onze vaderlandsche bouwkunst, zeldzaam belangrijk gebouw onherroepelijk verdwenen is, dat het kerkbestuur na nauwkeurig onderzoek, niet liever een besluit nam tot versterking en herstel van het bestaande’.
oldetrijne (weststellingwerf) (j.c.a. 1870) Gesloopt. Opgemeten en beschreven.
bergschehoek (j.c.a. 1870) Kerk eind 17e eeuw, herbouwd na brand. Zij heeft volgens commissie ‘wegens haren ouderdom geene waarde’ (!).
Gebrandschilderde ramen van Willem van Cleef en Pieter Loover waren reeds in 1835 ‘aan eenen Israëliet verkocht’.
bovenkarspel (j.c.a. 1870 en 1871) Gesloopt.
maasdam (j.c.a. 1871) Gesloopt. Opgemeten.
kampen (j.c.a. 1871) Bovenkerk. Beschreven. Commissie geeft regering in overweging in herstel bijdrage te leveren. Het gemeentebestuur zou f 40.000, - ter beschikking willen stellen. Hulde aan gemeentebestuur, de kerk bestaat nog!
oosterwijk zh (j.c.a. 1872/73) Vroeg middeleeuws. Gesloopt.
wissekerke (j.c.a. 1872/73) Toren gesloopt (kerk was in 1802 afgebrand). Het gemeentebestuur had ‘de goedheid tevens een photogram van den toren toe te voegen’. Dat goede bestuur!
Gesloopte stadspoorten.
hattem (j.c.a. 1860-1861) Buitenpoort ‘de dikke tinne’. Gesloopt.
haarlem (j.c.a. 1860-1861) De Raad neemt sloping van de Kleine Houtpoort ‘in ernstige overweging’. Gevaar voorshands afgewend.
(j.c.a. 1872-1873) Sloping blijkt toch aanstaande. Als schrale troost krijgt de commissie een ‘photogram’ en opmetingstekeningen, in 1863 gemaakt en door de Maatschappij tot bevordering der bouwkunst in de 10e aflevering van de ‘Afbeeldingen van oude bestaande gebouwen’ uitgegeven.
(j.c.a. 1866-1867-1872-1873). In 1865 besluit de Raad tot sloping van de Kennemerpoort. In j.c.a. 1866 wordt in bijlage b een brief der Commissie, d.d. 15 october 1865, afgedrukt, betreffende het algemene probleem van het afbreken van poorten; hieruit o.m.: ‘... dat er een tijd kan of liever moet komen, waarop men de opzettelijke vernieling van diergelijke gebouwen betreuren, waarop het nageslacht een streng, maar billijk oordeel zal uitspreken over hen, die het werk der slooping verordend hebben. (...) zij vleit zich dat het verlicht bestuur der gemeente middelen zal weten op te sporen en willen toepassen, om het gevaar dat die gebouwen bedreigt, af te wenden’. Zij zou sloping ‘ook voor den roem van uwe stad diep betreuren’. In bijlage c een tweede brief, d.d. 30 october 1865.
De Commissie noemt daarin de poort ‘eene zuiver bewaarde en uitnemend geslaagde proeve van poortenbouw uit de xviie eeuw’ en wijst op het fraaie beeldhouwwerk. ‘Het is daarom, dat de Commissie in alle bescheidenheid en met ernstigen aandrang hare bede tot Uw Edelachtbaren rigt, dat de uitvoering van het over de Kennemerpoort gevelde vonnis geschorst, dat vonnis aan herziening onderworpen worde...’.
In j.c.a. 1867 wordt echter vermeld dat de afbraak reeds in '66 is begonnen en dat in de Haarlemsche Courant van 7 november 1866 gewezen werd op de gelegenheid, ‘voor vermogende kunstminnaars opengesteld, om de beide gevels of eenen van beide aan te koopen’. Onze gewiekste voorouders...
(j.c.a. 1871-1872/73) Koepoort gesloopt.
In j.c.a. '72-'73 wordt uitvoerige beschrijving gegeven (pp. 3 t/m 11).
leiden (j.c.a. 1863, 1865, 1867). Wittepoort (j.c.a. 1863). Vermelding sloping buitenpoort. Commissie vindt het uit 1734 daterende gebouw niet bijzonder belangrijk.
In j.c.a. 1867 vermelding van tekeningen; de Wittepoort is dan geheel gesloopt.
In j.c.a. 1865 vermelding van sloping Herepoort, Marepoort, Koepoort.
In j.c.a. 1866 vermelding van gevaar voor Rijnsburgse poort, i.v.m. spoorwegplannen. Commissie acht poort niet belangrijk.
In j.c.a. 1866, als bijlage a, brief d.d. 30 october 1865 aan gemeentebestuur Leiden over ‘... sloopingsplannen, waarover men later welligt berouw zal gevoelen, en die het nageslacht aanleiding zouden kunnen geven, om den staf te breken over hen, die zulke plannen vastgesteld of ten uitvoer hebben gelegd’.
Hetgeen dan bij deze geschiedt.
middelburg (j.c.a. 1867-1868). Vlissingsepoort. Gesloopt in '67. Tekeningen gemaakt.
doetinchem (j.c.a. 1867). Gruitpoort. Blijkt reeds in 1862 zonder bericht aan de commissie te zijn afgebroken.
zutphen (j.c.a. 1867). Vispoort. ‘Sedert eenige jaren’ gesloopt.
(j.c.a. 1871). Waarschuwing van Victor de Stuers over Nieuwestadsbinnenpoort. Gemeentebestuur deelt mede dat alleen de binnenpoort (1616) zal worden gesloopt en dat middeleeuwse overblijfselen gespaard zullen worden.
alkmaar (j.c.a. 1867). Heilose of Kennemerpoort. Gemeentebestuur deelt mede dat die begin 1867 gesloopt zal worden. Jaartal aan binnenzijde 1652. Bericht van zekere heer Bruinvis: ‘bijzonder fraai scheen zij hem niet’; de poort vormde echter ‘... eene gelukkige scheiding tusschen een niet onbevallige, zeer lommerrijke voorstad en eene daartegen strijdende intrede, gevormd door weinig beduidende huizen’(!).
dordrecht (j.c.a. 1868-'69). Spuipoort. Dreigend gevaar voor sloping. Verder geen bericht.
venlo (j.c.a. 1870). Roermondse poort. Sloop i.v.m. ‘ontmanteling’. Photogram.
bergen op zoom (j.c.a. 1870). Antwerpsepoort, Waterpoort, Bospoort. Gesloopt.
breda (j.c.a. 1870). Bospoort. Gesloopt. (j.c.a. 1871). Waterpoort, Haagpoort, idem.
wijk bij duurstede (j.c.a. 1871-1872). Veldpoort. Gesloopt vóór commissie kon laten opmeten.
hoorn (j.c.a. 1872). Koepoort, Westerpoort. Gesloopt.
Men bedenke, dit is een bloemlezing, zonder het veelal uitvoerige commentaar en alleen wat ter kennis van de Commissie kwam.
