Historische schetsen

[p. 38]

Schets eener geschiedenis der provinciaalburgerlijke wetgeving in de Republiek der Vereenigde Nederlanden

Het was een schoon vertrouwen, waarmede, sedert 1814, een nederlandsch Burgerlijk Wetboek, uit nederlandsche regtsbronnen geput, te gemoet gezien werd. Dan, bedacht men ook al de voorwaarden van zulk eene wetgeving? Stelde men zich duidelijk voor, welke de stand was der wetenschap van ons regt op het oogenblik, toen het Wetboek Napoleon voor het koningrijk Holland ons een vreemd regtssysteem opdrong? Wij moesten, in plaats der vorige provinciale regten, één gemeen regt hebben. Dit eischten al onze nieuwe Staatsregelingen, van die van 1798 af, in overeenstemming met de behoefte van den tijd en van het land. Maar wat had de wetenschap voor de beschrijving van een gemeen regt voorbereid? Had zij ooit beproefd de verschillende provinciale regten onder één stelsel zamen te vatten, en hunne gemeenschappelijke beginselen aan te wijzen?

Men mogt gewacht hebben, dat, te dezen aanzien, de regtsgeleerdheid, ten tijde der Republiek, niet in gebreke zou blijven te doen, wat de wetgeving, van wege de provinciale afzondering en souvereiniteit, niet doen kon.

Onze regtsgeleerden erkenden, dat het regt van iedere provincie veel te onvolledig was, om als een geheel op zich zelf te staan. Men ge-

[p. 39]

voelde, dat het dus een ander regt ter aanvulling behoefde. Evenwel verhief men zich tot de onderstelling van een nederlandsch regt niet. Wat men in elke provincie voor zich had, was, dit zag men, niet meer dan een bijzondere tak; doch men bekreunde zich niet, al die bijzondere takken na te gaan tot aan den stam. Men hield veeleer, alsof er geene éénheid van nationaliteit, van taal, van Staats- en regtsgeschiedenis tusschen de onderscheidene provincien bestond, ieder particulier regt met zorg afgezonderd, en zocht daaraan eene onafhankelijke houding te geven door aansluiting aan een vreemd, zeer uitgewerkt, aan het romeinsche regt. Aldus raakte men van eene theorie van gemeen nederlandsch regt zóó ver af, dat naauwelijks het begrip daarvan kon gevat worden. Zelfs van der Keessel¹ achtte het, nog in 1800, onmogelijk, éénheid en innerlijken zamenhang tusschen de verschillende provinciale regten te vinden.

Toen nu de provinciale souvereiniteit gevallen, en tot de zamenstelling van één wetboek besloten was, hoe zou men de verspreide stoffe, enkel in den vorm van bijzondere en uiteenloopende regtsbepalingen bekend, meester worden? Zou eene commissie, die een wetboek niet slechts uit het hoofd, maar met positieve nationale elementen schrijven wilde, binnen een paar jaren inhalen wat door onze regtsgeleerden sedert eeuwen verzuimd was?

Terwijl een gemeen nederlandsch regt, dat eene landscheerlijkheid, voortgezet in den geest van Karel V, ons zou gegeven hebben, onder de Republiek buiten het bereik der wetgeving lag, en ook door de regtsgeleerdheid uit het gezigt verloren werd, deed in iedere provincie op haar zelve de behoefte aan een gemeen regt zich duidelijk en dringend gevoelen. De aard zelf der provinciale en locale costumen, de wijze waarop zij ontstaan waren, bragt mede, dat zij een gemeen regt onderstelden, van hetwelk zij wezenlijk niet dan bijzondere afleidingen waren ten behoeve der individuële betrekkingen van de streek of plaats. De costume was dus, zelfs voor dien vroegeren toestand der maatschappij, in welken zij ontstond, niet toereikende, dan in verband met het gemeene regt, waarmede zij eerst een geheel

1 Thes. jur. Holl. et Zeel. Praefat. p. VII.

[p. 40]

uitmaakte. Des te meer eischte zij, zoodra die toestand veranderde, en de verscheidenheid van het maatschappelijk leven toenam, gestadige ondersteuning, verklaring, uitbreiding uit die meer omvattende regtsregelen, waarvan zij zelve oorspronkelijk slechts toepassing was op een beperkten kring van gevallen. Deze behoefte is de hoofdgrond geweest, op welken, reeds vóór den afval van het spaansche bewind, het romeinsche regt, grootendeels bij gewoonte, ingang gekregen had.

Ik vraag nu niet, in hoeverre het romeinsche regt deze behoefte vervuld heeft. Ik vraag: welke is, toen het zoover was gekomen, de rol geweest der provinciale Wetgeving? Wat is door deze, onder de Republiek, voor gemeen provinciaal regt gedaan?

Vergunt mij, dat ik trachte op deze vraag, door het nemen van een beknopt overzigt, te antwoorden: een overzigt, dat op de hoofdpunten rusten moge, en door bijzonderheden zoo min doenlijk vermoeijen. Ik roep toegevendheid in op een terrein, waar men voorganger en controle mist. Wij maken veel werk van de Historia Juris Romani; doch waar zijn, voor onze nederlandsche regtsgeschiedenis, de houwstoffen verzameld?

Ik bepaal mij bij het privaatregt, daarin begrepen de regtsvordering, maar sluit het leen- en handelsregt uit. Vindt goed, dat ik beginne met die provincien, waar voor de ontwikkeling van een landregt het minst geschied is. Landregt zal ik steeds gebruiken in den zin, waarin het bij Grotius voorkomt, voor regt des geheelen lands, algemeen provincieregt.

De eerste stukken der burgerlijke wetgeving, na den opstand, waren grootendeels voortzetting van hetgeen onder Karel V en Philips II begonnen was, ten deele uitvloeisel der bijzondere omstandigheden van den tijd.

Beide drijfveren hebben zamengewerkt om in Holland, waar het romeinsche regt vrijer spel had dan elders, dewijl men hier, als in Utrecht, een vroeger beschreven landregt miste, de Politieke Ordonnantie¹, en die op de Justitie², van 1 April 1580, na eene vijf-

1 Gr. Pl. B. I, 329 en volgg.

2 Gr. Pl. B. II, 695 en volgg.

[p. 41]

jarige voorbereiding en raadpleging, te weeg te brengen; beide wetten verbindende voor alle deelen der provincie.

De laatste is, gelijk de titel zegt, eéne algemeene procesorde in civiele zaken voor de geregten in de steden en ten platten lande, behalve het hof.

De politieke ordonnantie kan onder zes hoofden worden gebragt. Hare twee eerste deelen, aangaande het huwelijk¹ en de erfenis ab intestato, bevatten nieuw regt; de twee volgende, over huur en pacht van landerijen, hypotheek en registratie van vervreemde of onder hypotheek gebragte goederen, eene vernieuwing en ampliatie der wetgeving van Karel V. Er komen laatstelijk nog twee punten bij, betreffende de geregtelijke kosten en de tijdrekening.

Eene wetgeving over het huwelijksregt was niet alleen in Holland, maar in alle provincien, ja in de Generaliteitslanden², het noodzakelijk gevolg van den opstand en van de Hervorming, die eischte, dat dit stuk, tot hiertoe aan de voorschriften eener kerk onderworpen, die men verlaten had, van wege de wereldlijke overheid op een nieuwen voet gebragt wierd.

Het tweede deel der politieke ordonnantie, de wet omtrent de successie, is, gelijk de procesorde, ontsprongen uit den eigen geest, in welken men onder Karel V en zijn opvolger getracht had, uniformiteit in de verschillende costumen te brengen. Men vergenoegde zich niet, de particuliere regten te herleiden tot hunne algemeene gronden, maar stelde in de plaats van al die particuliere regten, en die afschaffende, één uitsluitend regt. Een werk, door de Staten ondernomen met al het gezag en de voortvarendheid, die Karel V als wetgever hadden gekenmerkt, maar dat zij niet, zoo als hij welligt had vermogt, konden handhaven.

Nog in hetzelfde jaar 1580 moest aan het Noorder-Quartier de Acte van moderatie van 20 Julij³ worden verleend; nieuwe uitzon-

1 Vgl. G.W. van Oosten de Bruin, Commentarius ad politicae Hollandorum, Legis Caput IV et sequentia usque ad XIII, in de Verhandel. P.E.J.P. III, 1, p. 1 sqq.

2 Echt-reglement v. 18 Maart 1656, Gr. Pl. B. 11, 2429 sqq.

3 Resol. Holl. 30 Julij 1580, p. 161 sq.

[p. 42]

deringen volgden, ten gevalle van vele andere districten en steden, bij de ordonnantien van 18 December 1599¹ en 23 December 1604². Een uitslag en moeijelijkheden, die in lange gedachtenis bleven, en de Staten van het nemen van eene dergelijke proef op andere deelen van het burgerlijk regt schijnen te hebben afgeschrikt. Althans hooren wij hen, nog bij hunne resolutie van 22 Maart 1727,³ klagen, dat, terwijl ‘er al zeer vroeg eene dispositie scheen geweest te zijn om de voornaamste pointen van rechten in een ordonnantie te vervatten,’ de successie ab intestato alléén, ‘wegens de groote diversiteit van gewoontens, rechten of privilegien, de Staaten omtrent vijf en twintig jaaren geoccupeert heeft.’

