De vruchten mijner werkzaamheden. Deel 1

[p. 229]

Zesde brief.

Kaapstad, 2 Julij 1825.

In mijn' vorigen van den 22 Junij beloofde ik, u nog iets van deze kolonie in het algemeen te zullen schrijven; veel kan ik er echter niet van mededeelen, aangezien de kortheid des tijds en mijne ziekelijkheid mij zeer veel in mijne onderzoekingen verhinderd hebben, hoe zeer men mij de gelegenheid daartoe ook bevorderlijk maakte. Ook zijn er reeds vele uitvoerige beschrijvingen van in het licht gegeven, zoowel door de Franschen, Duitschers, Zweden, Engelschen, als door de Hollanders en de Kapenaars zelve, welke gij, er meer van wenschende te weten, raadplegen kunt, zoo als

François Valentijn.^1
Peter Kolbe,	2 deelen, 1731.^2
A. Sparman,	2 deelen, 1772-1776.^3
John Barrow,	4 deelen, 1797-1798.^4
Le Vaillant,	5 deelen, 1780-1785.^5
Corn. de Jong,	3 deelen, 1791-1797.^6
F. von Bouchenroeder,	1 deelen, 1803.^7
Hendk. Lichtenstein,	4 deelen, 1803-1806.^8
W.J. Burchell,	2 deelen, 1810-1812.^9
John Campbell,	1 deelen, 1815.^10
C.I. Latrobe,	2 deelen, 1815-1816.^11

En meer anderen, als: Thunberg,¹² Stavorinus,¹³ de Grandpré,¹⁴ Crossigny,¹⁵ de la Caille,¹⁶ Menzel,¹⁷ en de Kaapsche reizigers J. van Reenen,¹⁸ Truter,¹⁹ Somerset²⁰ en Rijneveld²¹; van welke allen ik die van Lichtenstein en Burchell, voor zoo verre ik voornoemde werken bij cene losse doorbladering ken, en van deskundige Kapenaars heb hooren beoordeelen, voor de beste houde.²² Valentijn, Kolbe en Sparman zijn oud, en hebben dus alleen betrekkelijke waarde. Barrow, die hier kort na de omwenteling reisde, toen deze kolonie pas Engelsch geworden

1 1726. Dl. V, 2de Stuk gaan oor Suid-Afrika. (Vir reisbeskrywinge en boeke oor Suid-Afrika raadpleeg Theal vir waardebepalende aanmerkings en S. Mendelssohn, South African Bibliography, 2 dele, London, 1910, vir inhoud en data).

2 Hier moet bedoel wees die Engelse verkorte weergawe. Die Hollandse uitgawe is uit 1727, die oorspronklike Duitse uit 1719.

3 Datums van reise. In Sweeds het sy werk verskyn 1783, in Engels 1785, in Hollands 1787. Naam moet lees ‘Sparrman’.

4 Vgl. 5de Brief, aant. 65.

5 Datums van reise. Franse oorspronklike uitgawe 1790; Engelse vertaling 1790; Hollandse vertaling 1791.

6 Vgl. 3de Brief, aant. 4.

7 Datum van reis. Boek (uitgegee in Hollands), 1806.

8 Datums van reise. Boek: Duits, 1811-1812; Engels, 1812, Dl. I en 1815, Dl. II; Hollands, 1815.

9 Datums van reise. Boek: 1822-'24.

10 Datum van boek. Reise 1812-1813. Vgl. p. 97 vir Hollandse bewerking.

11 Datums van reise. Boek (uitgegee in Engels), 1818. Vgl. p. 138.

12 Reise 1770-1779. In Suid-Afrika 1772-1775 en weer kortliks 1778. Boek: Sweeds, 1788-1793; Duits (verkort), 1792; Engels, 1795-1796.

13 Reis, 1768-1771; boek, 1783.

14 Reis, 1786-1787; boek, 1801.

15 Onbekend en onopspoorbaar.

16 Reis, 1763; boek, 1776.

17 Aan die Kaap, 1733-1741. Boek (in Duits), 1785-1787. Engelse vertaling, V.R.V., 1921, 1925; ander dele volg. Ook Lebensgeschichte des R.A. Allemann, 1784; Engelse vertaling, V.R.V. 1919.

18 Reis (soektog na die Grosvenor), 1790-1791; boek, in Engels uitgegee (na Hollandse aantekeninge), 1792. Uit Engels weer 'n Duitse vertaling, 1793 en 'n Hollandse (datum onvermeld). Vgl. G.M., II, p. 171. Vir van Reenen-familie, vgl. p. 281.

19 P.J. Truter (vgl. 3de Brief, aant. 14) en W. Somerville. Reis, 1801-1802; boek (in Engels, uit Hollandse hs. van Truter, eintlik neergeskryf deur P.B. Borcherds, vgl. Olland, op. cit., p. 40 en 5de Brief, aant. 90), agterin Barrow se Voyage to Cochin China, 1806.

20 Vermoedelik Somerville bedoel. Vgl. aant. 19.

21 W.S. van Ryneveld: Aanmerkingen over de Verbetering van het Vee aan de Kaap de Goede Hoop, 1804. Uitgegee deur H.B. Thom, V.R.V., 1942.

22 Teenstra se oordeel, hier en verder, is besonder juis. Belangrik is dat Kapenaars self so goed op hoogte van geskrifte oor hul land was. Die verskil wat Teenstra trek tussen buitelandse en Kaapse reisbeskrywers is goed gesien.

[p. 230]

was, vond er nog eene te levendige zucht, vooral onder de buitenlieden, welke nog sterker, dan in de Kaapstad was, voor de Hollandsche natie, en heeft daarom de goede ingezetenen dezer volkplanting zoo zeer te onregt van een menigte laagheden en lompheden beschuldigd. Le Vaillant's werk is een roman, met vele verdichtselen en verfraaijingen gelardeerd. De Jong heeft meestal van hooren zeggen geschreven, en zijn werk is daardoor onnaauwkeurig, zijnde tevens met jagtsprookjes opgesmukt.²³ Von Bouchenroeder schrijft over iets, waar hij geene kennis van had; zijn werk is met hersenschimmen en onuitvoerbare plannen doormengd, en handelt over de cultuur, de grondsoorten en den landbouw, welk een en ander, door zijne theoretische zonder praktische kennis, van weinig waarde is.²⁴ De overigen schrijven meestal over de Moravische zendelingen en de uitbreiding van de Christelijke Godsdienst. De Kaapsche reizigers hebben mij in hunne geschriften wel voldaan, maar beschrijven meer hunne eigene lotgevallen, dan de plaatsen hunnes verblijfs en de streken, die zij doorgetrokken zijn. De eerstgenoemde schrijvers heb ik als zeer naauwkeurig, met de waarheid overeenkomende, en als kort en zakelijk beschouwd, - de kaart en de platen in het werk van Burchell hebben mij uitnemend wel bevallen; - maar laat ons ter zaak komen.