En wat was er al vóór 1860, wat zou er nog na 1873 worden gesloopt! Overigens valt op te merken dat een historisch gebouw vaak in het bijzonder werd beoordeeld naar het al dan niet aanwezig zijn van beeldhouwwerk. In een brief, d.d. 10 augustus 1873, gericht tot minister Geertsema van Binnenlandse Zaken (Rijksarchief 's-Gravenhage) en reeds vermeld in ann. 80 van hfdst. 2, besprak Victor de Stuers de verkoop i.v.m. het slopen van de Leidse- en Utrechtsepoort te Woerden - voor de som van f 1.402, -. Hij wees op een reeds vroegere bespreking in het jaarverslag 1863-1864 (p. 15) van de Akademie-commissie. De minister had zich d.d. 6 april 1864 tot de commissie gewend om haar oordeel over de betekenis der poorten te vernemen, i.v.m. een aanvraag om sloopvergunning, en dit speciaal betreffende de ‘oudheden waarmede die poorten gezegd werden, versierd te zijn’.
Die versiering was kennelijk 't belangrijkst, niet dus een poort als bouwwerk; De Stuers: ‘Het opzettelijk daartoe ondernomen onderzoek stelde in het licht, dat die voorwerpen slechts van zeer ondergeschikte, zoo al van eenige waarde konden geacht worden, en dat de poorten zelve voor de geschiedenis der vaderlandsche bouwkunst evenmin eenig bijzonder belang hadden; weshalve de Commissie zich bepaalde tot den raad, om de in steen uitgehouwen wapenschilden aan den binnenen den buitengevel van de naar Leiden voerende poort op het Raadhuis te bewaren, of in een der muren van dat gebouw in te metselen’. Interessant voor de sfeer dier dagen is wat De Stuers daarna vertelde over het samengaan van zes toevallige omstandigheden waardoor zijn aandacht op deze zaak viel - o.m. ‘dat mijn oog dit bericht ontdekte tusschen een belangrijk bericht aangaande het inslaan van het onweder in een boerenwoning en een ander over de gemeenteraadsverkiezingen te Charlois’.
De moraal: ‘dat het behoud van onze historische monumenten en kunstprodukten niet aan een gelukkige samenloop van zes toevallen behoorde overgelaten te worden’.
En halverwege de brief: ‘Met dit schrijven heb ik geen ander doel dan op het oude aambeeld - de instelling eener Commissie te hameren’. (Zie daarvoor hfdst. 5).
Ontmanteling Maastricht. Een der meest kwalijke hoofdstukken uit de periode der Akademiecommissie.
j.c.a. 1861/'62. Mededeling over ‘de waarschijnlijke slooping van eenen ouden toren, (afb. 166), als kruidtoren gebruikt’. Commissie wendt zich tot gemeentebestuur.
j.c.a. 1866. Gevaar voor sloping van oude vestingtoren bij de St. Maartenskerk te Wijk. Dezelfde ‘kruidtoren’. Contact met minister van Oorlog.
j.c.a. 1867. Gemeentebestuur wendt zich tot minister Financiën om door overdracht aan gemeente de toren voor sloping te behoeden.
j.c.a. 1868. Victor de Stuers houdt Commissie van ontmanteling op de hoogte. Deze, aanvaardend dat enkele poorten gesloopt moeten worden ter verkrijging van nieuwe toegangen, vraagt de regering vooral archaeologische gegevens te doen verzamelen. De Stuers verzamelt persoonlijk van de te slopen Tongersepoort gegevens en maakt opmetingen. j.c.a. 1868/'69. Commissie acht archaeologisch onderzoek onvoldoende.
In hetzelfde jaarverslag verdere gesloopte poorten: Brusselsepoort, St. Maartenspoort (Wijk), Onze Lieve Vrouwepoort, Wijkse of Akerpoort. Gang van zaken bij deze laatste poort schandaleus. De poort zou voor voetgangers behouden kunnen blijven. Dan grijpt de bevolking van Wijk in: ‘Zoo zouden de winkeliers, vooral de houders van kroegen, van de eene zijde van de straat hunnen vrees geuit hebben, dat, indien de poort behouden bleef en de uitweg daarlangs gerigt werd, hunne neering benadeeld zou worden ten bate van hunne overburen’. Zij namen zelf de sloping ter hand ‘op eenen achternamiddag’, waarop zij ‘hun vernielingswerk eenen geruimen tijd voortzetteden, zonder dat hun dit door het openbaar gezag werd belet...’ Kroegbazen versus middeleeuwse poort: Akerpoort exit! In hetzelfde verslag een even schandaleus voorval betreffende de eerder genoemde ‘kruidtoren’. Op alle verzoeken van de gemeente afwijzende beschikking (30 juni 1868); commissie is nog zo beleefd te veronderstellen dat minister Financiën onvoldoende zou zijn voorgelicht. Op 14 november wordt het slopen aanbesteed. ‘De afbraak werd gebezigd, om eenen dam in de rivier te leggen ter wijziging van den loop des strooms. Een eerwaardig, en misschien wel in ons vaderland eenig gedenkteeken, dat den loop van zes eeuwen had getrotseerd, werd in den letterlijken zin in het water geworpen...’. Het Akademielid baron Sloet van de Beele vraagt opheldering in de Tweede Kamer en krijgt tot antwoord dat ‘de toren werkelijk in den weg stond’, en verder o.m. dat ‘oudheden geen regt van bestaan hebben, als zij het tegenwoordige geslacht hinderen’. Een Nederlandse minister, ruim een eeuw geleden... De Stuers zou er schande over uitroepen.
Bij de ontmanteling van zijn geboortestad had hij, onafhankelijk van zijn pogingen tot behoud, niet stil gezeten. Uit het jaarverslag 1868/'69:
‘De achter het Verslag afgedrukte bijlaag levert eene naauwkeurig omschrijvende lijst der gevonden voorwerpen, met welker samenstelling jhr. Victor de Stuers nieuwe bewijzen van zijne werkdadige belangstelling heeft gegeven’.
Deze lijst, ‘Aldus opgemaakt te Maastricht, 12 november 1868’, is een exacte opsomming van 127 objecten, gehouwen stenen, wapens, munten, fossielen, aardewerk, enz. - alles uitvoerig omschreven en geïdentificeerd.
Men bedenke hoezeer De Stuers met maar weinigen - niet alleen in Nederland, maar in geheel West-Europa - het architectonisch erfdeel in bescherming nam. Zoals Thomas Mann in ‘Buddenbrooks’ een kandidaat (1862) voor het Senatorschap in Lübeck beschreef: ‘Er war nicht der Mann, in der Bürgerschaft die Bewilligung gröszerer Geldsummen zur Restaurierung und Erhaltung der mittelalterlichen Denkmäler zu befürworten. Dasz er aber der erste, absolut in der ganzen Stadt der eerste gewesen war, der reine Wohnräume und seine Kontors mit Gas beleuchtet hatte, war Tatsache.’ (ii, 7, iii). Op het koopmanschap van die jaren drukt de schuld van het laten verkommeren, om der wille van wat als Vooruitgang werd beschouwd, van de historische schoonheid.