Ook vindt men sedert den aanvang der zeventiende eeuw tot aan den ondergang der Republiek, behalve onderscheidene wetten tot verklaring of aanvulling van het huwelijksregt der politieke ordonnantie⁴, niet dan eenige weinige stukken van burgerlijk regt door de wetgevende magt der provincie, op deze of gene bijzondere aanleiding, geregeld⁵. Zoo men zich in den beginne vleide, voor

1 Gr. Pl. B. I, 343 en volgg.

2 Ibid. 347 en volgg.

3 Resol. Holl. 22 Maart 1727, p. 384.

4 Verklaring van het IIIe Art. bij Res. v. 6 Julij 1580 (Gr. Pl. B. VIII, 529), v. 9 Aug. 1646 (VII, 808), Pl. v. 31 Julij 1671 (III 506 sq.). Vgl. de voorschriften omtrent de bevoegdheid tot dispensatie van huwelijksgeboden bij Res. v. 26 Nov. 1678 (III, 508), v. 19 Julij 1702 (V, 678 sq.), v. 27 Jan. 1722 (VI, 536 sq.), v. 4 Maart 1752 (VIII, 540).
Verboden huwelijken, niet uitdrukkelijk verboden door de politieke ordonnantie: Pl. v. 21 Mei 1664 (Gr. Pl. B. II, 3170), Pl. v. 18 Julij 1674 (III, 507), Publ. v. 23 Febr. 1736 (VI, 541); cf. Res. van 9 Maart 1752 (VIII, 540), v. 13 Oct. 1789 (IX, 382 sq.). Huwelijken van jonge lieden, die buiten kennis van hunne ouders wegloopen, Pl. v. 25 Febr. 1751 (VIII, 535), Res. v. 26 Jun. 1783, (IX, 375).
De Politieke Ordonnantie toepasselijk verklaard op de huwelijken der joodsche natie, Res. v. 30 Sept. 1656 (III, 504), v. 14 Mei 1712, (V, 682).
Huwelijken tusschen Gereformeerden en Roomsgezinden, Pl. van 24 Jan. 1755 (VIII, 543); cf. Res v. 5 Maart 1757 (ibid. 548), en v. 6 Jul. 1787 (IX, 382). Vgl. Res. v. 6 Maart en 26 Julij 1766 (IX, 356 sqq. 359 sqq.).

5 Zie voornamelijk: Pl. v. 30 Julij 1624, roerende de goederen, die bij testamenten, codicillen, huwelijcxe voorwaerden ofte andere contracten gemaeckt zyn subject restitutie, (Gr. Pl. B. I, 375); Pl. v. 4 Mei 1655, tegens het testeren ten behoeve van geestelycke ofte andere pausgszinde geordende persoonen, ofte geseijde geestelijcke armen, gestichten enz. (I, 1593 sqq.), cf. Res. v. 13 Mei 1734 (VI, 69 sq.); Pl. v. 23 Julij 1670, dat geen fideicommissaire goederen kunnen worden ontslagen, als door last van haer Ed. Gr. Mog. (III, 491); Res. v. 25 Febr. 1678, dat het gemeene Landt, van yemandt geldt praetenderende, wiens boedel insolvent is geworden, niet meer recht heeft als andere crediteuren, (III, 591 sq.); Pl. v. 3 Dec. 1661 art. 51, Vindicatie van verloren gouden of zilveren werken of edelgesteenten. Vergl. de Groot, Inleid. II, 3. p. 61, 62.

[p. 43]

het overige te kunnen volstaan met het romeinsche regt, dit vertrouwen kwam allengs aan het wankelen. Twintig jaren na den vrede van Munster belijden de Staten, dat de leemten in het bestaande regt de tusschenkomst der wetgeving eischen. Eenige jaren te voren had men in Utrecht de zoogenaamde Ordonnantie decisoir zien uitvaardigen. Menigvuldige processen, zeggen de Staten van Holland bij hunne resolutie van 25 Julij 1668¹, ontstaan er uit, dat eenige punten noch bij de beschreven regten, noch bij de provinciale ordonnantien, klaarlijk beslist zijnde, zoo bij de hoven, als bij andere regters, in het wijzen der vonnissen verscheidenlijk worden opgevat. Zij gelasten dus de beide hoven, om nu, en voortaan van tijd tot tijd, zoodanige punten, met hun advijs, aan de Statenvergadering voor te dragen, ten einde deze, door ‘eene klaare en nette dispositie bij forme van een eeuwigdurende wet,’ de onzekerheid wegneme².

Dit besluit, hetwelk aan de hoven het initiatief gaf eener aanvullende burgerlijke wetgeving, welker noodzakelijkheid de anders op hunne particuliere regten zoo jaloersche leden van Holland vereenigde,

1 Res. Holl. 1668, p. 243.

2 Behalve deze algemeene resolutie, besluiten de Staten, denzelfden dag, het Hof en den Hoogen Raad aan te schrijven, om, ‘haar gedagten te laten gaan, mitsgaders de Vergaderinge van advise te dienen, of de jaaren, die volgens beschreeven regten, soo ten reguarde van kinderen van de mannelijke en vrouwelijke sexe, gerequireert werden omme van haare goederen te moogen testeeren en disponeeren, als ten opsigte van persoonen die over soodanige of andere testamentaire dispositien als getuigen koomen te staan, na het climaat van deese landen en de tragere rijpheid van het oordeel niet wat hooger genoomen, en voorts in wat voegen deselve jaaren gereguleert souden behooren te werden’. Res. Holl. 25 Julij 1668, p. 243.

[p. 44]

schijnt geen gevolg te hebben gehad. Het verschil tusschen de jurisprudentie der twee hoven belette een eenparig advijs, en het doen der hun gemeenschappelijk opgelegde voordragt.

Andere buiten- en binnenlandsche zorgen van het volgende tijdvak, waarin de Republiek, eerst op den rand van het verderf, de rol eener groote mogendheid vervulde, deden de Staten zelve het onderwerp hunner resolutie van 1668 uit het oog verliezen, totdat zij, na den vrede van Utrecht, daarop terugkwamen. Zij vorderden, bij de resolutie van 26 April 1725¹, andermaal het advijs van beide hoven over voorname gevallen van regten, ‘waar omtrent de sentimenten der regtsgeleerden zijn bevonden te varieeren.’ Toen het antwoord wederom uitbleef, drongen zij er, den 22 Maart 1727², niet alleen voor de derde reis op aan, maar breidden hun plan en hunne lastgeving veel verder uit.

Men bevroedde, dat, zoo men vroeger het romeinsche regt tot voorziening in de behoefte aan een gemeen regt ontvangen had, de toepassing van dat regt, welker regels en grenzen niet bepaald waren, eene nieuwe onzekerheid had aangebragt. Men had zich, ten aanzien dier toepassing, geregeld naar de gemeene opinie van de regtsgeleerden en practizijns; ‘doch,’ zeggen de Staten, ‘daaromtrent te meerendeels geen positieve wetten zijndc,’ had men ondervonden, ‘dat in verscheijde gevallen werdt gevarieert.’

Regels tot beslissing dezer bijzondere gevallen op zich zelve schenen aan de Staten nu niet meer voldoende. Zij oordeelden, dat daartoe de regten, ‘bij ons in gebruyck zijnde,’ meerendeels zouden moeten worden nagezien. Zij bleven niet staan bij herziening. Zij bevelen aan beide hoven, ‘om haare gedachten te laaten gaan op het formeeren van een sijstema van deselve rechten.’ Het oogmerk was, om ‘de rechten deser provincie, geredigeert in een ligchaam, onder den naam van edict, statuyten, costuymen of diergelijks,’ met de autoriteit van eene wet te bekleeden.

Men vertrouwde, dat zulk een werk ‘mogelijk soo volumineus

1 Res. Holl. 1725, p. 364.

2 Res. Holl. 22 Maart 1727, p. 383 sq.

[p. 45]

niet soude werden bevonden, als in den eersten opslagh moghte voorkomen.’ ‘Eene korte en klaare dispositie’ van de grondstellingen des provincialen regts, eindelijk aan Holland een zamenstel van landregt te schenken, dat was hetgeen men bedoelde.

Voorziende evenwel, dat zulk een zamenstel verandering na zich zou slepen van regten in zwang, regten, welke, na zoo lang buiten verband met algemeene landregtelijke gronden gepraktizeerd te zijn geweest, daaraan getoetst, onbestaanbaar moesten schijnen, magtigde de Vergadering beide hoven, om ook zoodanige veranderingen aan haar voor te dragen.

Intusschen zou het beoogde wetboek de particuliere keuren of costumen van districten, steden of plaatsen, zoo verre men er op stond, in wezen kunnen laten; eene verzekering, berekend, om de veelhoofdigheid der Staten van Holland in éénen zin te doen werken, en tevens volkomen strookende met den geest van het ontwerp, om een stelsel op te bouwen van provinciaal regt, dat verscheidenheid van locale regten niet uitsloot.