De Kaapkolonie, hier veelal Zuid-Afrika geheeten, is de zuidelijkste punt van dit uitgestrekte en nog min bekende werelddeel, en werd, bij het traktaat van den 15 Augustus 1814, door de onzen aan Engeland afgestaan, of liever, de Engelschen, die dezelve reeds in 1806 bemagtigd hadden, hebben haar bij de jongste overeenkomst behouden. Zij is tusschen de 29^o 30′ en 34^o 50′ zuider breedte, en 17^o 50′ en 29^o 0′ ooster lengte gelegen, en grenst ten noorden aan het land der Bosjesmannen, Kleine en Groote Namaquas, en de Groote of Oranje rivier; ten oosten aan de Keiskamma rivier of het land der Kaffers; ten zuiden aan den Indischen en ten westen aan den Atlantischen Oceaan. De oppervlakte dezer kolonie bedraagt, volgens Barrow, I Deel, blz. 13, 128,150 □ Engelsche mijlen, en ofschoon de Kaapkolonie, sedert de opgave van Barrow, aanmerkelijk in uitgestrektheid is toegenomen, begroot men hare tegenwoordige oppervlakte op niet meer, dan 120,000 zulke mijlen^(*). Zij wordt ver-

23 Theal slaan de Jong hoog aan, miskien te hoog.

24 Von Bouchenroeder het na Suid-Afrika in 1803 gekom as leier van 'n groep koloniste om sekere Hollandse kolonisasieplan van baron G.K. van Hogendorp by Plettenbergbaai uit te voer. Die skema was 'n volslae mislukking. Vgl. Theal, 1795-1834, wat ook sê (p. 434) dat v.B. se boek te veel spekulatiewe materiaal bevat om van veel waarde te wees.

(*) State of the Cape of Good Hope, 1822.²⁵

25 ‘By a Civil Servant,’ nl. W. Wilberforce Bird, ‘Controller of Customs’. 'n Uitstekende boek, vgl. Inleiding.

[p. 231]

deeld in 8 distrikten of landdrostdijen, 3 sub-drostdijen en de residentie Simonsstad, welk een en ander gesplitst is in 154 veldkornetschappen. (Zie Tabelle A.)

Tabelle A.^25a
Verdeeling der Kaap-kolonie in Distrikten, Sub-landdrostdijen, Residentiën en Veldkornetschappen.

Distrikt de Kaap.

Veldkornetschappen:

Papendorp.	Zwartland.
Ronde Boschje.	Dito Zoutrivier.
Zwarte rivier.	Groene kloof.
Wijnberg en Constantia's.	Dito Ganze kraal.
Duinen en Vlakte.	Saldanha baai's veld.
Zoutrivier.	St. Helena baai's veld.
Tijgerberg.	Hoetjes veld.
Tijger- en Koeberg.	Piquet berg.
Koe- en Dassenberg.	Dito.
Blaauwe berg.	Groote Bergrivier.	20.

25a Spelling plekname onveranderd die van Teenstra.

Distrikt Stellenbosch.

Veldkornetschappen:

Omtrek van Stellenbosch.	Wagenmakers valei.
Moddergat.	Groene berg.
Bottelarij.	Paardenberg.
Eerste rivier.	Mosselbanks rivier.
Somerset.	Achter Paardenberg.
Groot Drakenstein.	Riebeeks kasteel.
Fransche hoek.	Zwartland.
Rivier zonder einde.	Dito.
Paarl.	Zoutrivier.
Klein Drakenstein.	Honigberg.	20.

[p. 232]

Distrikt Swellendam.

Veldkornetschappen:

Palmiet- en Bothrivier.	Voor Cogmans kloof.
Swarts rivier.	Achter dito.
Caledon.	Tradouw.
Uilenkraal.	Groote Zwarte berg.
Boven rivier zonder einde.	Lange berg.
Karse rivier.	Valsche rivier.
Zoetendals valei.	Kafferkuils rivier.
Onder rivier zonder einde.	Onder duivenhoks rivier.
Kluitjes kraal.	Vette rivier.
Swellendam.	Boven duivenhoks rivier.
Kliprivier.	Breede rivier.
Boschjes veld.	Potteberg.	24.

Distrikt Graaff-Reijnet.

Veldkornetschappen:

Graaff-Reijnet.	Zeekoes rivier.
Sneeuwberg.	Nieuw Hantam.
Voor Sneeuwberg.	Camdebo.
Achter dito.	Buffelshoek.
Winterveld.	Zwarte Ruggens.
Uitvlugt.		11.

Distrikt Uitenhage.

Veldkornetschappen:

Uitenhage.	Winterhoek.
Van Stadens rivier	Gamtos rivier.
Onder Boschjesmans rivier.	Tseitsekamma.
Rietrivier.	Port Elizabeth.
Zwarte Ruggens.	Coega.
Baviaans kloof.		11.

Distrikt Worcester.

Veldkornetschappen:

Worcester en Goudine.	Voor Piquetberg.
Over Heksrivier.	Voor koude Bokkenveld.
Achter dito.	Achter dito.

[p. 233]

Voor Boschjesveld.	Warme dito.
Midden dito	Kleine Zwarte berg.
Wagenbooms rivier.	Middel Roggeveld.
Breede rivier.	Achter dito.
Tulbagh.	Onder dito.
Voor vierentwintig rivieren.	Klein dito.	19.
Achter dito.

Distrikt George.

Veldkornetschappen:

Outeniqualand.	Voor Plettenbergs baai.
Mosselbaai.	Achter dito.
Gourits rivier.	Attacquas kloof.
Voor Lange kloof.	Voor Olifants rivier.
Achter dito.	Boven dito.
Georgestad.	Cango.	12.

Distrikt Albany.

Veldkornetschappen:

Grahamsstad.	Opper Boschjesmans rivier.
Derzelver omtrek.	Bruintjes hoogte.
Bathurst.	Vischrivier.	6.

Sub-Landdrostdij Cradock.

Veldkornetschappen:

Achter Sneeuwberg.	Rhinosterberg.
Zwagershoek.	Brakke rivier.
Tarka.	Baviaans rivier.	6.

Sub-Landdrostdij Beaufort^(*).

Veldkornetschappen:

Beaufort.	Gouph.
Nieuwveld.	Dito.
Dito.	Dito.
Dito.	Traka.
Dito.	Zwarte berg.
Dito.	Gamka.	12.

(*) In 1573, den 19 April, deed in de belegering van Haarlem een kapitein van dien naam met eenige Schotten, Walen en Duitschers een' uitval buiten de Spaarwouder en Schalkwijker poort.

[p. 234]

Sub-Landdrostdij Clanwilliam.

Veldkornetschappen:

Clan William.	Onder Bokkenveld.
Berg en lange valeijen.	Voor Hantam.
Olifants rivier.	Achter dito.
Dito.	Camiesbergen.
Cederbergen.	Namaqualand.	10.

Residentie Simonsstad.

Veldkornetschappen:

Noordhoek.	Simonsstad.
Wildschutsbrand.		3.

Te zamen 154 Veldkornetschappen.

De namen Stellenbosch, Swellendam, Graaff-Reijnet, Tulbagh, Simonsstad, enz. doen ons denken aan den heer gouverneur Simon van der Stel, aanlegger van Stellenbosch en Simonsstad; aan den gouverneur Swellengrebel en deszelfs echtgenoote, geboren van Dam,²⁶ aanleggers van Swellendam; aan deszelfs opvolger Rijk Tulbagh, aanlegger van Tulbagh; terwijl Graaff-Reijnet derzelver naam aan den gouverneur van de Graaff en mevrouw deszelfs echtgenoote, geboren Reijnet, verschuldigd is; de Plettenbergs-baai werd aldus genoemd naar den gouverneur mr. Joachim Baron van Plettenberg, enz.