[p. 232]

Breda (afb. 167) (jaarverslag 1868/'69). Waar in het algemeen sinds de Napoleontische tijd de kerktorens aan de burgerlijke gemeenten toebehoorden, bestond hier de merkwaardige situatie dat dit alleen het geval was met het boven de nok van het kerkdak uitstekende gedeelte; de onderbouw behoorde aan de kerkelijke gemeente, een vroeg geval van horizontale eigendom. De gemeente Breda had enige jaren tevoren het bovenste deel ‘geheel en al in den oorspronkelijken stijl doen herstellen’ door de gemeentearchitect J.F. Cuypers; aan de onderbouw was toen niets gedaan. Constructieve gebreken begonnen daar op te treden, maar het kerkbestuur ontbraken de middelen om in te grijpen. De gemeente stak de helpende hand toe, maar behoefde eveneens assistentie en had ‘zich tot den Koning gewend, met verzoek om eene ondersteuning van Rijkswege’. Zo kreeg de commissie dit schrijven om advies

163 Toren, Dodewaard. Tekening dr. C. Leemans

[p. 233]

en zij beval het plan ten zeerste aan, echter met dien verstande dat, mochten voor het ogenblik de fondsen voor algehele restauratie te kort schieten, de constructieve verbeteringen zodanig zouden worden uitgevoerd ‘dat alles vermeden werd, waardoor later het bijwerken der versieringen, overeenkomstig den oorspronkelijken stijl en aanleg bemoeijelijkt, of daarop ingegrepen zou worden’. Als was dan de torenspits niet meer de oorspronkelijke¹⁵, men wenste toch kennelijk het authentieke gothische karakter van de toren te bewaren - bewijs voor het feit dat in Frankrijk en Duitsland reeds lang gangbare denkbeelden ook tot de commissie waren doorgedrongen. Uit het jaarverslag 1870 blijkt dat de regering hierin wenste mee te gaan; de restauratie van het onderste gedeelte werd eveneens door de gemeentearchitect verzorgd.

164 Plompetoren, Koudekerke

15 Vergelijk in F.A.J. Vermeulen, Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandsche Bouwkunst, deel ii afb. 208 en plaat 222; na het verbranden van de oude spits in 1694 was de nieuwe gebouwd met medewerking van stadhouder Willem iii.

[p. 234]

165 Krocht St. Mariënklooster, Dordrecht

[p. 235]

166 Kruittoren, Maastricht

[p. 236]

Bijzondere belangstelling had de commissie van 1861 tot 1871 voor de ruïne van het kasteel Brederode. Het was geen dichterlijke sentimentaliteit waardoor zij werd bewogen. Haar leden waren geen dromers, die tussen afbrokkelende muren de vergankelijkheid van al het aardse overpeinsden, ze hadden evenmin de geest van Chateaubriand, die in een middeleeuwse ruïne de grootheid van de godsdienst zag weerspiegeld.¹⁶ Ze waren een klein groepje geleerden en technici, die een ruïne zagen als een historisch document dat bewaard diende te blijven als een geschonden, maar authentiek manuscript.

En het kasteel van Brederode, in de 15e eeuw tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten verwoest, later geheel tot ruïne vervallen (afb. 168), wàs zo'n document. Mèt de commissie ijverde de Haarlemse archivaris, mr. A.J. Enschedé, krachtig voor het behoud. Reeds in het

167 Toren O.L.V. Kerk, Breda

16 Génie du Christianisme', Tome deuxième, troisième partie, chap. v: ‘Le gothique, étant tout composé de vides, se décore encore plus aisément d'herbes et de fleurs que les pleins des ordres grecs. (...) Il n'est aucune ruine d'un effet plus pittoresque que ces débris: sous un ciel nébuleux, au milieu des vents et des tempêtes, au bord de cette mer dont Ossian a chanté les orages, leur architecture gothique a quelque chose de grand et de sombre comme le Dieu de Sinaï, dont elle perpétue le souvenir’. Dat was ware Romantiek!

[p. 237]

jaarverslag 1861-'62 vinden we van hem een bericht over verwaarlozing, verval en gebrek aan toezicht. In een afzonderlijk uitvoerig document, d.d. 17 november 1862, bracht de commissie haar bevindingen ter kennis van het Akademie-bestuur. De ruïne, ‘met 75 roeden land daarbij behoorende’, was door Domeinen verpacht aan een zekere heer Van Hoorn, ontvanger te Amsterdam, die het geheel aan een boer ten gebruike had gegeven. Deze had de voorpoort, in strijd met de bepalingen der huurovereenkomst, tot koetshuis ingericht (afb. 169) en op het voorplein een boerderij gebouwd, ‘gedeeltelijk opgemetseld met steenen, tot dat doel van de muren van het oude gebouw uitgebroken of weggenomen. De grachten waren van lieverlede gedempt (...). De kelders waren toegemetseld, en gedeeltelijk tot stallen voor vee, gedeeltelijk tot huiselijk gebruik ingerigt,...’