Maar de beide hoven lieten den Souverein ook nu weder in den steek. De reden blijkt uit hunne missive van 2 Octob. 1727¹, behelzende het twee jaren verschoven antwoord op de resolutie van 26 April 1725, zonder eenig gewag te maken van die van 22 Maart 1727. Zij geven in overweging, of het, bij het verschil tusschen de twee hoven, ‘over een groot getal problematique quaestien van rechten,’ niet beter ware, dat de Staten een zeker getal van ervarene regtsgeleerden, uit de hoven of van elders, committeerden, ‘die bij owerstemming en sonder nader examinatie van de hooven, - over de problematique quaestien souden delibereeren en resolveeren, en vervolgens een seeker en positif advis aan haar Ed. Groot-Mog. souden konnen uitbrengen.’

De hoven beleden dus hunne ongeschiktheid, om aan de Staten, bovenal ten aanzien van het in 1727 voorgestelde werk, de hand te bieden. Tot dus verre hadden de hoven, bij iedere daad van privaatregtelijke wetgeving, de Statenvergadering voorgelicht. Men schijnt

1 Res. Holl. 3 Oct. 1727. p. 869.

[p. 46]

er een onoverkomelijk bezwaar in gezien te hebben, dezen gewonen gang te verlaten, en, nadat de hoven zich onbekwaam ter medewerking hadden verklaard, langs een anderen weg het doel te bereiken. Gold de verklaring der hoven voor een blijk van de onmogelijkheid der onderneming? Hoe het zij, van de missive der hoven afschrift verzocht zijnde door de Gedeputeerden van onderscheidene steden, om daarop het goeddunken van hunne principalen te vernemen, is de verdere deliberatie uitgesteld, en de zaak er bij gebleven.

Minder moeijelijkheid ontmoette de wetgeving ten aanzien der procesorde. Voor deze had men, gedrongen door de verwarring, die sinds het verval der oude gemeene regtsvordering stand gegrepen had, bij de ordonnantie van 1580 eenen nieuwen grond gelegd tot een gemeen regt omtrent het procederen, sententiëren en executeren. Voor de stedelijke en plattelands geregten afgeleid uit de instructie van het hof¹, is zij de uitdrukking van hetgeen reeds onder Karel V op weg was een gemeen nederlandsch stelsel te worden, dat nu alle, daarmede strijdige, plaatselijke gewoonten in Holland onmiddellijk zou vervangen. Dan men bouwde, van wege de Staten, op dien grond niet voort; en liet zoowel de invoering als de ontwikkeling of verandering, naar inzigt of eisch der tijden, over aan de autonomie der bijzondere regterlijke collegien. Men vindt wel eene groote menigte verordeningen sedert 1580, ingevolge van de gedurige correspondentie der beide hoven met de Statenvergadering ontstaan, tot wegneming van ingeslopen misbruiken en tot verbetering, inzonderheid vereenvoudiging, der vormen. Uit den aard der zaak kon de wetgeving op deze punten ligter doortasten, dan waar het de regten van personen, zaken of verbindtenissen zelve gold. Intusschen is er, onder al die voorschriften, behalve de instructie van den Hoogen Raad², geene de hoofdregels betreffende wet, noch eene van zoo alge-

1 Instructie v. 20 Aug. 1531 (Gr. Pl. B. II, 703 sqq.), geamplieerd door de twee ordonnantien v. 21 Dec. 1579 (ibid. 761 sqq.)

2 Ordonnantie ende instructie van den Hoogen Raedt van appel in Hollandt, v. 31 Mei 1582 (Gr. Pl. B. II, 789 sqq). Z. voorts De oprichting van den Hoogen Raade in Holland, met hetgeen verder omtrent dat collegie bij de Heeren Staaten van Holland en Zeeland beslooten is tot den jaare 1767. Utr. 1791.

[p. 47]

meene natuur en strekking, als die van 1580 geweest was. Verre de meeste betreffen gedeeltelijke verbeteringen der regtsvordering voor de beide hoven. Ik haal slechts de overeenkomsten aan met Zeeland van 7 Maart 1607 ¹ en 7 Jun. 1669², de nadere ampliatie van 24 Maart 1644³, en het reglement tot verkorting der processen, na tweejarige raadpleging, gemeenschappelijk met diezelfde provincie vastgesteld in 1727⁴.

Zeeland had boven Holland het voorregt, reeds een geschreven landregt te bezitten. Het was de keure van 1495. Dan de wetgeving heeft zich van dat middenpunt niet bediend om de sfeer van het provinciale regt uit te breiden. Ofschoon er bij de Staten in 1591 gehandeld werd⁵ over de herziening der keure, is zij echter niet eens gedeeltelijk volvoerd. De keure verbond de drie eerste stemmende steden niet, en deze, reeds onder de vorstelijke landsheerlijkheid van de keure uitdrukkelijk ontslagen, hetgeen haar niet belette die als subsidiair regt te gebruiken, waren onder de Republiek des te minder geneigd, om zich door eene gemeene wetgeving te binden.

Intusschen behoefde, na den afval, ook in Zeeland het huwelijksregt allereerst eene nieuwe regeling. Deze werd gegeven bij art. 6-23 der Ordonnantie op de Policie van 1583⁶; die voor het overige correctioneel en crimineel is, of voorschriften van policie, inzonderheid van kerkelijke policie en van die op de drukpers, bevat. Ook de ampliatien op die ordonnantie, van 18 Maart 1666⁷, en 24 Jan. 1673⁸, zijn, behalve dat in de laatste de civiele gevolgen van vleeschelijke verbindtenis buiten het huwelijk en het dienstbodenregt worden aangestipt, vooral strafregtelijk of policieverordening.

1 Gr. Pl. B. II, 774 sqq.

2 Gr. Pl. B. III, 688 sqq.; voorbereid door het verdrag v. 21 Sept. 1662 (II. 3086, sq.)

3 II, 779 sqq.

4 Res. Holl. 26 Jan. 1725, p. 70. Res. der Stat. v. Zeeland, v. 23 Aug. 1726 Res. Holl. 8 Jan. 1727, p. 42, sqq. 14 Febr. p. 114. 24 April. p. 437 sqq. Res. d. Stat. v. Zeel. v. 19 Sept. 1727. Res. Holl. 2 Oct. 1727, p. 862, sqq. Verg. de Publicatie v. 9 Maart 1728. Gr. Pl. B. VI. 648, sqq.

5 Resol. v. 17 Oct. 1591.

6 Gr. Pl. B. I, 349, sqq.

7 III. 592, sqq.

8 III. 594, sqq.

[p. 48]

Voorts lieten de Staten van Zeeland, terwijl zij omtrent de regtsvordering voor de hoven in gemeenschap met Holland de noodige voorzieningen stelden, de burgerlijke wetgeving op de steden, ieder in het bijzonder, aankomen. Zij traden slechts bij enkele gelegenheden met algemeene, zeer korte wetsbepalingen, omtrent een of ander punt, tusschen beide. Zoo den 11 December 1649¹ en 27 Junij 1776² aangaande het accorderen van gefailleerde kooplieden met hunne schuldeischers, oorspronkelijk eene handelsregtelijke bepaling; den 2 Febr. 1671 omtrent het evinceren van verhypothekeerde goederen³; den 3 Maart van hetzelfde jaar over den vorm van opdragt van tilbare goederen⁴; den 31 Mei 1679 vrijstellende om het vermogen van hen, die onder voogdij of curatele stonden, in rentebrieven aan te leggen⁵. Zoo stellen zij eindelijk, den 16 Dec. 1735, algemeene regels omtrent de uitzonderingen op het zeeuwsche regt van successie ab intestato⁶.

De privaatregtelijke wetgeving van Utrecht heeft een loop gehouden, ongeveer als die van Holland. In den aanvang ijverig en vruchtbaar, ziet men haar later zeldzaam, en niet dan stukswijze, werden.

De Staten van Utrecht vonden, terstond na het verlaten van Philips II, de bezwaren af te doen, welke tegen de regtsoefening van het hof, onder het vorig Gouvernement, waren ingekomen. Zij vonden tevens de regtsoefening ten platte lande in geen minder verwarring, dan die, welke in Holland de aandacht der Staten had gaande gemaakt. De regtsvordering voor het hof werd geheel van nieuws geregeld door de zeer uitgebreide ordonnantie van 3 April 1583⁷; waarbij men die voege over de procedure in zake van cessie en beneficie van inventaris van dezelfde dagteekening⁸, tot aanvulling der ordonnantie van Keizer Karel van 27 Julij 1545. De regtsoefening ten platten lande werd, met advijs van den hove, geordend door de

1 Gr. Pl. B. I. 407.

2 Ned. Jaarb, 1776. p. 734. sqq.

3 Gr. Pl. B. IV. 1051.

4 IV. 1052.

5 III. 598, sq.

6 VI. 1150, sq.

7 Utr. Pl. B. II. 984 en volg. Ampliatie v. 28 Aug. 1162. II. 1117 en volgg. Vergel de onderscheidene Resolutien over revisie, bijeengevoegd ibid. p. 1126. sqq.