Men berekent de bevolking dezer kolonie, volgens opgave van het jaar 1818, op bijna 100,000 inwoners, en volgens telling van 1824 (zie Tabelle B en C, bladz. 235 en 258), op 125,000 inwoners.

Het klimaat is in deze kolonie over het algemeen zeer gematigd en bijzonder gezond; vergelijk, wat den stand van den barometer en den thermometer aanbelangt, de deswege in de Kaapstad gedane waarnemingen. (Zie Tabelle D, bladz. 236.)

Men vindt hier weinig zieken, de menschen leven hier over het algemeen zeer gezond, en worden veelal, zoo zij zich zelven niet te kort doen,²⁷ dat hier veelvuldig geschiedt, met een vast ligchaam oud. Echter hebben hier, gedurende den korten tijd, dat ik hier geweest ben, voor zoo ver mij bekend geworden is, drie heeren van rang en van fatsoenlijke familiën zich zelven van kant gemaakt.²⁸ Dan, hoe weinige ziekten

26 ‘Ten Damme.’ Vgl. Pettman, op. cit. en G.M., II, p. 193.

27 Selfmoord pleeg.

28 Dit was toe 'n moeilike tydperk uit ekonomiese oogpunt deur die waardevermindering van die papiergeld, die toenemende beperkinge op die slawebesit en, volgens Teenstra (en andere), die neiging van Kapenaars om te groot te lewe. Vgl. p. 91, 244 e.v., 268.

[p. 235]

Tabel B, bladz. 234. Opgaaf der bevolking en graanen.

1818.		Blanke Inwoners.		Hottentotten.		Prijs-Slaven.
DISTRIKTEN.		Mannen.	Vrouwen.	Mannen.	Vrouwen.	Mannen.	Vrouwen.
Kaapstad		3860	3600	260	276	541	269
Dito, Vrijgegevene Slaven		921	984
Kaap-Distrikt		1349	1112	481	440	298	72
Stellenbosch		2584	2437	898	929	103	29
Tulbagh		2392	2190	2297	2371	12	5
Swellendam		2807	2571	1693	1600	1	1
Graaff-Reijnet		4490	4024	3435	3551	3	2
Uitenhage en Albany		2405	2087	1145	1018
George		1626	1415	1280	1306
	Totaal	22434	20420	11489	11491	958	378

1818.		Slaven.		Inwoners in massa.
DISTRIKTEN.		Mannen.	Vrouwen.	Vrije Inwon.	Slaven.	In massa.
Kaapstad		4352	3110	7996	8272	18173
Dito, Vrijgegevene Slaven				1905
Kaap-Distrikt		2621	1203	3382	4194	7576
Stellenbosch		5603	3132	6848	8867	15715
Tulbagh		2494	1732	9250	4243	13493
Swellendam		1625	1198	8671	2825	11496
Graaff-Reijnet		1279	910	15500	2194	17694
Uitenhage en Albany		548	444	6655	992	7647
George		951	782	5627	1733	7360
	Totaal	19473	12511	65834	33320	99154

1818.		Mudden Graan uitgezaaid.
DISTRIKTEN.		Tarwe.	Gerst.	Haver.	Rogge.
Kaapstad
Dito, Vrijgegevene Slaven
Kaap-Distrikt		3257 5/24	940¾	3615¼	122⅝
Stellenbosch		4187¾	729¼	3774½	284
Tulbagh		3334⅝	979½	924	275¼
Swellendam		2864	877	140	154
Graaff-Reijnet		830	421	1	1½
Uitenhage en Albany		695	178	20
George		908½	322	14⅝
	Totaal	16077 1/12	4447½	8489⅜	837⅜

1818.		Mudden Graan ingeoogst.
DISTRIKTEN.		Tarwe.	Gerst.	Haver.	Rogge.
Kaapstad
Dito, Vrijgegevene Slaven
Kaap-Distrikt		31415¼	18131	16675	839
Stellenbosch		34547	12409½	24134¼	2103
Tulbagh		36863¾	15380¼	9301½	2609½
Swellendam		30416	11636	1636	940
Graaff-Reijnet		16539	6779	12	38
Uitenhage en Albany		8214	1984	139
George		11745	4436	153
	Totaal	169740	70755¾	52050¾	6529½

De geheele bevolking dezer Kolonie bedroeg dus in den jare 1818			99154 zielen.
Men berekent het getal der vreemdelingen, militairen, matrozen, zoo van 's Lands- als koopvaardijschepen, op			4000 zielen.
Settlers, zijnde arme aangevoerde Engelschen en Ierlanders, vooral in 1820 en 1821 geland,			4000 zielen.
Prijs-Slaven, op voorgaande lijst niet geplaatst zijnde,			539 zielen.
Slaven, insgelijks niet geplaatst zijnde,			2345 zielen.
			_____
		Zamen	110038 zielen.
Uit voorgaande opgaaf blijkt, dat er in deze Kolonie zijn aan blanke inwoners (blanke zielen zegt men hier)			42854 zielen.
	Bestaande uit: a. Inboorlingen (zich Afrikaners noemende), uit Europesche volkeren afstammende, doch hier geboren zijnde. b. Uit Europa overgekomene ambtenaren of zich hier neergezet hebbende vreemdelingen.
Het getal der oorspronkelijke inboorlingen of zoogenaamde Hottentotten bedraagt			22980 zielen.
	Zij bestaan uit: c. Hottentotten. d. Bastard dito. e. Klein Namaquas, in het westen der Kolonie. f. Groote dito, aan de noordzijde der Kolonie. g. Kaffers, aan de oostzijde der Kolonie. h. Boschjesmannen en andere stammen van Zuid-Afrikaansche volkeren, als: de Briquas,^29 aan de noordzijde der Oranje rivier; de Damras of Damros, in het noordwesten onder den Keerkring wonende, en meer anderen.
Het getal der Prijs-Slaven bedraagt			1336 zielen.
	Dezelve zijn veelal door de Europeanen aangebragt; zij bestaan uit: i. Javanen en Maleijers. j. Negers van Mosambicque. k. Negers van Madagascar. l. Uit andere volkeren afstammende.
De Slaven zijn meestal inboorlingen, van verschillende kleur en gedaante, door de vermenging van over zee zwervende volkeren; hun getal is			31984 zielen.
			_____
		Zamen	99154 zielen.

Verder blijkt uit vorenstaande Tabelle, dat men in de Distrikten Kaapstad, Stellenbosch, Tulbagh en Swellendam het meeste graan verbouwt, en dat de Kolonie over het algemeen voor den Tarwebouw het beste geschikt is. In Graaff-Reijnet was de opbrengst bijna twintigvoudig; ook de Gerst bereikte in het Distrikt de Kaap bijna eene twintigvoudige opbrengst; Haver en Rogge hier minder. Swellendam, het hoogste in opgaaf, bereikte nog geene twaalfvoudige vermeerdering van de eerste; terwijl de laatste, waarin Tulbagh het hoogste staat, nergens eene tienvoudige opbrengst bedraagt.

29 Lees ‘Griquas.’ (Tabel B).

[p. 236]

Tabelle D, bladz. 234.
Gemiddelde stand van den barometer en thermometer.