168 Ruïne kasteel Brederode. Tekening Elbert van Drielst (1746-1818)

Mr. Enschedé kreeg van regeringswege de taak toegewezen een wakend oog op de ruïne te houden en bracht verbeteringen aan, bomen werden verwijderd, muren van plantengroei gezuiverd, ‘de ruigte en het vuil, dat vooral in de vertrekken, maar ook op de trappen en in de portalen tot eene aanzienlijke hoogte was opgehoopt, voorzigtig weggeruimd’, losse delen vastgemetseld, hokken verwijderd, enz. Een conflict met Van Hoorn bleef niet uit; hij voelde zich in zijn goede naam aangetast en zond een gedrukt vertoog aan de regering en de Akademie. De commissie drong aan op vernietiging der huurovereenkomst; de huursom van f 30, - 's jaars (!) kon daarvoor bezwaarlijk een beletsel zijn. Intussen kreeg de heer Enschedé wel enig geld van het ministerie voor noodzakelijk onderhoud. De commissie bleef echter klagen over misstanden, zolang de boer het voor 't zeggen had; van ontbinding van het contract blijkt niets uit de jaarverslagen tot 1871. Het op haar volgend orgaan, het College

[p. 238]

van Rijksadviseurs (hoofdstuk 5) zou echter zijn voldoening uitspreken over wat Enschedé - toen zelf lid van het College - had verricht (afb. 170) en kunnen vaststellen ‘dat met betrekkelijk geringe middelen zeer veel goeds is gedaan en dat eerlang het gebouw voor het eerst sinds drie eeuwen in zijn geheelen omvang zal kunnen aanschouwd worden’ (tweede jaarverslag 1874-1875). Aldus bleef een belangrijk middeleeuws overblijfsel uiteindelijk toch gespaard (afb. 171); dat geld en ambitie ontbraken om, als later bij De Haar, als bij Pierrefonds, tot algehele reconstructie over te gaan - waarvoor wel een suggestie bestaat (afb. 172) - behoeft naar mijn persoonlijk oordeel niet betreurd te worden.¹⁷

Voor het behoud van gebrandschilderde ramen in kerken had de commissie evenzeer belangstelling. De geschiedenis van die te Zevenhuizen is weer een zwarte bladzijde (j.c.a.

169 Ruïne kasteel Brederode. Uit: De Nederlandsche Kunstbode, 24 mei 1879 no. 10

17 Victor de Stuers wijdde in de Nederlandsche Kunstbode (24 mei 1879, no. 10 en 31 mei 1879, no. 11) twee artikelen aan Brederode. Hij behandelde de geschiedenis en de vermoedelijk oorspronkelijke toestand aan de hand van de door Mr. Enschedé gevonden gegevens. Deze had zich de medewerking verzekerd van een bouwkundige, de opzichter van Meerenberg, Van der Linden, en wist in 1862 van de regering f 500, - los te krijgen. Allereerst werd gewerkt ‘aan de Voorpoort, waarvan het tongewelf door inwatering en de werking van een daarop gegroeiden eschboom zoodanig was verzwakt, dat het toen men er een formeel onderbracht, naar beneden stortte; men moest het dus geheel opnieuw aanleggen; de boom werd weggenomen, het gewelf met koolteer besmeerd, en daar het niet in het plan lag het dak te herstellen, werden een paar openingen ter weerszijde aangebracht om het regenwater te laten weglopen’.
Twee bomen bij de vierkante hoektoren konden niet worden verwijderd, omdat de wortels te diep in het metselwerk waren doorgedrongen. ‘Die boomen’, schreef De Stuers, ‘maakten overigens een schilderachtig effect’. Voor versteviging van het metselwerk kreeg Enschedé jaarlijks (van '66-'69) f 800, -; f 600, - van de regering en f 200, - van Directeuren van Teylers Genootschap. In 1868 stelde hij voor het grasland van Van Hoorn terug te kopen voor verdere ontgravingen. De Stuers: ‘Neen, dat was te kras. Het denkbeeld werd toegejuicht, maar het geld moest... van particulieren gebedeld worden, men zou aan particulieren een aalmoes gaan vragen om den Staat der Nederlanden in het bezit te stellen van eenige vierkante meters grond!’ Toen dit niet lukte, ging de hoge overheid door de knieën: ‘na lang smeeken liet zij zich vermurwen en kocht zij voor f 3.000, - het aloud domein weilandje terug’ (maart 1869).
Niet ieder was enthousiast over het conserveren van ruïnes. Multatuli, naar aanleiding van een bezoek aan de ruïne van het slot Sonnenberg te Wiesbaden, onder de titel ‘Staccata, de auteur en andere ruïnes’ (Millioenenstudiën, 1873):
‘En - o gruwel! - alweer als bij vele andere ruïnen, zijn sommige brokken muur... gerestaureerd! Dien onzin vindt men overal. Ik ken, ook in ons land, bouwvallen die door de vaderlijke zorg van stads- en dorpsbestuur heel netjes bepleisterd en gewit zijn’.

[p. 239]

170 Ruine kasteel Brederode. Voorpoort van binnenzijde gezien. Tekening Victor de Stuers, 1872

[p. 240]

1867). Gealarmeerd door een bericht in de dagbladen dat kerkvoogden der Hervormde Gemeente besloten hadden deze ramen aan de hoogst biedende te verkopen¹⁸, wendde de commissie zich met een uitvoerige brief tot de kerkvoogdij. Ze nam - het zij tot haar eer gezegd - ditmaal geen blad voor de mond. ‘Er is geen twijfel aan of verkoop dier glazen zal bij allen wien de kunst en kunstbeschaving dierbaar zijn in den lande, een kreet van leedgevoel, misschien ook wel van verontwaardiging doen verrijzen; want wordt het feit bekend (en bekend zal het zeker worden) dan hebben wij Nederlanders tegenover andere beschaafde, en over het algemeen meer kunstlievende volken van ons werelddeel, ons over eene nieuwe handeling van wandalisme te schamen, zonder dat wij daarvoor eenige geldende verontschuldiging zullen kunnen inbrengen. Door de schuld van het kerkbestuur van ééne gemeente

171 Ruïne kasteel Brederode, 1896

zal een nieuwe vlek op de naam van ons volk geworpen worden, zal een nieuw en gewigtig getuigenis tegen onzen goeden smaak niet alleen, maar ook tegen ons gevoel van eerbied en waardeering van hetgeen onze voorouders gewrocht hebben, optreden’. Hoe beschaamd, betoogde de commissie, moest het kerkbestuur staan tegenover de schenkers van anderhalve eeuw geleden! Zij noemde als navolgenswaardig voorbeeld de houding van de kerkvoogdij te Oudshoorn, waar ook stemmen waren opgegaan om de twee eeuwen oude ramen te verkopen. ‘Maar dat heilig- en kunstschennend feit wilden de kerkvoogden niet gedoogen, daartegen verhief zich het betere gevoel van de beschaafde leden der gemeente,....’. Zevenhuizen werd in overweging gegeven zich tot de ‘hooge Regering’ om hulp te wenden. Tezelfdertijd verzocht de commissie de predikant zijn invloed ten goede aan te wenden, hetgeen voor kerkvoogden aanleiding was de commissie te antwoorden dat haar actie betekende ‘het opwekken of aanblazen van twist tusschen den predikant en zijne kerkelijke autoriteiten’, en een poging ‘om verdeeldheid te stichten, door invloedrijke leden op te zetten tegen kerkvoogden’. De commissie had het nakijken - ‘de stem eens roependen in de woestijn’, had Mérimée reeds veel eerder geschreven.¹⁹

Meer succes - maar het zou gruwelijk zijn, ware dit anders geweest - had de commissie

18 j.c.a. 1867: ‘Indien de Commissie wèl onderrigt is, heeft de verkoop niet bij inschrijving plaats gehad (...) maar zouden de glazen aan Israëlieten te Utrecht uit de hand zijn overgedaan’. Hetgeen weinig zegt ten nadele van de kopers, zeer veel van de kerkvoogdij.