8 II. 1122. sqq.

[p. 49]

wet van 21 Maart 1594¹, zoo verre de regtsvordering aangaat, zakelijk en meestal woordelijk overeenstemmende met de hollandsche ordonnantie op de Justitie van 1 April 1580.

Behalve de nieuwe wetgeving op het huwelijksregt bij de ordonnantie van 6 Oct. 1584², breidden de Staten, bij die van 22 Maart 1594³, de representatie, die op het stuk der successie door Keizer Karel ingevoerd was, in de regte lijn uit over de zijlijn.

Van dien tijd af blijft het bij eenige weinige bijdragen tot een landregt, die wij uit de Statenvergadering zien voortkomen. Ik ga de wet van 23 Maart 1619, betreffende de schulden van minderjarigen⁴, voorbij om alléén te spreken van de belangrijkste van alle, de zoogenaamde Ordonnantie decisoir v. 14 April 1659⁵, bestemd om gedeeltelijk de onzekerheid weg te nemen, welke de praktijk van het romeinsche regt hier, zoo goed als elders, aanbragt. De Staten hadden ontwaard, dat ‘vele sware quaestien ende langdurige processen’ rezen uit de verschillende decisien der regtsgeleerden omtrent sommige punten, als ook over het verstand van eenige costumen en artikelen van ordonnantien. Zij vatten, met advijs van het hof, die onderscheidene geschilpunten, betreffende de voornaamste instellingen van het privaatregt, lijftogt en making tusschen echtgenooten, meerderjarigheid, huwelijk, giften, testamenten en andere, zamen in ééne decisoire wet, die bij latere wetten, nog in de 18^de eeuw, verklaringen en ampliatien ontvangen heeft⁶. Het waren slechts bijzondere stukken van een landregt,

1 Il. 1178, sqq. Vergel. Missive v. 16 Febr. 1635, ibid. p. 1186. Zie ook Pl. v. 19 Dec. 1593 jegens die excessive groote licentie van dengenen, die omme seer kleyne ende somtijds sonder wettige saake een proces moveren. II. 1169 sqq. Ampliatie v. 17 Mei 1597, ibid. p. p. 1171.

2 I. 436 sqq.

3 I. 468. Vergel. Resol. v. 2 Julij 1635, ibid.

4 Pl. v 23 Maart 1619 jegens het onnuttelijk schuld maken van - jonge lieden (beneden 24 jaren) buyten consent, en in weerwille van hare ouders, mombaars ende naaste vrienden. I. 444 sq

5 I. 469 sqq.

6 Z. inzonderheid de Ampliatie van 18 Jan. 1700, en de Ordonnantie v. 5 Aug. 1721, rakende de gratificatie tusschen echte lieden, Utr. Pl. B. I. 147 sqq.
Ordonnantie v. 28 Dec. 1764, op de curatele van insolvente boedels, en proceduren in cas van praeferentie en concurrentie, in de hooge heerlijkheden 's Lands van Utrecht, Ned. Jaarb.. 1764. p 983-995.
Ordonnantie v. 14 Nov. 1780, over het dienstbodenregt, Ned. Jaarb. 1780. p. 1093, sqq.; Publicatie der Gedeputeerden van de Repraesentanten 's Lands van Utrecht v. 17 Junij 1796, houdende verordeningen op de dienstboden ten pl. lande, Bijvoegsel tot het Stbl. 1822 II p. 1098 sqq.

[p. 50]

aldus vastgesteld; maar althans meer, dan de Staten van Holland, in gelijke omstandigheden, bereikten.

Gelderland mag, ten aanzien van den werkkring der algemeene wetgeving, geacht worden in het midden te staan tusschen Holland, Zeeland en Utrecht aan de ééne, en de andere provincien, waar voor provinciaal regt méér gedaan werd, aan de andere zijde.

De geldersche landsvergadering is nooit zoo ver gekomen, de gemeene geldersche gewoonten, in den vorm van een geschreven regt, bijeen te brengen. Zij heeft slechts enkele deelen van gemeen geldersch regt tot een voorwerp harer wetgeving gemaakt. Zoo de regtsvordering voor het hof, bij de Cancelarij-ordning van 10 Julij 1622, geamplieerd in 1651¹, en bij de nieuwe pleitorde van 1726²; de leenprocedure bij het reglement van 28 April 1711³; het huwelijksregt bij de echtordening van

1 Cancelarij-Ordning v. 10 Julij 1622 met de Ampliatie v. 1651, bij Schrassert C.G.Z. II. p. 82, sqq. Voeg daarbij de Provisionele Ordonnantie van den Prins van Oranje over d'appellen van 26 Maart 1676 (Geld. Pl. B. II, 452. sqq.), in eene Ordonnantie van den Landdag veranderd d. 6 Febr. 1679 (ibid. 480 sqq.); herzien d. 26 Junij 1689 (ibid. 560 sqq.), cf. Resol. v. 1 Mei 1712 (ibid III, 211-213), en geamplieerd d. 15 April 1761 (Ned. Jaarb. 1761 bl. 349 sqq.) en 22 April 1777 (ibid. 1777 p. 624 sq.). Ordonnantie v. 6 Febr. 1679 over de revisien (Geld. Pl. B. II, 489 sqq. Cf. Schrassert C.G.Z. I. p. 426), en v. 25 Jun 1689 (Geld. Pl. B. II, 569 sqq.), geamplieerd in Oct. 1750, Ned. Jaarb. 1750, p. 1464 sqq.

2 Reglement tot verkortinge van de mondelinge pleidoien en verdere maniere van procederen voor den hove des F.G. en Gr. Z.v. 24 April 1736, Geld. Pl. B. II, 542 sqq.

3 Reglement of forme, waernae - de Leenproceduren ten Zutphenschen of Gelderschen Rechten sullen worden gevoert, v. 28 April 1711 (Geld. Pl. B. III, 171 sqq. cf. Res. v. 14 Oct. 1735 ibid. III, 532), en v. 20 Cet. 1756 (Ned. Jaarb-1757, p. 3-20). Voeg er bij de Ordonnantie v. 5 Mei 1757 (Ned. Jaarb. ibid. p. 508 sqq.).

[p. 51]

1597¹, herzien in 1660²; het waterregt³. Zij vond ten aanzien van het bestel van een geldersch landregt geen voorgang; en het bij opklimming tot de beginselen, waaruit de regten der quartieren gevloeid waren, te formeren, hiertoe schoot de geest van den tijd te kort.

Daarentegen is zij des te werkzamer geweest voor het privaatregt der onderscheidene quartieren; ofschoon hieraangaande het initiatief niet van haar kwam. De privaatregtelijke wetgeving plagt voorheen door den landsheer met de Quartier-Staten te worden geoefend. In de plaats van den landsheer traden, na den opstand, de provinciale Staten. De wetgeving over ieder quartier was nu bij de provinciale en Quartier-Staten gemeenschappelijk, in dezen vorm.

De Quartier-Staten ontwierpen de wet, en droegen ze aan de provinciale Staten voor. De provinciale Staten lieten haar onderzoeken, inzonderheid door het hof, bekrachtigden haar vervolgens, en geboden hare afkondiging en uitvoering. Vermeerdering of verandering geschiedde op dezelfde wijze. Slechts tot uitbreidende of beperkende verklaring behoefden de Quartier-Staten de medewerking van den landdag niet.

Aldus werd het landregt van Veluwe in 1593, dat van Zutphen in het volgende jaar, herzien op de quartierdagen; en beiderlei reformatie

1 Geld. Pl. B. II, 57, 58.

2 II, 383 sqq. Toegepast op de joodsche nat 'e bij het reglement van 9 Nov. 1776. (Ned. Jaarb. 1776, p. 1304 sqq.). Pl. v. 22 Maart 1713 tegen malitiense desertien (Geld. Pl. B. III p. 219 sq.); v. 19 April 1720 tegen het al te haestig trouwen van weduwen (ibid. p. 367 sq.) Pl. v. 19 Mei 1752 nopens de huwelijken tusschen personen van de gereformeerde en die van de roomsche religie (Ned. Jaarb. 1752, p. 558 sqq.), geamplieerd d. 28 Oct. 1777 (ibid. 1777 p. 1292 sqq.); Reglement v. Oct. 1771 omtrent de aentekening - van gedoopten en getrouwden (Ned. Jaarb. 1771, p. 1275 sqq.).
Voorts Publicatie van het hof, namens de Staten, v. 17 Oct. 1738 over het recht van een gevonden schat (ibid. p. 650 sq.).

3 Geldersch Waterrecht, vastgesteld door de Staten van het Furstend. Gelre en Graefsch. Zutphen, 30 Maart 1715, Geld. Pl. B III p. 278 sqq. De grondslag was reeds vervat in de, door Hertog Eduard op d. 9 August. 1368 bevestigde, uitspraak, in Nijhoff's Gedenkw. v. Geld II p. 220 sqq. Geamplieerd d. 27 April 1767.