Maanden.	Over de jaren 1818, 1819, 1820 en 1821.	Barometer.	Thermometer.
Januarij	Gemiddeld getal over 4 jaren.	30.13	76^o
Februarij	Gemiddeld getal over 4 jaren.	30.11	79
Maart.	Gemiddeld getal over 4 jaren.	30.18	75
April.	Gemiddeld getal over 4 jaren.	30.14	67
Mei.	Gemiddeld getal over 4 jaren.	30.21	62
Junij.	Gemiddeld getal over 4 jaren.	30.19	57⅔
Julij.	Gemiddeld getal over 4 jaren.	30.28	57⅓
Augustus.	Gemiddeld getal over 4 jaren.	30.25	60
September.	Gemiddeld getal over 4 jaren.	30.22	63
October.	Gemiddeld getal over 4 jaren.	30.22	63
November.	Gemiddeld getal over 4 jaren.	30. 2	73½
December.	Gemiddeld getal over 4 jaren.	30.16	75
	Gemiddelde hoogte	30.18	67⅓

men hier vinden mag, in 1713 en in 1755 moeten de kinderpokken hier verschrikkelijk gewoed hebben. Daarbij schijnt de kinderziekte onder de zwarten en kleurlingen nog gevaarlijker te zijn en meer slagtoffers te maken onder hen, dan wel onder de Europeanen. Het was de kundige en menschlievende Dibbetz, (Isle de France, of Mauritius en Isle de Bourbon hadden reeds over het bijgeloof aangaande de vaccine getriomfeerd, en derzelver bewoners erkenden reeds de weldadige behoedmiddelen tegen deze zoo verschrikkelijke ziekte, eer men er aan de Kaap de Goede Hoop eenige attentie op gevestigd had,) ik zeg, het was de heer R. de Klerk Dibbetz, inspecteur-generaal der Kaapsche hospitalen,

[p. 237]

die zich heimelijk naar het Portugesche schip Belisario, in de Tafelbaai ten anker liggende, alwaar het den 18 November 1803 gearriveerd was, begaf, waar hij, zonder dat het volk zulks bemerkte, een' draad met stof bekwam, waarmede hij in de stad in alle stilte een begin van zijn heilzaam bedrog maakte; totdat eindelijk de gouverneur Janssens, hoe zeer in den aanvang ook tegen de vaccine ingenomen, hem het groote hospitaal, nu kazerne, tot zijne verdere bewerking toestond^(*); en toen de regering de heilzame gevolgen inzag, betoonde zij aan Dibbetz hare verpligting en dankbaarheid voor zijne zoo gevaarlijke als moedige, zoowel heilzame als weldadige onderneming, zoo door de opregtste betuigingen harer hoogachting voor hem, als door rijke geschenken.³⁰ - Bij de gezondheid is het klimaat tevens aangenaam, daar het hier zelden drukkend heet en nimmer nijpend koud is. Men heeft hier den langsten dag op den 21 December (wanneer wij in het Vaderland den kortsten hebben), alsdan komt de zon te 4 uren 51 minuten op en gaat te 7 uren 9 minuten onder, makende een' dag van 14 uren en 18 minuten; den kortsten dag heeft men op den 21 Junij, alsdan komt de zon des morgens te 7 uren 9 minuten op en gaat te 4 uren en 51 minuten onder, makende een' dag van 9 uren en 42 minuten.³¹

Deze kolonie wordt door een' gouverneur geregeerd; de tegenwoordige is Lord Somerset, die de titels voert van: ‘Zijne Excellentie den Hoog Edel Geboren Generaal Lord Charles Henry Somerset, een Zijner Majesteits Hoog Achtbare Geheime Raden, Kolonel van Zijner Majesteits 1ste West-Indische Regiment, Gouverneur en Opperbevelhebber van Zijner Majesteits Kasteel, Stad en Kolonie de Kaap de Goede Hoop, in Zuid-Afrika, en den Ressorte van dien, mitsgaders Ordinaire en Vice-Admiraal van dezelve, Kommandant der troepen, enz., enz., enz.’

Behalve zijne excellentie den gouverneur, welke deze kolonie sedert Mei 1814 regeert^(†), heeft Zijne Britsche Majesteit aan deze kolonie, bij besluit van den 9 Februarij dezes jaars 1825, gegeven in Carlton House, een' Raad³² toegevoegd; deze Raad zal, volgens die ordonnantie, door den gouverneur gepresideerd en zijne excellentie in het bestuur dezer kolonie behulpzaam zijn. De leden van dezen Raad

(*) Zie Journal de Medicine, Chirurgie et Pharmacie, Tome IX, pag. 17.

30 Hierdie daad van Dibbetz het ek nêrens elders vermeld gevind nie en verdien erkenning in ons geskiedenisboeke. Dibbetz is dus die vader van die pokke-entstofgebruik en -kultuur in Suid-Afrika. Dibbetz (Med. Dr.) het met die Bataafs bewind in Suid-Afrika gekom (hy was reeds vooruit gestuur in 1802), was direkteur van die landsdrukkery en ‘direkteur en chef van het hospitaal, tevens belast met het oppertoezicht over den geheelen geneeskundigen Dienst in deze Colonie’. (J.P. van der Merwe, Die Kaap onder die Bataafse Republiek, Amsterdam, 1926; Alm. (of Naamlyste), 1804-'06, in Parlementsbiblioteek, Kaapstad).

31 Plaaslike tydsbepaling van toe. Nou reken ons standaardtyd wat die tye later stel.

(†) Bij mijne afwezigheid naar Indië, is zijne excellentie door het Parlement, ter verantwoording zijns bestuurs, in Engeland terug geroepen.

32 Die Raad van Advies.

[p. 238]

zijn de hoofd-justicier (thans sir J.A. Truter), de koloniale secretaris (R. Plasket), de officier in der tijd het naast aan den kommandant der troepen (nu de luitenant-kolonel Bell,) de wel edele heer Walter Bentinck en de wel edele heer J.W. Stoll, ontvanger-generaal.³³

Zijne excellentie heeft een jaarlijksch inkomen van 10,000 ponden sterlings.

De drostdijen worden bestuurd door een' landdrost en 6 à 8 heemraden. Behalve eenige veranderingen, is dit alles op denzelfden voet, als het ten tijde van den gouverneur Janssens was, gebleven. De toen ten tijde uitgevaardigde ordonnantie, rakende het bestier der buiten-distrikten in de Nederlandsche Zuid-Afrikaansche volkplanting aan de Kaap de Goede Hoop, gearresteerd bij gouvernements-raden van politie, op den 23 October 1805,³⁴ zegt: ‘dat de landdrost met de heemraden een kollegie uitmaken, welk kollegie tevens bekleed is met de regterlijke magt, tot eene bepaalde somme (ik meen 50 rijksdaalders),³⁵ en is mede bevoegd tot het doen aanteekenen en voltrekken van huwelijken voor gekommitteerden uit deszelfs midden.’ Art. 4.

‘De landdrosten genieten ieder een traktement van 2500 rijksdaalders, ik meen nu 4500, en de secretaris 2000, behalve vrije woningen, en het gebruik der tuinen, landen, of veeplaatsen; aan elke drostdij reeds geannexeerd, en onverkort zoodanige vacatiegelden, als dezelve tot hiertoe wettig hebben genoten.’³⁶ Art. 10, 11.

‘Zoo lang het gebruik van slaven niet zal zijn opgeheven, zal de landdrost het voor een' van zijne heiligste pligten moeten rekenen, om voor het lot dier ongelukkigen te waken.’ Art. 12. (Hieruit kan men reeds duidelijk zien, dat het Nederlandsche gouvernement op der slaven vrijheid bedacht was, en hun lot ongelukkig heette.)