19 Om haar betoog kracht bij te zetten, gaf de commissie in bijlage d van haar jaarverslag een gedetailleerde beschrijving der glazen. Ze liet zich over de kerk zelve, vernieuwd na de brand in 1701, niet erg lovend uit. Maar daar tegenover stonden 16 vensters en 6 koperen kronen. Die kronen waren al eerder verkocht en ‘vervangen met ijzeren kroonen en petroleumlampen, kroonen die in wanstaltigheid met de kerk wedijveren’. De beschrijving der ramen geeft de indruk van voortreffelijk 18e eeuws gebrandschilderd glas, met opschriften, wapenschilden, bijbelse taferelen en voorstellingen van het bedrijf der schenkers. En wanneer dan de ‘vermaning in rijm’ op een der ramen staat vermeld:

‘Gij Borgers en boeren van Zevenhuyse allegaar.
Weest in eenigheid en liefde met elkaar.
Laat yder in opregtigheyt zijn ampt Regeren.
So zal de Kerk en 't Ambagt van Zevenhuyse wel floreeren’,

dan kan alleen maar geconcludeerd worden dat het ‘ampt’ in 1876 slecht en niet ‘in opregtigheyt’ werd geregeerd.
Die mentaliteit is nu gelukkig veranderd. In een extra nummer van het blad Kerkklanken (Zevenhuizen, 16 juni 1971), werd na gereedkoming van de laatste restauratie de geschiedenis der kerk verhaald, waaruit tevens blijkt hoezeer door velerlei acties de bevolking tot het welslagen dier restauratie heeft bijgedragen. Openhartig wordt gesproken over wat in de vorige eeuw gebeurde. ‘Bijzonder belangrijk voor het gebouw waren de na de brand (in 1699 - de commissie noemde 1701, t.) aangebrachte gebrandschilderde ramen, zestien stuks in getal, maar die omstreeks 1865 door ernstig verval, lekkage en tocht uit de kerk zijn verdwenen. De antiquair Hamburger uit Utrecht kocht de glazen en liet ze in 1868 te Parijs veilen. Men vermoedt dat de glazen aldaar tijdens een beleg zijn vernield’. Bedoeld zal wel zijn het beleg in de Frans-Duitse oorlog. De koperen kronen werden in 1866 verkocht en merendeels ‘in 1873 door een Haags koopman naar Engeland verzonden’.
Enkele zijn hier achtergebleven en bevinden zich nu in het Historisch Museum te Rotterdam.

[p. 241]

met de Goudse glazen, waar bovendien de kerkvoogdij alle medewerking verleende. Voor het herstel hadden kerkvoogden een rijksbijdrage gevraagd (j.c.a. 1868-'69). Een onderzoek, door Leemans en Rose ingesteld, bracht aan het licht dat reeds eerder herstellingen waren aangebracht, en dit op veelal onvoldoende wijze, bijv. door bijschildering, zonder inbranding, met doorschijnende kleuren die dan ook weer gingen verbleken. Door het nog aanwezig zijn van de cartons der gebr. Crabeth kon over voldoende gegevens worden beschikt en de commissie zegde kerkvoogden, die bij gebrek aan fondsen reeds ‘eene niet onaanzienlijke leening’ terwille van de voortgang van het werk hadden gesloten, alle steun toe. Het resultaat was, dat de regering de helft van het benodigde bedrag fourneerde en de commissie sprak van ‘een verlicht kerkbestuur, dat in de behartiging dezer zaak de billijkste aanspraak heeft op

172 Kasteel Brederode. Maquette van reconstructie

den dank, niet alleen van de Goudsche Hervormde Gemeente, maar van ieder landgenoot, die een warm hart heeft voor den roem van het vaderland op het gebied der kunst’.²⁰

De commissie hechtte ook veel waarde aan muurschilderingen in kerken en andere gebouwen en vermeldde die reeds in haar rondschrijven bij het begin van haar werkzaamheden, met de toevoeging ‘niet te vergeten’. Veelal waren wat zij vond of waarop haar aandacht werd gevestigd, niet meer dan fragmentarische overblijfselen, waarbij zij streefde naar het doen maken van afbeeldingen, dan wel het verder ontbloten door verwijdering van de witsellaag. Men vergete daarbij niet dat de techniek, nodig voor dergelijke werkzaamheden, in die dagen nog slechts in de kinderschoenen stond. Een bijzonder geval waren de schilderingen in het voormalige Dominikanerklooster te Maastricht, bijzonder zowel met betrekking tot de waarde van het gevondene als tot de naam van de man die erover rapporteerde. In het jaarverslag 1868: ‘Van jhr. Victor de Stuers te Maastricht, berigt omtrent zeer belangrijke muurschilderingen, in de gewezen kerk van het voormalige Dominikanenklooster, nu een stadsconstructiemagazijn, door hem ontbloot, gereinigd en afgeteekend’. Later sprak de commissie dan weer over ‘deze allermerkwaardigste kunststukken, door jhr. Victor de

20 Later waren de Rijksadviseurs over deze restauratie niet zo enthousiast. In hun tweede jaarverslag noemden ze de herstelling ‘uiterst gebrekkig’. Ontbrekende ruiten waren aangevuld met brokken oud glas uit andere taferelen, of met beschilderd ongekleurd glas, of met stukken glas van effen kleur uit de handel. ‘... het behoeft niet gezegd te worden, dat het werk der Crabethen met meer kunstvaardigheid verdiende hersteld te worden, dan gelegen is in het krassen met puimsteen of het invoegen van keukenglas door de hand van een glazenmakersknecht’ (stijl: De Stuers!).

[p. 242]

Stuers met onvermoeiden ijver, zorg en talent van de bedekkende kalklagen ontdaan, aan den dag gebragt en afgeteekend’.