[p. 52]

door de provinciale Staten bekrachtigd in 1604¹. De zamenstelling van een landregt over het quartier van Nijmegen was aan grooter, ten laatste onoverkomelijke, moeijelijkheden onderhevig² Eenparigheid was hier niet te bereiken, waar men nog geen gemeen beschreven regt kende. Op raad van het hof van Gelderland bleef dus de landregtelijke reformatie voor dat quartier, eerst gepubliceerd in 1683, bepaald bij de vier bovenambten³. Waarop omstreeks 40 jaren later, in 1721, die van de bendenambten volgde⁴.

In al deze landregten, in titels of capittels verdeeld, staat eene uitvoerige procesorde vóóraan; dan worden de andere deelen van het privaatregt in eene verschillende volgorde behandeld, zóó echter, dat dezelfde hoofden, hoewel op onderscheidene plaatsen, meest wederkeeren. De grondvormen van een zelfde burgerlijk leven schijnen overal door.

De landregtelijke wetboeken heeft de landdag in de 17^de en 18^de eeuwen door een groot aantal nieuwe wetten, meerendeels tot de regtsvordering betrekkelijk, veranderd en vermeerderd. Ik noem de ordonnantie van 28 April 1711⁵, waarbij de testamentmaking over allodiale

1 Gereformeert Landtrecht van Veluwen und Veluwenzoom, Arnh. 1604 4^o.
Reformatie der Landrechten, gebruycken und gewoontheyden der graefschap Zutphen. Arnh. 1604. 4^o.

2 Het was, blijkens de landdagsrecessen v. 11 Mei 1616 en 1 Mei 1628, het plan der Staten, ‘om een goed, algemeen en generaal landregt over 't quartier van Nijmegen te beramen.’ Z.J. Copes van Hasselt, de usu juris rom. in Gelria p. 36 sqq.

3 Gereformeerde Land-rechten ende gewoonten van het rijck van Nymegen, van de ampten van tusschen Maes ende Wael, Over- ende Neder-Betuwen, mitsgaders van de heerlijkheden ende gerighten daeronder resorterende. Nieuwe druk. Nijmeg 1765, 4^o. Verandering van den XXXVII Tit. bij Reglement v. April 1779 (Ned. Jaarb. 1779 p. 369 sqq.); cf. Verklar. v. 13 Nov. 1779 (ibid. p. 1163 sq.)

4 Land-regt van Thielre- en Bommelre-Weerden, mitsgaders Herwaarden, voorts de heerlijkheden en gerigten daeronder resorterende, als ook 't ampt van Beest en Renoy. Arnh. 1721. 4^o. Het is in meer dan één opzigt merkwaardig, deze Landregten te vergelijken met de veel vollediger, systematische beschrijving der Gelresche Landt- ende Stadt-rechten in 't Over-quartier van Ruremonde (3e druk, Arnh. 1679, 4^o.), door de Staten des quartiers met den landsheer beraamd, en d. 19 Sept. 1619 van wege de Aartshertogen Albert en Isabella afgekondigd.

5 Bij Schrassert, Comm. ad Ref. Velav. p. 509 sqq. en Geld. Pl. B. III, 166 sqq. Z. voorts de Ampliatie op het Landregt van Zutphen, over de erfating, v. 12 Nov. 1772; Ned. Jaarb. 1773. p. 7 sqq.

[p. 53]

ongereede goederen in de Veluwe werd ingevoerd. Tot hiertoe was alleen over gereed goed beschikking bij uitersten wil toegelaten, en hadden de provinciale Staten slechts in bijzondere gevallen verlof gegeven, om ook over vaste goederen te testeren. Voorts de wet van 1738, omtrent verlatene of insolvente boedels, en het regt van praeferentie of concurrentie tusschen crediteuren, insgelijks voor Veluwe¹ Voor Zutphen de drie groote ordonnantien van 28 Junij 1696 over de manier van procederen², de geregtelijke jura, en het registreren van opdragten van onroerende goederen³, alle drie herzien, en vooral de eerste uitgebreid en hervormd op den 12 Mei 1738⁴.

In Friesland heeft de wetgeving voor de éénheid van burgerlijk regt en regtspleging onvergelijkelijk meer dan in eenige andere onzer provincien gedaan. Zij werd uitnemend begunstigd door de eenparigheid der vroegere friesche regtsontwikkeling, die, in de 16^de eeuw, naauwelijks eenig verschil van civiel regt tusschen de onderscheidene gemeenten gelaten had. Hiermede ging eene eenheid en eenvormigheid der regterlijke, en eene concentratie der wetgevende magt zamen, zoo als zij elders niet bestond.

De beschrijving der landscostumen, door Karel V aan de landsvergadering voorgesteld, had de verzameling van 4 Jan. 1542 ten gevolge gehad⁵. Hierop ontvingen vele privaatregtelijke instellingen, nog in

1 Geld. Pl. B. III, 432 sqq. Reglement over het aanveerden van erffenissen, onder beneficie van inventaris, op Veluwen, v. 25 Mei 1686 (II, 547 sqq.), herzien en geamplieerd d. 17 Oct. 1753 (Ned. Jaarb. 1753, p. 1139-1158). Res. v. 23 Maart 1715 en 17 Mei 1752, rakende het momberschap (Ned. Jaarb. 1752, p. 555 sqq.). Reglement v. 10 Mei 1759 en 2 Mei 1770 omtrent verwonnen goederen (Ned. Jaarb. 1759 p. 659-678 en 1770, p. 715-748).

2 Ordre en Reglement tot een korter manier van procederen voor de gerichten van de Gr. Zutphen, vervangen door het nieuwe Reglement v. 25 Nov. 1772 (Ned. Jaarb. 1773, p. 125-184). Cf. Publ. v. 31 Oct. 1777; Ned. Jaarb. 1777, p. 1298 sq.

3 Geld. Pl. B. II, 611 sqq.

4 III, 594 sqq.

5 Z. Verh. P.E.J.P. I, 301 sq. Aanmerkingen van den Landdag v. 4 Dec. 1540 (Charterb. v. Vriesl. II p. 813 sq. Artikelen, geallegeerd als Costumen, 4 Jan. 1542 (ibid. p. 840 sqq.); 8 Mei 1542 (ibid. p. 860 sq.); 13 Jun. 1542 (l.c.p. 862); z. voorts ibid. III, p. 60.

[p. 54]

het laatste gedeelte der 16^de eeuw, aanstonds na de afzondering van het spaansche beheer, nieuwe wetsbepalingen van den landsdag; maar deze liet het hierbij niet. Hij besloot reeds den 21 April 1598, alle gemeene landscostumen, placaten en ordonnantien, de saxische wetgeving, die onder Karel V, en de nieuwste, zoo verre die onderscheidene deelen nog kracht hadden, en te zamen hebben konden, tot één geheel te laten brengen, en met eene vaste en volledige regeling van de manier van procederen te vermeerderen. Eene commissie van twee leden van het collegie der Gedeputeerde Staten, van twee leden van het hof met den procureurgeneraal, en van twee advocaten, tot dit werk benoemd¹, bood haar ontwerp in het voorjaar van 1602 aan de landsvergadering aan. Deze liet het herzien, met volmagt tot ‘augmentatie en amputatie,’ door twee gecommitteerden uit ieder van de drie goën en van de steden, en stelde het, op hun verslag, eindelijk ten zelfden jare vast onder den naam van Statuten, Ordonnantien en Costumen van Vriesland². Verdeeld in vier Boeken, van welke het I^ste en III^de ons onderwerp bijzonder aangaan. Het I^ste Boek begint met het huwelijksregt, handelt dan van de vaderlijke magt, minderjarigen en voormombers, koop en verkoop, donatie, onderscheidene zakelijke regten, praescriptie, erfregt, dienstbodenregt, en sluit met de zeeregten. Het III^de Boek beschrijft de regterlijke inrigting en procesorde, zoo voor de nedergeregten als voor het hof.

Van nu af bleef het zamenstel des landregts, aldus geformeerd en gevestigd, aan de landsvergadering voor oogen als eene taak, waaraan men gestadig voortwerkte. Ook groeiden de veranderingen, gemaakt ‘zoo door toevoegen van nieuwe ordonnantien, als door het wegnemen, uitbreiden of bepalen van oude,’ reeds in de eerste helft der 17^de eeuw derwijze aan, dat de landsvergadering, bij resolutie van 23 Maart 1650, en op nieuw bij die van 19 Maart 1673, eenige heeren committeerde, om het corpus der wetten van 1602 te herzien en te amplieren volgens den tegenwoordigen stand des regts. De politieke omstandigheden verhinderden de afdoening van het werk, doch de Staten kwamen daar-

1 Vergel. inzonderheid Verh. P.E.J.P. I, 317, sq.

2 Zie de Resolutie der Stateu v. 4 Nov. 1602, gedrukt vóór de uitgave van 1628.

[p. 55]

op na den vrede van Utrecht terug. Bij resolutie van 11 April 1716 magtigden zij de Gecommitteerden in het Mindergetal, om, benevens eenigen uit het collegie der Gedeputeerde Staten en het hof provinciaal, en met overroeping van eenige ervarene regtsgeleerden, ‘de Lands Ordonnantien te revideeren, en, na vereisch van tijd en zaaken, te veranderen en te verbeteren¹’.