‘De landdrost heeft, ter behoorlijke adsistentie van zijn officie, een' bode, een' onderschout, zes ordonnantie-ruiters en zes justitie-dienaren.’ Art. 86.

‘De onderschout is, onder het bevel en oppertoezigt van den landdrost, opzigter der gevangenhuizen en bewaarder der gevangenen in zijn distrikt.’ Art. 88.

‘Het kollegie van den landdrost en de heemraden wordt geadsisteerd door eenen expressen secretaris, welke door den gouverneur aangesteld wordt.’

Verder heeft men deze drostdijen in veldkornetschappen

33 Ged. 1786 in Luterse Kerk en getroud met C.C. Liesching (mededeling dr. Hoge). Onder die Bataafse bewind klerk van die Politieke Raad; daarna op die kantoor van die koloniale sekretaris en klim tot assistent-sekretaris. Vervolgens lid van koloniale graanmagasyn, huwelikshof en bank van lening. In ±1819 ontvanger-generaal (later tesourier). Lid ook van Raad van Advies. Oorlede ±1835. (A.C.C. en Alm. 1802 e.v.). Kol. Bell was lid van die Raad maar nie as hoogste militêre offisier na die goewerneur nie. Hierdie persoon was kol. Daniell, deur Teenstra per vergissing weggelaat. Vir Raad van Advies vgl. Theal, 1795-1834; Alm., 1826.

34 Opgestel deur (sir) J.A. Truter en die chef d'oeuvre van sy lewe (Olland, op. cit., p. 165).

35 Juis. Vgl. Theal, 1795-1834, p. 104 e.v. vir organisasie van buitedistrikte.

36 Vir salarisse vgl. Theal, id., p. 185-186.

[p. 239]

verdeeld; - de veldkornets bewaren of liever laten het vee, dat in de schutting gebragt wordt, bewaren, terwijl zij tevens over kleine geschillen beslissen, en den landdrost met al het merkwaardige, in hun veldkornetschap voorvallende, bekend maken. Van alle groote geschillen kan men appelleren voor het Court of Justice in de Kaapstad, alwaar men naar de oude Hollandsche wetten en de reglementen van Java vonnist; ook gebruikt men er het Corpus Juris of het Romeinsche regt, terwijl Grotius, Voetius en meer andere beroemde Nederlandsche regtsgeleerden hun hier nu nog onder het Britsche gouvernement veelal tot een' leidraad verstrekken.³⁷

De hoofd- of moedertaal in deze kolonie is de Hollandsche; men hoort dezelve zoo wel in de kerk van den kansel, als in de pleitzaal en in den schouwburg spreken. Vele familiën, zoo wel in de stad als in de buiten-distrikten, verstaan zelfs geen woord Engelsch, niettegenstaande deze kolonie reeds meer dan twintig jaren door hen is geregeerd geworden; dan de Engelschen beginnen er thans meer werk van te maken, om hunne taal hier meer algemeen te doen gebruiken, echter geloof ik, dat dezelve door de Kapenaars nog langen tijd als eene vreemde taal beschouwd zal worden.³⁸ Dat taal, zeden en gebruiken zeer naauw aan elkander verwantschapt zijn, wisten de dappere Romeinen reeds, zoodat zij er steeds op verdacht waren, om met de uitbreiding van het rijk ook hunne taal uit te breiden. Ook waren de Franschen, onder de regering van Napoleon, in navolging der Romeinen, met de vergrooting van dit toen zoo magtig rijk, steeds aan de uitbreiding der Fransche taal in de overwonnene landen ijverig werkzaam. Zoo wel als de hoofdtaal hier de Hollandsche is, zijn dit ook de hier gebruikelijke zeden en gewoonten; alhoewel eenigermate verbasterd zijnde, is en blijft de hoofdzaak naar de Vaderlandsche leest geschoeid. Om u eenig denkbeeld der hier gesproken wordende Hollandsche taal te geven, laat ik hier eene zamenspraak volgen, zoo als de menschen te Caledon spreken.³⁹ Vooraf moet ik u zeggen, dat de vrouwtjes hier zoo wel als de mannen nimmer van het aan beiden toebehoorende goed meervoudig spreken, zoo als, bij voorbeeld, van ons en onze, maar steeds mijn. Ieder hunner zegt, in plaats van ons huis, onze landerijen, mijn huis en mijne landerijen; in plaats van wij hebben veel wijn en koren ingeoogst, zeggen zij ik heb veel wijn en koren ingeoogst. Ziet eens, Vaderlandsche vrouwtjes! gij zijt ligt

37 Die Hollands-Romeinse reg is nog die grondslag van die burgerlike reg in Suid-Afrika. Vgl. A. Wypkema, Die Invloed van Nederland en Ned.-Indië op ontstaan en ontwikkeling van die regswese in Suid-Afrika tot 1881, Amsterdam, 1934.

38 Teenstra het gelyk gehad. Lord Charles Somerset (goewerneur 1814-1827, met korte tussenpose), was die eerste wat die verengelsing met krag ter hand geneem het b.v. die invoer van Britse neersetters, 1820; die instelling van Engelse vryskole, 1822 (vgl. 4de Brief, aant. 16 en 77); invoer van Skotse predikante sedert 1822 (vgl. 4de Brief, aant. 15) en pogings tot invoer van Engelse taal in kerke (vgl. 5de Brief, aant. 43); verbod van Hollands as offisiële taal in 1825 (in geregshowe sedert 1827) ens. Vgl. D. ⇐p; T., I, Bylae VI, Verengelsing van die Kaap; Theal, 1795-1834.

39 Die belangrikste gedeelte van Teenstra oor die Kaaps-Hollandse taal. Vgl. Franken by Inleiding.

[p. 240]

boos, als uw man zegt: mijne schuur is te klein, naar evenredigheid van 't land, dat ik in gebruik heb; men moet zeggen: onze schuur is te klein, naar evenredigheid van 't land, dat wij in gebruik hebben, niet waar? - Nu, wij zullen zien, of wij de taal in hare grootste afwijkingen en hare bijzondere spreekwijzen en gezegden, aan de Kapenaars zoo wel als aan de buitenlieden eigen, niet eenigermate kunnen nabootsen. Zij hebben overal de zachte a, terwijl hun dialekt veel met den tongval van het plat Groningsch overeenstemt.

Zamenspraak of uittreksel van een door mij gehouden gesprek met een' boer, deszelfs vrouw en hunne slaven, te Caledon, kolonie Kaap de Goede Hoop.

(Ik zit voor des landmans woning op den wagen.)

De Boer.	Koom af!
Ik.	Dat zal mij met mijne stramme beenen veel moeite kosten, echter zal ik een weinigje afkomen.
De Vrouw.	Voorzigtig, mijnheer! die stoep is banja hoog, dat zal niet braaf gaan nie.
	(In huis komende.)
De Boer.	Zit.
Ik.	Hoe gaat het hier nog al in de buurt van Caledon, alles wel?
De Boer.	Zóó. (Dat is tamelijk zoo bij 't oude.)
De Vrouw.	Pamela! het die water nog niet gekookt nie?
Slavin.	Nee.
De Vrouw.	Roep voor Leida, dat ze hout in die combuis breng. (Dat is roep aan Leida.)
De Boer	(tot den slaaf November). Ga hier naast naar mijn' buurman de Rottum en zeg voor hem, dat het braaf slecht is, dat hij die vark maar zoo loopen laat.
De Vrouw.	November! Zie daar is die aap weer uit de ket - Sies! ik ben bang, dat hij hier komt; kenje hem niet beter vastmaken nie?
De Boer.	Die aap is braaf slim.
De Slaaf.	Ja sueur! die aap al te danig listig, rech! rech! hij niet spreek, om hij geen boodschap doen wil nie.
De Vrouw.	Het pad (de weg) zal braaf nat wezen, het heet banja geregend.