Over het talent, door de toen 25-jarige getoond en later zo voortreffelijk ontwikkeld, zal nog nader worden gesproken. Leemans zelve bleef terzake belangstelling tonen (zie o.c. ann. 21 van dit hoofdstuk, p. 7, betreffende ‘Oude muurschilderingen van de Kerk te Bathmen in Overijssel, 1872’).

Het ging de Akademiecommissie in de loop der jaren bepaald niet naar den vleze. Wat zij nodig had waren belangstelling, zowel van overheid als burgerij, financiële middelen en ‘correspondenten’, om haar tijdig van bericht en raad te dienen. Wat zij kreeg was eigenlijk nauwelijks het vermelden waard. Een enkele maal steun voor het behoud van een monument of voor een restauratie; een enkele maal - en dan van de zijde der Akademie, niet der regering - een geringe geldelijke bijdrage; in het geheel geen kans op de aanstelling van correspondenten. Haar dankbaarheid voor elk blijk van medeleven, haar herhaalde betuigingen van voortgezette toewijding waren soms aandoenlijk en vaak op het nederige af.

Jaarverslag 1863: ‘Waar zij dwaalde of hare krachten te kort schoten, durft zij op de verschoonende welwillendheid der Akademie rekenen;...’.

Jaarverslag 1864: ‘Tot heden toe werd slechts in zeer zeldzame gevallen door Gemeentebesturen aan het beleefde verzoek der Commissie voldaan. Waar deze laatste optrad om vernieling, bederf, verwaarlozing van geschiedkundige overblijfselen, voorwerpen van kunst en beschaving uit vroegere tijd te voorkomen, of de nadeelige gevolgen van zulke gebeurtenissen zooveel mogelijk af te wenden, dan waren de feiten, waartegen verzet moest worden aangeteekend, de Commissie nooit door mededeling of waarschuwing van eenig Gemeentebestuur ter kennis gekomen, maar geschiedde dit òf door belangstellende vrienden, òf door berigten, die meestal slechts bij toeval aan een der Commissieleden onder de aandacht vielen. (...) Haar ontbreken de stoffelijke middelen, om de onvermijdelijke kosten van eigen plaatselijk onderzoek te bestrijden (...) bouwkundige plans en teekeningen te doen vervaardigen. (...) Tot nog toe werd voor de Commissie niet meer dan een bedrag van één honderd gulden 's jaars op de begrooting der Akademie uitgetrokken. (...) De Commissie moet er daarom met den meesten ernst op aandringen, dat langs den eenen of anderen weg zij in de gelegenheid worde gesteld, om bij spoed eischende gevallen, over veel ruimere fondsen te beschikken;...’ Waarna voor 't eerst de vraag werd gesteld of in haar plaats niet een ‘Rijkscommissie’ zou moeten gaan optreden.

Jaarverslag 1865: ‘Het Bestuur der Akademie had aan de Regering het verzoek gerigt, om in staat gesteld te worden tot eene verhooging van de post van f 100, - met f 400, -, zoodat daardoor voor haar een bedrag van f 500, - kon beschikbaar komen. In die aanvraag werd niet bewilligd, maar de Minister achtte het verkieslijk van Rijkswege hulp te bieden, waar dit in bijzondere gevallen noodig mogt bevonden worden (...) Het heeft de Commissie innig verheugd, dat door dit bemoedigend uitzigt, (...) een der grootste bezwaren die haar belemmeren, uit den weg zal worden geruimd, (...) zij maakt, naar zij meent, in billijkheid er aanspraak op, dat men haar geen hooger eischen stelt, dan waaraan zij, tengevolge van omstandigheden buiten hare magt liggende, kan beantwoorden; men beschuldige haar niet...’.

Jaarverslag 1866: ‘In het begin van Julij bedroegen de uitgaven der Commissie... f 91,18, zoodat er voor de overige zes maanden van het jaar nog slechts een bedrag van f 8,82 beschikbaar bleef’. Zij vroeg aan de minister, althans voorlopig een bedrag van f 200, -. ‘De Minister erkende de billijkheid van het verzoek, maar had bedenking tegen den vorm...’ ‘Oh! la forme! Wat zou Molière in Nederland nog mooie onderwerpen voor zijn komediën gevonden hebben’, riep De Stuers zeven jaar later honend uit. Het Akademie-bestuur ‘besloot, om op de raming van de begrooting der Akademie voor het volgend jaar, in plaats van f 100, - een zóó groot bedrag ten behoeve van de Commissie te brengen tot een maximum altoos van f 500, -, als de omstandigheden maar eenigszins zouden gedoogen’. De minister, de heer Thorbecke, zeide af te wachten... En de commissie weer: ‘Van hare bereidwilligheid om voor de goede bedoelingen waartoe zij in het leven werd geroepen, met ijver, trouw en liefde te blijven werken, behoeft de Commissie zeker hare jaarlijks gegeven verzekeringen nu niet te herhalen’.

[p. 243]

Jaarverslag 1867: De verenigde vergadering der Akademie van 1866 vond geen vrijheid aan de commissie meer dan f 300, - toe te staan. De commissie verklaarde dat zelfs f 500, - ‘niet voldoende was om in hare meest dringende behoeften te voorzien’. Ze moest er geld op toeleggen.

Ze vroeg zich af of het niet beter zou zijn ‘haren lastbrief aan de Akademie terug te geven’; ze stelde voor, ‘als volstrekte en onmisbare vereischten’, een schrijver en een bouwkundige aan te stellen; ‘(...) zij is bereid om de haar toevertrouwende taak zoolang het haar mogelijk blijft, waar te nemen’ en verzocht ‘dat nuttige opmerkingen, wenken en raadgevingen haar niet zullen onthouden worden, waar zij, welligt minder gelukkig in de keuze van den weg dien zij inslaat of van de middelen die zij bezigt, tot het betere moet worden ingelicht’. De wèl gezinde commissie...

Jaarverslag 1868: Dank aan ‘Opzigters bij den Waterstaat’ voor hetgeen zij deden ten behoeve van opmetingen van te slopen bouwwerken. De vraag, waarom ‘aan het gemoedsleven en het schoonheidsgevoel van het jeugdige en opwassend geslacht zoo weinig aandacht en zorg worden geschonken?’ - een vraag, waarmee de commissie toonde haar tijd ver en ver vooruit te zijn. Tenslotte alweer de verzekering ‘dat zij zich, zooveel het haar mogelijk is, met ijver en naauwgezetheid aan hare taak wil blijven wijden’.