De nieuwe redactie werd door de Staten, bij resolutie van 12 Maart 1722, goedgekeurd, gedrukt, en volgens de resolutie van 13 Maart 1723, tevens voorrede der nieuwe lands ordonnantien, gepubliceerd. De orde is dezelfde gebleven, met bijvoeging van eenige nieuwe titels. Maar men overtuigt zich van den ijver, waarmede de landsvergadering, gedurende de 17^de eeuw, de burgerlijke wetgeving behartigde, wanneer men den inhoud der titels van de nieuwe redactie met die der oude vergelijkt. Schier geen titel, die niet nader uitgewerkt, en met vele gewigtige bepalingen, zoo na mogelijk zich houdende aan het vroeger regt, vermeerderd is.

Men mag onderstellen, dat dit groote voorbeeld mede een stoot kan gegeven hebben aan de pogingen der Staten van Holland, een paar jaren later, waarover ik te voren berigtte. Sedert dien tijd tot aan den val der Republiek ontmoet men nog onderscheidene nieuwe privaatregtelijke verordeningen², zelfs in het reglement reformatoir van Prins Willem IV van wege de naauwe verbindtenis der stemgeregtigheid

1 Z de Resolutien v. 12 Maart 1722 en 13 Maart 1723, voorrede van de nieuwe uitgaaf.

2 Z. de Resolutien en Placaten, tot verklaring, aanvulling of verandering van de Landsordonnantie, v. 16 Maart 1735, 1 Maart 1737 en 14 Maart 1765, v. 27 April 1753, het Placaat nopens de registratie van reversalen v. 27 April 1726, v. 5 April 1740 omtrent erffenissen, legaaten, enz. aan personen, die publykelijk gealimenteerd worden, toekoomende, v. 23 Mei 1750 nopens het niaaren van vastigheden tegens lijfrenten verkocht, v. 12 Maart 1765 omtrent de tutela en cura, v. 28 Sept. 1769 rakende de praescriptie van dienstbaarheden, en van dezelfde dagteekening nopens het verleenen van noodreeden. Pl. v. 28 Febr. 1772 nopens de aantekeningen van de gedoopte kinderen en getrouwde personen (Ned. Jaarb. 1771, p. 199 sqq.); v. 28 Febr. 1772, onderwerpende de huwelijken der jooden aan de lands ordonnantie (ibid. p. 205 sqq.); v. 11 Mei 1776 nopens besprekken aan roomsche kerken of godshuizen (Ned. Jaarb. 1776 p. 545 sq.); Res. v. 11 Maart 1782 over de naturalisatie door inwoning (ibid. 1782, p. 398 sq.)

[p. 56]

met de regten op den grond. De wetgeving slaapt niet in, maar zij is minder levendig. Het vertrouwen op de toekomst begint te ontbreken. Een voorgevoel der naderende ontbinding schijnt den verderen wasdom te vertragen.

In Stad en Lande is de wetgeving omtrent een provinciaal regt oorspronkelijk van Karel V. Tot dusverre had men niet dan enkele stukken eener gemeene wetgeving, door de Warven tot stand gebragt; maar leefden voor het overige de onderscheidene deelen der Ommelanden ieder naar eigen beschreven landregten. Deze, alle uit dezelfde bron gesproten en weinig ontwikkeld, eischten, nadat het zelfbestaan der bijzondere gemeenten zich in ééne groote landsgemeente opgelost, en de gemeene regtspleging in de landsheerlijke justitiekamer breeder en vaster grondslag gekregen had, hereeniging en herleiding tot een gemeen regt. Daartoe werden in 1540, denkelijk op aanleiding van de door Karel V bevolen verzameling der costumen, van wege de landsvergadering gelast drie groninger regtsgeleerden met Edzard Rengers uit de Ommelanden¹; die, nadat de zaak op nieuw ter spraak gekomen was op den landsdag van 1548², hun werk, in 1550 voltooid, overlegden aan de Staten. Het ontwerp, tot onderzoek, zoo het schijnt, in handen gesteld eener commissie van leden der landsvergadering³, ontmoette tegenstand in onderscheidene districten der Ommelanden. Hierop volgde, weinige jaren later, de bekende verbindtenis en oorlog der Ommelanden tegen de stad, omstandigheden, welke de ontworpene wetgeving achter deden stellen. Zoodat men in 1571, toen hertog Alba overzending der ommelander landregten gevraagd had, niet zond dan eene verzameling van oude friesche en particuliere ommelander landregten, onder den naam van ‘Edzart Rengers Landrecht, alse wesende dat correcteste voerhants’⁴. Alsof Edzard Rengers niet meer gedaan had, dan de bouwstoffen bijeen te brengen voor een gemeen

1 Z. Verh. P.E.J.P. p. 350 sqq.

2 Z. Wichers, Tr. v. Red. I, p. 238.

3 Z. den brief van 2 Maart 1551, aangehaald door Wichers l.c., p. 238 sq. not. b.

4 Z. de Voorreden van een ouden Codex; medegedeeld in Verh. P.E.J.P. III. 2 extr. p. 50, 51.

[p. 57]

landregt, welks systeem, door de regtsgeleerden opgesteld, aan de ommelanders niet behaagde.

Eerst na de reductie der stad, en de vereeniging van Stad en Lande tot één ligchaam, bij uitspraak der Staten-Generaal, op het eind der 16^de eeuw, kon men het ontwerp, voor welks uitvoering tijd en toestand intusschen rijper waren geworden, weder opvatten. Men liet het nu, door eene commissie der landsvergadering, tot welke alle regters der Ommelanden geroepen werden, ‘daar mit niemant hem mit reden hadde te beklagen, in sijn gerechtichheid eenigzints bekortet te wesen,’ resumeren, onderzoeken, verbeteren¹, en bekrachtigde het, te gelijk met eene instructie voor de justitiekamer², bij de landsresolutie van den laatsten October 1601³.

Door dit landregt werden evenwel zoo min het stadregt van Groningen, als de bijzondere landregten van de aan haar onderworpen gemeenten der Ommelanden opgeheven; landregten, die vervolgens in de 17^de, en nog in de 18^de eeuw, door tusschenkomst der stedelijke overheid, hervormd zijn⁴.

Van de zeven Boeken, waarin het landregt verdeeld is, zijn Boek II van

1 Z. de Aanteekeningen ter Statenvergadering, in Verhand. P.E.J.P. I, p. 350, 353.

2 Instructie voor den Luytenant ende Hooftmannen, ‘na gedane resumptie bij den Heeren Staten der Stadt Groeninghen ende Ommelanden op een gemeynen Landtsdagh d. 2 Nov. 1601.’ Groen. 1631. 4^o. Voeg daarbij Ordre waer nae gheprocedeert sal worden in de revisie van de sententien van Lieutenant ende Hooftmannen der stadt Groeninghen ende Ommelanden: ‘ghearresteert ter vergaderinge van de Hooghe ende Mog. Heeren Staten Generael,’ - d. 14 Julij 1615. Groen. 1615, 4^o.

3 Land-recht van Hunsingo, Fyvelingo, ende het Westerquartier: ‘Aldus geresumeert, gearresteert ende gesloten, op eenen gemeenen Lands-dagh, ten overstaen van de Warfspersoonen, tot desen ende mede specialijck op den selven Landsdagh verschreven, binnen Groeningen - op den - laetsten Octobris 1601.’ Vierde druk Groen. 1631, 4^o.

4 Land-recht der beyden Old-ambten vervatende d'olde ende nieuwe Statuten ende Costumen der voorsz. landschappen, so als deselve nu op 't nye zijn revideert, reformeert, ende suppleert. Tot Groen. 1618, 4^o. De wijze, op welke deze reformatie tot stand is gekomen, wordt beschreven in de Voorrede van ‘Borgermeesteren ende Raedt der Stadt Groeningen’ van 7 Febr. 1618.
Ordonnantie v. 17 Febr. 1636, van Borgemeesteren ende Raed in Groningen op de Rechtsbedieninge over Sappe-Meer met de dependentien van dien. Gron. 1636. 4^o. Vernieuwd, zonder verandering, d. 7 Dec. 1734. Gron. 1734, 4^o.
Landt-recht des Gerichts van Selwerdt, begrypende de oude en nieuwe Landsrechten ende Coustuymen van voorschreven gerichte, soo als de selve op 't nieu zijn gerevideert, gearresteert ende gepubliceert. Gron. 1673, 4^o. Zie de Voorrede van ‘Borgemeesteren ende Raadt’ van 28 Aug. 1673.
Lands-recht van Wedde ende Wester-woldinge-lant, Gron. 1700, 4^o, op bevel van Burgemeesteren en Raad van 30 Aug. 1677 gedrukt, geamplieerd, op aanhouden der ingezetenen, ingevolge van de Resolutie van 2 Jul. 1706 (zie het Extract uyt het Resolutie-Boek der stadt Groningen 2 Julii 1706), bij die v. 16 Nov. 1706; verklaard door Mr. A.Q. van Swinderen, in Verhandel. P.E.J.P. IV. 2.

[p. 58]

de regtsvordering, Boek III van huwelijk, minderjarigheid, testamenten en gaven, erfenis, lijftucht, Boek IV van eigendom, dienstbaarheid en verjaring, Boek V van contracten, tot het burgerlijke regt betrekkelijk.