[p. 241]

Ik.	Ja jufvrouw! maar ik zit midden in een' digten wagen, zoodat mij dit niet hindert.
De Vrouw.	Ons het gedenkt, doe wij die wagen zagen, dat het die wagen van Marré was; ik is zoo even buiten geweest.
De Boer.	Het kuijeren is braaf koud voor u; als men het bad gebruikt, kan men niet te voorzigtig voor de koude zijn.
De Vrouw.	Wilje geen kelkje wijn hewwe nie?
De Boer.	Ja, kom vrouw! die vraag geef nie graag, breng maar op; je moet er een' boterham met biltong bijgeven.
Ik.	Gezondheid, mijnheer! - Jufvrouw! is dat wijn uit uwen wijngaard?
De Boer.	Ja! maar ze is nog wat te nieuw, anders is ze al te danig lekker. Pamela! kom roep voor Nonna, dat zij een van die oude bottels wijn geef.
De Vrouw.	Kom, mijnheer! laat die bogt maar staan, hier is beter wijn. - Leida! geef voor mijnheer een schoon kelkje!
De Boer.	Vindt uwe wat baat bij 't bad?
Ik.	Zeer weinig.
De Vrouw.	Voor die jicht is die bad anders al te danig goed.
Ik.	Nu kom, het zal ook tijd worden, om weder huiswaarts of liever badwaarts te keeren. - Mijnheer! jufvrouw! verpligt voor uwe vriendelijkheid.
Boer en Vrouw.	Mijnheer! pleizierlig!

Ziedaar in een kort bestek de grootste en misschien de meeste taalfouten en voor den vreemdeling meest ongewone gezegden en eigene spreekwijzen dezer inwoners opgegeven; misschien zal men dezelve, door de kortheid van de hier ineengedrongene en verkorte zamenspraak en daardoor opeengestapelde gebreken, als overdreven beoordeelen, echter is het dit in geenen deele.

En nu nog eenige opheldering aan de voorschrevene zamenspraak gegeven. Bij de eerste ontmoeting zijn de landlieden hier niet vriendelijk, maar ontvangen iemand met dezelfde woorden, als waarmede de zamenspraak begint, zonder eenige bijvoeging of komplementen; weldra wordt men echter nader met hen bekend, en van hunne goedheid,

[p. 242]

opregtheid en gastvrijheid overtuigd. Banja gebruiken zij hier als een voornaamwoord, voor veel, weinig, hoog, laag, enz. in 't kort voor buitengewoon. Braaf wordt ook hier als een dusdanig woord gebezigd, om de zaak als meer dan gemeen of gewoon te doen beschouwen; echter kan men het eerste woord alleen voor vergrooting, maar het laatste ook voor buitengewoon klein, naauw, smal, kort, ligt, en zoo meer van dien aard gebruiken, als, bij voorbeeld, braaf klein, braaf naauw, enz. - ‘Het zal niet braaf gaan nie,’ - deze herhaling van niet is hier zeer algemeen in gebruik. Men zegt hier veelal het en heet, voor heeft, ach voor acht, die water voor het water, die vark voor het zwijn of varken; ook zeggen zij in het meervoudige, voor de varkens, de apen, die vark, die aap, enz. Het mannelijk, vrouwelijk of onzijdig voornaamwoord van den, de en het, wordt hier zeer verward gebruikt; voor, in plaats van aan. Ook zegt men hier, bij voorbeeld, laat hij maar komen, hij kan voor mij niet zeggen nie, voor mij, in stede van van mij. Die combuis is de keuken. Sies, uitroep van afkeer, walging, iets, dat iemand geweldig tegenstaat: Sies! wat vuile kérel! Sies! hij eet kikvorschen! Seuer, eernaam, die de slaven aan hunnen meester geven, gelijk zij Nonna of Nonja tegen hunne meesteres zeggen. Het pad, wij zeggen den weg, en de Westvriezen zeggen den dijk en diek. Het kuijeren wordt hier beschouwd datgene te zijn, wat wij een pleiziertoertje zouden noemen, een reisje voor vermaak buiten zijne affaires; kuijeren geschiedt hier zoo wel te paard, met het rijtuig, als te voet. Lichtenstein zegt^(*), dat, ‘wanneer zij eens een' vriend bezoeken, die zoo ver van hen afwoont, als Frankfort van Leipzig ligt, heet zulks bij hen nog maar kuijeren.’ Hewwe voor hebben. Biltong is hijs⁴⁰ of lier,⁴¹ (nagelhout elders geheeten), dat is, vleesch uit den achterbout van een bokje, dat zeer malsch is, hetwelk men in den rook heeft laten droogen en eene langwerpige gedaante heeft, veel met eene schapentong in grootte overeenkomende. Bog of Bogt is gemeene waar; tuig zeggen wij veelal, waar zij hier bogt gebruiken. Pleizierlig is in het overbergsche de algemeene afscheidsgroet; wij zouden zeggen: veel pleizier of goede reis.

De Godsdienst, of wel de meest heerschende Godsdienst dezer kolonie is de Hervormde;⁴² echter heeft men hier, be-

(*) III Deel, blz. 76 en 155-159.

40 Stuk rookvleis.

41 Maag, liggaam (V.D.).

42 Die oorspronklike benaming van die kerk is Gereformeerde Kerk. Eers teen die einde van die 18de eeu word dit verwisselbaar met Hervormd gebruik. De Mist in sy kerkorde (1804) praat konstant van Hervormd. Hierdie wisselende benaminge bly in swang tot 1842 toe die Sinode as naam vaslê ‘Nederduitsch Gereformeerd Kerkgenootschap’. ‘Nederduits Gereformeerd’ is nou nog die naam van die drie kerkgenootskappe wat uit hierdie moederkerkgenootskap ontwikkel het in Kaapland, die Oranje-Vrystaat en Natal. In Transvaal is die naam egter ‘Ned. Hervormd of Gereformeerd’ sedert die, alleen gedeeltelik geslaagde, vereniging in 1885 van die ‘Kaapse Kerk’ met die in 1853 opnuut opgerigte Transvaalse Hervormde Kerk. (Dreyer, Eeuwfeest Album, op. cit., p. 29; Ons Kerk Album, Kaapstad, 1916, p. 11, 198; S.P. Engelbrecht, Geschiedenis van de Nederduits Hervormde Kerk in Z.A., Deel I, 1920 en Deel II, 1925).