Jaarverslag 1868-'69: Weer twijfel aan het effect van haar arbeid. ‘Was zij ijverig in het opsporen, stond zij pal in de verdediging, tegen onkunde en wandalisme? Trachtte zij de belangstelling te vestigen op - de onverschilligheid te breken omtrent - hetgeen van Vaderlandse kunst en beschaving uit vroegere tijden was overgebleven?’ Tenslotte: ‘Voor haarzelve heeft zij de overtuiging, dat zij naar haar beste weten en vermogen getracht heeft om aan de op haar rustende verpligtingen te voldoen; (...) Maar zij kan in haar oordeel falen,...’ Aan de Akademie de vraag ‘of zij al dan niet de haar toevertrouwde taak zal kunnen blijven waarnemen. Gaarne zal zij zien dat die in meer bekwame handen overgaat,...’ Moedeloosheid -

Jaarverslag 1869-'70: Herdenking van het overleden lid F.W. Conrad, die Van der Kun, gestorven in 1864, had vervangen. ‘Het is niet alleen de dood van haar medelid, die op de Commissie eenen hoogst ontmoedigenden indruk heeft te weeg gebragt (...) Het Verslag zal bevestigen, dat de blik op het verledene geene gunstige verwachting op de toekomst kan wettigen,...’ Nog eens gaf de commissie duidelijk aan hoe h.i. de monumentenzorg zou moeten worden georganiseerd.

Zij overwoog: 1 dat er een Rijkscommissie moest worden ingesteld; 2 dat aan die commissie reis- en verblijfkosten zouden moeten worden toegekend; 3 dat er correspondenten moesten worden aangewezen, onbezoldigd, doch ook met toekenning van reis- en verblijfkosten; 4 dat er een secretaris aan de commissie diende te worden toegevoegd; 5 dat er twee jonge bouwkundigen zouden moeten worden aangesteld, om onderzoekingen te doen en opmetingen te maken, en die ‘onder behoorlijke, aanwijzende voorschriften, zoo lang hunne tegenwoordigheid op eene bepaalde plaats niet vereischt werd, door het geheele land eéne statistieke lijst zouden maken, van alle nog bestaande overblijfsels der oude vaderlandsche kunst, vooral van gebouwen, zoowel openbare als bijzondere, gedenkteekens enz., met opteekening van alles wat op de plaatsen zelven tot toelichting en opheldering kan strekken’ - dit was dan het eerste advies tot het opstellen van een systematische monumentenlijst - en 6 dat die commissie de bevoegdheid zou krijgen een en ander te publiceren op kosten der regering (de voorafschaduwing der ‘Geïllustreerde Beschrijvingen’).

Jaarverslag 1871: Op 30 april 1870 had de commissie aan de verenigde vergadering van beide afdelingen der Akademie om opheffing van haar mandaat gevraagd. In de vergadering van 5 november werd haar eervol ontslag gegeven en besloten geen nieuwe commissie te benoemen, maar te verklaren dat ‘tot voortzetting van de taak door eene Rijkscommissie aan de Hooge Regering een voorstel zou geschieden’. Hiertoe werd een commissie van advies ingesteld en aan de oude Commissie werd verzocht ‘om tot op eene nadere beslissing, de haar tot dusverre opgedragen belangen te behartigen, en voor de afdoening der loopende zaken te zorgen;...’ De Commissie ad hoc adviseerde ‘dat het Akademie-bestuur aan de Regering in overweging zou geven, om tot voortzetting van de taak op het voorbeeld van andere landen eene Rijkscommissie in het leven te roepen’, zoals in het vorige jaarverslag was gesuggereerd. Dit geschiedde. Op 11 december 1870 werd aan minister Fock verzocht

[p. 244]

zulk een Rijkscommissie in te stellen. Op 31 december, ‘den laatsten dag, waarop z.e. als hoofd van het Departement werkzaam was,’ berichtte deze dat hiertegen ‘overwegende bedenkingen bestonden, zoodat hij tot het verwezenlijken van dat denkbeeld althans voor het tegenwoordige niet zou kunnen medewerken’.

Waaraan de vraag gekoppeld werd of de Commissie niet kon goedvinden nog wat aan te blijven. ‘Mocht zij evenwel daartoe niet kunnen besluiten, dan zou voor de regeering niet anders overblijven, dan er in te berusten en bij voorkomende gelegenheden de voorlichting van deskundigen uit of buiten de Akademie te verzoeken’. Fock verdween, Thorbecke trad weer op. Men wendde zich andermaal tot hem en hij antwoordde, gelijk zijn voorganger: ‘Tegen het instellen der verlangde Rijkscommissie bestaat bedenking’. Wanneer de oude commissie geen succes had, is het ‘niet te verwachten, dat eene andere Commissie gelukkiger zal zijn. Raadzaam schijnt het alzoo de taak voortaan aan de belangstelling van genootschappen en particulieren over te laten’. Het was Thorbecke's principe ten aanzien van de taak ‘eener Hooge Regeering’ in het maatschappelijk bestel ten voeten uit.

Jaarverslag 1872-'73: d.d. 2 april 1873 gaf dr. Leemans een laatste afdoening van zaken: ‘Ik eindig mijn verslag met den wensch, dat die, naar mijne overtuiging noodzakelijke taak aan bevoegde handen zal kunnen worden toevertrouwd; zelf kan ik haar, met het oog op mijne talrijke andere verpligtingen, niet opnemen, maar het behoeft geen verzekering, dat ik volkomen bereid zal bevonden worden, om hem, die er zich aan wijden wil, met mijne inlichtingen en opmerkingen, zooveel mogelijk ten dienst te staan’.

Deze woorden zou Leemans gestand doen.²¹ Maar eerst zou iets anders moeten gebeuren.

Het wachten was op de man die niet meer, als bedelaar, zich dankbaar zou tonen voor een schamele aalmoes; die niet meer, en meestal tevergeefs, om gunsten zou smeken; die, integendeel, met luide stem rechten zou opeisen. Rechten voor een land, dat door onverschilligheid en gewinzucht aan de ontluistering werd prijs gegeven.

Die man stond te komen.

21 Terecht getuigt mr. W.F. Leemans in ‘L'Egyptologue Conrade Leemans et sa correspondance’ (Leiden, 1973) van zijn overgrootvader: ‘Ainsi il se fit l'un des premiers champions de la protestion des monuments’. (p. 10).