De landregtelijke wetgeving der Ommelanden is de drentsche van 1614 en de overijsselsche van 1630 voorafgegaan. Wanneer men dus in de twee laatste nagenoeg dezelfde schikking der privaatregtelijke stoffe wedervindt, schijnt men te mogen aannemen, dat het voorbeeld der Ommelanden op de twee andere provincien niet zonder invloed is geweest.

De verklaring en uitbreiding van het landregt is vervolgens hoofdzakelijk aan de geregten verbleven; behalve dat de regtsvordering in de tweede helft der 18^de eeuw eene nieuwe gedaante gekregen heeft, ten gevolge van de grondwetgevende magt in 1748 aan Prins Willem IV opgedragen. Uit deze toch is eene zeer uitgewerkte wetgeving voortgekomen, eerst, bij de instructie en ordonnantie voor de justitiekamer van 27 Nov. 1749 en 22 Jan. 1751, omtrent de regtsvordering voor dit hof¹, voorts, omtrent de procesorde

1 Instructie van den Prins voor de Hoge Justitie Kamer van 27 Nov. 1749; Verzameling van Reglementen, enz. gestatueerd door Z.D.H.W.C.H. Friso, Prince van Orange enz., en vervolgens door haare Kon. Hoogh. Mevr. de Princesse Gouvernante, strekkende tot onverbrekelyke wetten voor de Provincie van Stadt en Lande. Gron. 1762, 4^o. I, p. 19-60.
Reglement van Procederen in civile zaken voor de H.J.K. (II. p. 1-30.),
Ordonnantie op de appellen (ibid. p. 31-35),
Ordonnantie waar na geprocedeert zal worden in rivisie (ibid. 36-48),
Ordonnantie op de jura (ibid. p. 76-94),
alle, op voordragt van de justitiekamer, door den Prins gearresteerd d. 22 Jan. 1751.

[p. 59]

van civiele zaken in de Ommelanden, bij besluit der Gouvernante van 2 Jan. 1756¹.

In Overijssel was een landregt van ouds in gebruik, hoewel niet volledig beschreven. Sommige stukken daarvan hadden ridderschap en steden nog onder Karel V met bijzondere zorg hervormd². In de eerste jaren der regering van Philips II had M. Winhoff³, buiten publiek gezag, een zamenstel en eene verklaring uitgegeven van het geheele overijsselsche landregt, zoo als geene provincie er toen bezat. Straks na den opstand deed zich bij ridderschap en steden dezelfde behoefte, als in de andere provincien, gevoelen, de behoefte aan eene herstelde en verbeterde regtsvordering⁴. Wij ontmoeten reeds in de resolutie van den landdag van 7 Julij 1597⁵ gecommitteerden, door de Staten belast, om ten spoedigste ‘eene reformatie op die forme ende maniere van procederen’ voor te leggen. Daarnevens ontdekte men, dat het burgerlijk regt over het algemeen in den vorm, waarin het tot hiertoe bestond en gepraktizeerd was, nu niet meer voldeed; dat het vooral in de groote bewegingen van het laatste derde gedeelte der eeuw verduistering ondergaan had. Hoe zou de praktijk van een grootendeels ongeschreven gewoonteregt gaaf gebleven zijn bij zulk eene schudding van den maatschappelijken toestand?

Na haar zag men op éénmaal, hoeveel de wetgeving aan te vullen had. Eene commissie, op d. 15 April 1598⁶, door de landvergadering

1 Proces-ordre van civile zaken in de Ommelanden (Verzam. II, p. 105-126.),
Jura der advokaten te lande (ibid. p. 141 sqq.),
gearresteerd, insgelijks op voordragt der justitiekamer, door de Gouvernante den 2 Jan 1756.

2 Nieuwe Reformatien van 1541 en 1546, in Racer's Overijssels. Gedenkst. III, p. 234 sqq. p. 279 sqq.

3 Landtrecht van Averissel. Tho samen gebracht unde uthgelecht dör M. Winhoff. Devent. 1559, kl. 8^o.

4 Zie de Res. v. riddersch. en sted. v. 12 Maart 1630, gedrukt voor het Landregt van 1630.

5 Deze Resolutie en de volgende, tot die van 1629 ingesloten, zijn mij uit het archief van Overijssel handschriftelijk medegedeeld, op magtiging van den heer gouverneur, door de uitstekende hulpvaardigheid van den heer Mr J. van Doorninck, archivarius der provincie.

6 Res. v. riddersch. en steden, v. 15 April 1598.

[p. 60]

benoemd, brengt een ontwerp van ‘Reformatie in op eenige punten der landregten van Overijssel,’ die bij resolutie van 29 Junij 1600 gearresteerd en aan den druk overgegeven wordt¹. Deze gedeeltelijke reformatie, door onderscheidene andere verordeningen, b.v. die over het huwelijk van 1603², gevolgd, was slecht voorbereiding en overgang tot de meer omvattende regeling, waartoe men kwam ingevolge van de resolutie van 6 Maart 1616.

Bij deze benoemen ridderschap en steden vijf regtsgeleerden en costumiers, om een volledig ontwerp van landregt op te stellen, dat vervolgens door de landdrosten en de drie hoofdsteden zou worden herzien. Aan de landdrosten werden, bij eene latere resolutie van 16 Maart 1619, eenige leden van de ridderschap uit elk der drie quartieren toegevoegd, om onderling en met de drie hoofdsteden daarover in wisseling van denkbeelden te treden. Een nieuw onderzoek vinde ik bevolen bij de resolutie van 17 Maart 1628, waarop de landdag eindelijk d. 12 Maart 1630 het nieuwe landregt vastgesteld heeft.

Het schafte de bijzondere regten der hoofdsteden, van Hasselt en Steenwijk³, niet af; maar werkte evenwel ook dáár, in zoo verre hare regten niet reeds op bijzondere punten eene afwijkende ontwikkeling hadden gekregen, als gemeen regt.

Dit alzoo op nieuw aan den lande verzekerd hebbende, trokken ridderschap en steden de handen van hun werk niet af. Zij lieten ook nu nog niet hetgeen de tijd en praktische behoefte méér eischen mog-

1 Res. v. 19 Junij 1600: ‘Gelesen het Concept hier bevorents op die Reformatie des Lantrechtes beraemt ende isz gearresteert ende besloten, dat hetselve van nu voortaen also geholden sal worden ende sinnen die Drosth van Twenthe, D. Scherff ende Otto Roeck geauthoriseert omme dat selvige patroen jnn forma voerts te stellen ende drucken to laten.’ Vergel. Mr. W. Knoop in de Verhandel. P.E.J.P. III, 2, p. 44, 45, 46.

2 Ordonnantie op 't stuck van die versamelinghe in den houwelycken staet, z. Knoop, 1 c.p. 48. Bij de Res. v. 4 Nov. 1612 worden op nieuw gecommitteerden benoemd, ‘totte Reformatie van 't Lantrecht mith tgeen daeran dependeert, insonderheit mede om die prolixiteit der advocaten in 't schrieven van proceszen toe remedieren.’ Vergel. de res. v. 18 Maart 1614. De uitslag is de orde, op de processchrifturen gesteld bij Res. v. 13 Sept. 1614.

3 Res. v. Riddersch. en Sted. v. 7 Jul. 1629.

[p. 61]

ten, aan de particuliere wetgeving of gewoonte, noch aan de romeinsche regtsgeleerdheid, uitsluitend over. De verdeeldheid tusschen de leden der Statenvergadering belet haar niet, gedurende het overig gedeelte der 17^de en in het eerste der 18^de eeuw, menigvuldige en hoogst belangrijke ampliatien op het landregt, inzonderheid ten aanzien der regtsvordering, te maken. Ik herinner het reglement op de verbetering van de regtspleging van 1719.¹

Dezelfde reden, welke de Staten der naburige provincien, Overijssel, Groningen en Friesland, bragt tot zamenstelling van een geschreven en volledig begrip van landregt, heeft gelijktijdig hetzelfde gevolg in Drenthe gehad.

Hier waren de omstandigheden aan eene algemeene burgerlijke wetgeving uitstekend bevorderlijk. De kleinheid en geringe bevolking van het landschap; eene eenvoudigheid en eenvormigheid der burgerlijke betrekkingen, welke de gewone aanleiding tot het ontstaan van particuliere regten deed wegvallen; een oud landregt, ofschoon maar ten deele geschreven, in gebruik; de landvergadering, in wezen en gezag onafgebroken voortzetting der vroegere volksgemeentelijke vergadering, en niet door zoo vele staatkundige en diplomatische zorgen, als die van andere provincien, afgetrokken.