[p. 243]

halve de Kalvinisten, ook Luterschen, Katholijken, Anglikaanschen, Anglikaansche-Dissidenten, Methodisten, Presbijterianen, Israelieten, Mahomedanen, Heidenen, enz.; maar, behalve in de Kaapstad, worden er in deze volkplanting geene, dan Gereformeerde kerken gevonden, uitgezonderd vier van de Hernhutters, als eene te Genadendal, eene in de Groene kloof,⁴³ eene te Witte rivier,⁴⁴ en de nu op te bouwene aan de Nieuwjaars rivier,⁴⁵ bedragende het getal der Gereformeerde kerken 14^(*), namelijk:

eene in de Kaapstad,	gebouwd in 1660.^46
eene in de Stellenbosch,	gebouwd in 1684.
eene in de Drakenstein of de Paarl,	gebouwd in 1685.
eene in de Zwartland,	gebouwd in 1744.
eene in de Tulbagh,	gebouwd in 1745.
eene in de Graaff-Reijnet,	gebouwd in 1792.
eene in de Swellendam	gebouwd in 1794.
eene in de Caledon,	gebouwd in 1812.
eene in de George,	gebouwd in 1812.
eene in de Uitenhage,	gebouwd in 1817.
eene in de Cradock,	gebouwd in 1818.
eene in de Somerset,	gebouwd in 1818.
eene in de Beaufort,	gebouwd in 1818.
eene in de Worcester,	gebouwd in 1820.

De predikanten der Kaapstad voor de Gereformeerde gemeente hebben een jaarlijksch inkomen van 2300 rijksdaalders; er bestaan in de stad drie, waarvan de oudste in dienst 200 rijksdaalders meer heeft, dan de twee anderen, dus 2500 rijksdaalders; hebbende die der buitengemeenten 2000 rijksdaalders, behalve huis, hof, land, enz.⁴⁷

Ten einde een goed denkbeeld van de hier heerschende zeden en gewoonten te bekomen, zoude men hier jaren moeten vertoeven, aangezien in dezen de eene buurman dikwerf veel van den anderen verschilt, doordien zij van onderscheidene natiën afstammen. Vele der hier zijnde heeren en dames zeggen naar de Hollandsche wijze gekleed te gaan; en wanneer gij mij nu schrijft, wat en hoe het Hollandsch kleed zoo voor mannen als vrouwen is, dan zal ik u zeggen, hoe de kleeding der Kapenaars is. Echter zoude mij dit ongemeen veel

43 Gevestig 1808. (Theal, 1795-1834). Naam ongeveer 1854 verander tot Mamre. (Alm., 1854 en '55).

44 Enon. Op Witrivier naby Uitenhage. Gestig 1816 (Theal, 1795-1834. Latrobe, op. cit., beskryf die voorbereidende besoeke volledig).

45 Elim. Vgl. 4de Brief, aant. 30.

(*) Volgens later berigt, is er onlangs ook nog eene kerk aan den Tijgerberg⁴⁸ gebouwd, welke den 6 Augustus 1826 door den wel eerw. heer J.C. Berrangé, predikant in de Kaapstad, ingewijd werd.

48 Nou Durbanville.

46 As Teenstra met hierdie en die volgende datums letterlik die datums bedoel waarop die eerste kerke gebou is, het hy dit in die meeste gevalle mis. Soms ook bestaan 'n gemeente jare voor die kerk gebou word (b.v. Drakenstein) en die bou van die kerk self duur soms 'n paar jaar (b.v. Groote Kerk, Kaapstad). Vermoedelik bedoel Teenstra die stigtingsdatums van die gemeentes. In die geval kry ons: Kaapstad, 1665; Stellenbosch, 1686; Drakenstein (later Paarl), 1691; Zwartland (Malmesbury), 1745; Tulbagh, 1743; Graaff-Reinet, reg; Swellendam, 1792; Caledon, 1811; George, 1813; Uitenhage, reg; Cradock, reg; Somerset (Wes), 1819; Beaufort (Wes), 1819; Worcester, 1821. (Datums uit Jaarboek, Ned. Ger. Kerk in S.A., 1940. Stem nie altyd ooreen met die in Ons Kerk Album, op. cit., nie).

47 Sover ek kan nagaan, juis. Vgl. Moorrees, p. 511 e.v.

[p. 244]

moeite kosten; want misschien bestaat het kleed van een' en denzelfden persoon voor een gedeelte naar de Fransche mode, een ander stuk naar den Duitschen smaak, een derde is Engelsch, een vierde naar de keuze van eigene vinding, enz. zoodat de slaaf geworden schilder thans minder gelukkig slagen zoude, dan die, welke te Salé als slaaf opgebragt werd.

‘Een schilder, uit een Land, waar kunst om brood moest smeeken,
Op reis naar min ondankb're streken,
Was naauw'lijks met zijn schip in volle zee,
Of werd genomen door een' Roover van Salé.

Men voert hem voor den troon des Konings dier barbaren:
Deez' doet den kunstenaar verklaren:
“Zijt gij in 't schild'ren zoo bekwaam, als wel te woord,
'k Schenk u de vrijheid! Des,” zoo gaat de Koning voort,
“Maal, om mijn galerij te sieren,
Al 's werelds volken, naar elks landaard en manieren,
Zoo blijkbaar, dat elk, die het oog er slechts op slaat,
Die allen onderkenne aan houding en gewaad.”

Geen zucht tot eer of winst deed ooit meer ijver blaken,
Dan hier bij dezen slaaf de hoop om vrij te raken.

In 't eind', de kunst'naar had zoo schoon zijn werk volbragt,
Dat elk, op 't eerst gezigt, de natiën aan dragt,
Aan sieraad en gewaad ontdekte.
Maar, 't geen de Vorst'lijke aandacht wekte,
Was, dat, daar elk door eigen kleeding praalt,
De Franschman, in't verschiet, gansch naakt daar henen dwaalt,
Terwijl hij onder d' arm een pakje laken torschte.
“Hoe!” riep de Koning, daar hij ras naar de oorzaak vorschte,
“Wat stout bestaan! waar zijn uw zinnen? ducht mijn straf!
Waartoe beeldt uwe kunst aldus den Franschman af?
Wat noopte u toch, hem naakt te malen?”

“o Vorst! 't was ver van mij, te spotten of te smalen.
Maar 't brein des Franschmans, tot mijn leed,
Voor mijn penseel te vlug, schept, eer men 't elders weet,
Schier elken dag een ander kleed:
'k Gaf hem dus liever een pak laken;
Nu kan hij 't à la mode maken!”

De Koning lachte, hield getrouw zijn woord van eer,
Ontsloeg den slaaf, maar vroeg niet meer.’^(*)

Ja, de mode is thans van dien aard, dat men er geen oog op hechten kan; en vooral wordt hier de nieuwste mode zeer sterk gezocht, zoodat de slavinnen van sommige Kapenaars even prachtig gekleed gaan, als de eerste dames der stad. Van netheid, spaarzaamheid en eene behoorlijke zorg voor de kleederen weet men hier veel minder, dan wel van

(*) Vaderl. Letteroef. voor 1814, no. 7, Mengelw., blz. 367.