[p. 252]

Toren Jacobskerk 's-Gravenhage met ijzeren spits (p. 259)

* In 1917 gaf Kalf een wat andere voorstelling van zaken, in een woordenwisseling met de Rijksarchitect voor de Monumenten Ad. Mulder (Bulletin n.o.b. 1917): ‘Is hem (a.m.) het sterke protest tegen de oude restauratiemethode ontgaan, in 1895 door de Maatschappij van Bouwkunst geuit, toen de Minister van Binnenlandsche Zaken gelden aanvroeg om een plan te laten ontwerpen voor de restauratie der Grafelijke Zalen - protest, dat zelfs verwerping van de begrootingspost ten gevolge had?’. Over de actie van die Haghe geen woord, evenmin over de werkelijke oorzaak van het conflict, gelegen in de tegenstelling tussen Waterstaat - dat de zaal in eigen beheer wilde houden- en b.z. - dat de restauratie aan zich wilde trekken. Een gedeeltelijke verzwijging van feiten.
Toch benoemde de minister van Waterstaat op 12 sept. 1896 een adviescommissie: Muysken, Nieuwenhuis, Knuttel en Peters. De Stuers, des duivels, schreef in 1897 in zijn dagboek:
‘Alleen dient genoteerd te worden, dat, toen onlangs de Minister van Waterstaat eene commissie van advies benoemde voor de restauratie van die xiiie eeuwsche Grafelijke Zalen, hij daaruit zorgvuldig den eenigen man weerde, wiens plaats in de commissie boven iederen anderen aangewezen was. Dr. Cuypers, wien in ons land een honderdtal monumenten om advies of ter restauratie toevertrouwd zijn geworden, die naar het buitenland ontboden werd voor de restauratie van de cathedralen te Keulen, Mainz, Straatsburg, Freiburg, van de kerk te Oppenheim, van het raadhuis te Aken, Cuypers is voor den Minister van Waterstaat en diens zaakkundige raadslieden niet rijp genoeg om gehoord te worden ten aanzien van de herstelling der Grafelijke Zalen! Er zijn brevetten van incapaciteit, die niet hem treffen, aan wien zij uitgereikt worden’. (a.v.s.). De Stuers op 't oorlogspad. De commissie werd 2 oktober 1879 geïnstalleerd en op 19 november werd Cuypers er aan toegevoegd.^**

** In Architectura, het orgaan van het genootschap Architectura et Amicitia (22e jaargang, no. 22, 1 juni 1912), kwam De Stuers ter gelegenheid van Cuypers' 85e verjaardag, hierop terug. ‘Het laatste ellendig optreden van een aantal fijne architecten, om tegen te gaan, dat aan Cuypers de restauratie der Grafelijke Zalen zou worden toevertrouwd, scheen aanvankelijk eenig succes te hebben, toen in de Tweede Kamer met één stem meerderheid indierichtingwerd besloten, doch het gelukte mij desniettegenstaande dr. Cuypers in de restauratiecommissie te brengen, waarin hij weldra de hoofdrol vervulde, en gelukkig ook, want ik houd mijn hart vast, als ik bedenk, wat er van deze restauratie zou zijn geworden, indien Cuypers er niet bij geweest ware’. De nieuwe minister van Waterstaat, de grote C. Lely, nam de realisering met kracht ter hand en op 20 september 1904 opende de jonge Koningin Wilhelmina in de herboren zaal de gecombineerde zitting der Staten-Generaal. Eén punt van geschil bleef - ook Peters vermeldt dit -: de plaatsing van de Troon. Deze, een los meubel, had traditiegetrouw vóór de schouw moeten staan, waar eens, bij bijzondere gebeurtenissen, de graven van Holland gezeten waren; hij werd, na veel gedelibereer en geschuif (afb. 159, 160) tegen de zuidelijke wand geplaatst, waardoor de dominerende lengteas werd gebroken. De Stuers schreef hierover nog een confidentiële brief aan de Koningin, wat hem een reprimande van Waterstaat bezorgde. In zijn dagboek liet hij zich bitter over deze schending der vertrouwelijkheid uit, sprekend van een ‘abus de confiance’. Het zal in die commissie wel eens moeilijk zijntoegegaan. Het lid Muysken, voorzitter van het bestuur der Maatschappij tot bevordering der Bouwkunst, zou, aldus De Stuers, een actie onder de leden hebben ondernomen om te bereiken dat Cuypers de bouw van het Centraal Station, toen dit ‘reeds een paar meter boven het maaiveld uitstak’, verder zou worden ontnomen, hierin gesteund door prof. Van Vloten. De Stuers achtte dit ‘het onbeschaamdste stuk (...) dat ik ooit in mijn leven zag (...) Deze struikrooversonderneming leed het jammerlijkst fiasco’.

** In Architectura, het orgaan van het genootschap Architectura et Amicitia (22e jaargang, no. 22, 1 juni 1912), kwam De Stuers ter gelegenheid van Cuypers' 85e verjaardag, hierop terug. ‘Het laatste ellendig optreden van een aantal fijne architecten, om tegen te gaan, dat aan Cuypers de restauratie der Grafelijke Zalen zou worden toevertrouwd, scheen aanvankelijk eenig succes te hebben, toen in de Tweede Kamer met één stem meerderheid indierichtingwerd besloten, doch het gelukte mij desniettegenstaande dr. Cuypers in de restauratiecommissie te brengen, waarin hij weldra de hoofdrol vervulde, en gelukkig ook, want ik houd mijn hart vast, als ik bedenk, wat er van deze restauratie zou zijn geworden, indien Cuypers er niet bij geweest ware’. De nieuwe minister van Waterstaat, de grote C. Lely, nam de realisering met kracht ter hand en op 20 september 1904 opende de jonge Koningin Wilhelmina in de herboren zaal de gecombineerde zitting der Staten-Generaal. Eén punt van geschil bleef - ook Peters vermeldt dit -: de plaatsing van de Troon. Deze, een los meubel, had traditiegetrouw vóór de schouw moeten staan, waar eens, bij bijzondere gebeurtenissen, de graven van Holland gezeten waren; hij werd, na veel gedelibereer en geschuif (afb. 159, 160) tegen de zuidelijke wand geplaatst, waardoor de dominerende lengteas werd gebroken. De Stuers schreef hierover nog een confidentiële brief aan de Koningin, wat hem een reprimande van Waterstaat bezorgde. In zijn dagboek liet hij zich bitter over deze schending der vertrouwelijkheid uit, sprekend van een ‘abus de confiance’. Het zal in die commissie wel eens moeilijk zijntoegegaan. Het lid Muysken, voorzitter van het bestuur der Maatschappij tot bevordering der Bouwkunst, zou, aldus De Stuers, een actie onder de leden hebben ondernomen om te bereiken dat Cuypers de bouw van het Centraal Station, toen dit ‘reeds een paar meter boven het maaiveld uitstak’, verder zou worden ontnomen, hierin gesteund door prof. Van Vloten. De Stuers achtte dit ‘het onbeschaamdste stuk (...) dat ik ooit in mijn leven zag (...) Deze struikrooversonderneming leed het jammerlijkst fiasco’.