Die landvergadering committeert in de eerste jaren der 17^de eeuw den drost met de Gedeputeerde Staten en eenige leden uit haar midden, ‘omme,’ ik haal hare eigen woorden aan, ‘alle onse oude land-

1 Het Nader Reglement op de verbeteringe van de Regtspleging v. 14 April 1719 was voorafgegaan door het Reglement van 8 April 1692 en de Res. v. 7 April 1693, en gevolgd door de Publicatie van 15 Julij 1737. Men voege daarbij de Publicatie van 16 Maart 1706 en Res. v. 12 April 1723, over de beleringe der processen. Aangaande het huwelijk, behalve de Res van 22 Maart 1644, het Placaat v. 25 Maart 1698, wegens het trouwen der Mennoniten. Pl. v. 19 April 1684, over het regt van hypothecatiën en geregtelijke schuldbekentenissen; v. 14 April 1704, over het protocolleren van fideicommissen enz.; v. 10 Maart 1712, over het regt van praeferentie van bylbrieven; v. 10 April 1756, over het erven ab intestato door ouderen in de opgaende linie (Ned. Jaarb. 1756, p. 531 sq.); v. 2 April 1761 en 26 Maart 1766, over de nalatenschappen van gealimenteerden (Ned. Jaarb. 1761, p. 403 sq., 1766, p. 785 sqq.); v. 11 April deszelfden jaars over het dienstbodenregt (ibid. p. 404 sqq.).

[p. 62]

rechten, lantsbreven, placaten ende constitutien onzes lands, mitsgaders ordelboeken en andere schrifturen hiertoe dienende bij een te versamelen, en uit dezelve een concept van een beschreven landrecht op het ordentlyckste - te formeren, ende alle gebreeckelycke overvloijende en nu geen gebruickelycke articulen te amputeren.’ Zij geven als beweegreden op, ‘dat bij verloop van tyden seer merckelijke groote misbruicken - ingeslopen zijn, uit oorsaeck dat soo veele des lants costuimen ende rechten op menschen memorie en voor eenige jaeren gesprokene ordelen (daer van nochtans geen autentique bevonden zijn) hebben gestaen, sulxs dat soo wel richters als partijen sich hebben moeten behelpen.’ Men ontwaarde de noodzakelijkheid van een wetboek, even als men die altijd en overal ontwaart, wanneer het vermogen der regtsontwikkeling bij gewoonte afneemt, of wanneer het noodig wordt de verbindende kracht van het regt door den vorm, waarin het wordt verklaard, te ondersteunen.

Het ontwerp, aan den landdag overgeleverd, wordt nogmaals door gecommitteerden uit ridderschap en eigenerfden ‘geresumeert en gerevideert, ende nae gelegenheyt, eijgenschap, ende natuire onzes lantschaps op sommige plaetsen gecorrigeert, vermeerdert oock synde,’ ten laatste bij resolutie van 17 Febr. 1614 vastgesteld.

De inrigting en orde van dit landregt rust op het zelfde plan als dat van de Ommelanden en van Overijssel. Het verdeelt telkens over twee Boeken, wat het latere overijsselsche landregt gebragt heeft in één Boek; en beschrijft in het II^de Boek de procesorde. De schikking der onderscheidene deelen van het regt van personen, zaken en verbindtenissen in het III^de Boek is in het burgerregtelijk gedeelte des II^den Boeks van het overijsselsche landregt nagenoeg behouden.

In den loop der 17^de eeuw onderging het drentsche landregt menigvuldige wijziging door nieuwe, afschaffende, veranderende, vermeerderende wetten van den landdag. Onderscheidene andere punten kwamen buiten gebruik. Zoodat honderd jaren later eene nieuwe beschrijving noodzakelijk was geworden. Ditmaal voegden de Staten aan drost en Gedeputeerden eenige advocaten toe ‘om het landregt van 1614 naauwkeurig na te zien, en een concept van een nieuw

[p. 63]

landregt op te stellen.’ Het werd evenwel geen nieuw, maar het verbeterde oude landregt, door wegneming van hetgeen verouderd, en opneming van hetgeen in de afgeloopen eeuw gewijzigd of bijgevoegd was, of nu gewijzigd of bijgevoegd werd. De wijzigingen en bijvoegingen zijn groot en aanmerkelijk; de omvang van het II^de Boek over de manier van procederen, en van het III^de behelzende de overige privaatregtelijke bepalingen, is bijkans verdubbeld. Het landregt van 1614 was nooit gedrukt, bij de vaststelling van dat van 22 Maart 1712 geboden ridderschap en eigenerfden tevens, dat het ten eerste door den druk gemeen zou worden gemaakt¹.

Naderhand heeft de wetgever zich bepaald bij enkele wetten over bijzondere stukken van regt en regtsvordering²; wetten, die zich onmiddellijk sloten aan het landregt, en, te zamen genomen, op het eind der eeuw, geen zoo grooten aanwas vormden, om eene derde beschrijving te eischen.

Ik spreek nu niet van de wetgeving der Generaliteit over de landen, haar onderworpen, eene wetgeving, die, in zooverre zij landregtelijk was, hoofdzakelijk op de regtsvordering gerigt is geweest.

Overziet men de verschillende provinciale wetgevingen in haren gezamenlijken loop, zoo wordt men gewaar, dat zij, hoe afwijkende, op vele punten weder zamenkomen, om éénen weg en éénen regel te volgen. Ik sluit, terwijl ik drieerlei punt aanstip. Het eerste betreft den vorm, de andere betreffen den inhoud.

De drang tot zamenhangende beschrijving der privaatregtelijke instellingen in wetboeken werkt in onze provincien, op eene aanlei ding aan alle gemeen, het sterkst omtrent het begin der 17^de eeuw; hij vertoont

1 Het Lantrecht van Drenthe. Gron. 1713. 4^o.

2 Zie onder andere de Res. v. 16 Maart 1717 (Nadere Resolutiën enz. gearrest. bij de Staten van het landschap Drenthe, Meppel, 1757, 4^o. p. 8 sqq.), v. 18 Maart 1727 (ibid. p. 21 sq.), v. 24 Febr. 1728 (p. 22 sq.), v. 18 Maart 1738 (p. 28, 29), van 22 Maart 1740 (p. 32, 33), van 19 Maart 1743 (p. 35, 36), van 21 Maart 1747 (p. 38), van 20 Maart 1753 (p. 45 sq.); Publ. van 30 Sept. 1791, omtrent het procederen in cas van pandingen en contradictie (Ned. Jaarb. 1791, p. 1610 sqq.), v. 22 Maart 1791, tot invoering van het landregt van Drenthe in de stad en heerlijkheid van Coevorden (ibid. p. 1473 sqq.).

[p. 64]

zich andermaal, doch flaauw en met klein gevolg, na den vrede van Munster; om, gestoord door den tijd van Willem III, hier en daar nog eens aan te houden omstreeks of na den vrede van Utrecht.

Ten andere: voor enkele privaatregtelijke instellingen geschiedt het meeste gedurende de 17^de en het eerste derde gedeelte der 18^de eeuw. Men had een, voor den tegenwoordigen stand der maatschappij, niet genoeg ontwikkeld vaderlandsch regt. Men had daarnevens eene romeinsche regtsgeleerdheid, haar voordeel doende met de onvolledigheid van een eigen gemeen regt. Het kwam er minder op aan, een nieuw regt te maken, dan aan de praktijk, uit beiderlei bron gevloeid, vaste vormen te geven. Men scheen eerst geene regtsvoorschriften genoeg te hebben, en, nadat men den schat des romeinschen regts geopend had, was men verlegen met het gebruik. Het romeinsche regt was eene overal indringende stoffe geworden, welker verbindtenis met de inheemsche regten men kritisch regelen moest. Deze was de taak onzer wetgevers in het zoo even genoemde tijdvak. Zij hebben zich daarvan gekweten in sommige gevallen en stukken van regt, maar eene algemeene regeling niet beproefd.

Eindelijk: de wetgeving heeft zich in alle provincien meest bezig gehouden met de regtsvordering. Omtrent deze kon men zich het minst op de aanwezige kennis des romeinschen regts verlaten, dat zij de leemten der eigen instellingen aanvullen zou. Het lag daarenboven in het karakter van een tijd, die veel minder, dan de onze, de bijzondere personen beschouwde als hoofdvoorwerpen van de zorg der publieke magt, dat de regtsvordering, door tusschenkomst der overheid te verwezenlijken, boven alle andere takken van het burgerlijke regt de aandacht van den souverein trok.

Op het stuk der regtsvordering was men nader, dan op eenig ander, aan de vestiging van een algemeen nederlandsch regt. In 1601 werd aan de Staten van Friesland eene voordragt gedaan, ‘om bij de nabuirige provincien aan te houden om een gemeene Revijs-Kamer te ordonneren tot dienste der provincien, die dienaangaande met Frieslandt zouden willen eens zijn, ende met gemein advijs te ramen die beste voet,

[p. 65]

die daartoe dienstig zou wesen¹’ Had zulk eene instelling tot stand kunnen worden gebragt, het ware niet onmogelijk geweest, een band van gemeene regtspleging, zoo als er tusschen Holland en Zeeland bestond, ook tusschen andere provincien te leggen.

1838.

1 Verh. P.E.J.P. I. p. 316, 317. Project van een Camer van Revisie, gemaakt bij de Gecommitteerden van Vriesland en Utrecht, op goedkeuring van beyde hunne Principalen, 17 Aug. 1603, Charterb. v. Vriesl. IV. p. 1255 sqq.