[p. 245]

kostbare stoffen op de vendutiën in te koopen, en spoedig af te slonsen, ten minste, dat men het als afgedragen beschouwt, en aan de slavinnen geeft. Wat het wasschen der kleederen hier aangaat, daarover moet men zich steeds bedroeven; in plaats van tusschen de vuisten, schuurt men de kleedingstukken op eene groote klip, in den stroom van een of ander beekje liggende, en niet zelden tusschen twee rotssteenen; ook slaat men met zijne volle kracht de kleederen, dezelve bij het eene einde nemende, op de klippen, dat de knoopen in de lucht vliegen. Zulk moorddadig wasschen moet, volgens zeggen van sommige zeevarenden, op Java nog erger zijn; maar wij zullen zien en zorgen, dat men den waschman dit anders onder het verstand brenge.⁴⁹ - Kleederpracht en kostbare, welvoorziene tafels kan men aan de Kaap in den hoogsten graad vinden, terwijl men in vele opzigten het Engelsche gebruik volgt, om slechts tweemalen in de 24 uren te eten, als 's morgens het ontbijt, waarbij men, behalve andere spijzen, tevens onderscheidene soorten, op verschillende wijzen bereid, van vleesch en visch ziet opgedischt; het dinner of middagmaal, hetwelk zij hier ten 5 à 6 uren des avonds gebruiken, maakt tevens hun sopper⁵⁰ uit; alles wordt dan naar het Engelsche gebruik ingerigt, en zelfs in kleinigheden stiptelijk opgevolgd. Men legt, bij voorbeeld, het mes aan de regterzijde van het bord, de vork aan de linker en den lepel dwars boven aan de tafelzijde langs. Men gebruikt hier veelal het mes, waartoe bij ons de vork dient, wordende de vork slechts gebezigd, om er het vleesch en de andere spijzen mede op het mes te ondersteunen.

Behalve de vaste spijzen van vleesch en visch, worden hier op het dessert vele geconfijte en zure, in azijn gelegde spijzen opgedischt, welke laatste hier onder den algemeenen naam van atjar het beste bekend zijn. Lichtenstein zegt^(*): ‘Atjar bestaat uit zure vruchten, die met heete kruiden en azijn ingemaakt worden; sommigen noemen hetzelve Azia-zuur.’ Na het dessert verlaten de vrouwen, zonder eenige dankbetuiging, de tafel en zelfs de kamer, ten einde den mannen de gelegenheid te laten, om onder eene pijp tabak en een hartversterkend glaasje Kaapsche wijn, of Fransche zoo gij wilt, met mindere naauwlettendheid te kunnen spreken; waarna de huisheer zijne slaven weldra

49 Hierdie manier van was is nog die gewone, waar die was op primitiewe wyse geskied in Suid-Afrika.

50 Drukfout of ‘platte’ uitspraak van ‘supper’?

(*) III Deel, blz. 166.

[p. 246]

door een' wenk te kennen geeft, om de speeltafel, kaarten, kaarsen, enz. klaar te zetten. Door de veelheid der slaven, waarvan men zich hier tot in het geringste bedienen laat, leven de Kapenaars lui en lekker, en oefenen een onbepaald gezag op hunne zwarte onderdanen uit. Hoe zeer men hier ook op kleederpracht en lekker eten en drinken gesteld is, zijn de Kapenaars dit minder op den opschik hunner huizen, die veelal niet zindelijk (sommige uitgezonderd, vooral als er eene jonge uit Holland gekomene dame huishoudt) en slecht gemeubileerd zijn; echter vindt men bijna in alle fatsoenlijke woningen eene fortepiano of een ander muzijk-instrument. De inwoners zijn over het algemeen dolle liefhebbers van muzijk en dans, spelen en drinken; het kaartspel is hier vooral zeer gezocht, en wordt des avonds overal als eene geliefkoosde uitspanning bij de hand genomen. Koffijhuizen, herbergen, of andere huizen van publieke zamenkomsten vindt men hier nergens, behalve eene weinig bezocht wordende societeit, staande op de Heeregracht,⁵¹ alsmede de societeit bij de loges der Vrijmetselaren;⁵² dan daar geene dezer publieke plaatsen veel bezocht wordt, zijn, ter vergoeding hiervan, de wederkeerige bezoeken aan de huizen der Kapenaars zoo veel te meer in gebruik.

De burgerdochters worden hier meer in taal- en teekenkunde, muzijk en dans opgeleid, dan wel om eenmaal geschikte echtgenooten, huisvrouwen en gelukkige moeders te worden. Velen huwen reeds zeer jong, ofschoon slechts ten deele met voorzegde wetenschappen toegerust zijnde. Men heeft mij hier, helaas! te veel jonge vrouwtjes aangewezen, die wel eene fraaije strook om een kleed wisten te borduren, maar niet eens een mans hemd maken konden, en beter geschikt waren, om op een bal (weinig meer, dan moeder Eva gekleed zijnde) te dansen, dan in de keuken een' burgerpot te koken. Zoo ook woonde ik op vrijdag avond en nacht, den 17 Junij, een bal bij, dat zijne excellentie de gouverneur in deszelfs hôtel⁵³ bij den Kompagnies tuin gaf, en konde mij, gedurende den tijd dat ik mij hier bevond, niet anders verbeelden, dan dat ik eene menigte bebloemde meisjes uit het serail van den Grooten Heer⁵⁴ voor mij zag. Over het algemeen weten deze coquette dames van de werkzaamheden betrekkelijk het huisbestuur niet meer, dan een bulhond van de sterrekunde; ‘hiervoor hebben wij de zwarte meiden, die bij pot en fornuis kleuren,’ zeggen zij. Sommige huis-

51 Die ‘Afrikaansche Societeit’. Volgens T.O., p. 114 is die eerste ‘Societeit Huis’ of ‘Heeren Huis’ aan die Kaap in 1766 opgerig op Seepunt op die plek waar nou die Queen's Hotel staan. Van hierdie gebou vind ons 'n afbeelding op die titelblad van Haafner, Lotgevallen en Vroegere Zeereizen, Amsterdam, 1820; en die plekaanduiding daarvan in Walker's Historical Atlas of S.A., Oxford, 1922, p. 9. Wat die verband is tussen hierdie sosieteit en die ‘Afrikaansche Societeit’ wat sedert ongeveer 1800 bestaan kan ek nie vasstel nie, maar dis laasgenoemde, met wisselende bestaanstydperke en adresse, maar veral Heregrag 22, wat Teenstra bedoel. In 1849 is die Klub finaal dood. Vgl. D. ⇐p; T., I, p. 515.

52 Vgl. p. 185.

53 In Franse betekenis van groot, deftige huis. Sulke goewerneursof goewermentsbals was 'n kenmerk van die Kaapse lewe en het die reël gebly tot vandag toe. Vgl. D. ⇐p; T., I, p. 517.

54 Paleis of harem van die sultan van Turkye.

[p. 247]

vrouwen houden er zelfs een' afzonderlijken kok op na, die niet minder, dan 40 à 50 rijksdaalders, behalve kost, kleederen en inwoning, in de maand verdient.

De heeren, die hier veelal à la mode gelijk petit-maitres⁵⁵ gekleed gaan, houden veel van rossen en rijden, jagen en visschen op allerhande soort van schepselen, zoowel tamme als wilde. Ook ziet men de dames hier veel gebruik van het paardrijden maken op een daartoe vervaardigd vrouwen zadel. Zitten zij op de chais, dan zit de man, welke de lijn in handen heeft, aan de regterzijde, daar men bij ons als koetsier of voerman altijd aan de linkerzijde plaats neemt.⁵⁶ Wanneer de heeren hier nog eens eene pijp tabak rooken, dat echter niet veel geschiedt, ziet men hen daartoe buitengewoon lange pijpen, waaraan een slaaf om aan te steken het vuur houdt, gebruiken, hebbende, in stede van een kwispedoor, een groot, van Chineesch koper vervaardigd bekken of spuwpot naast zich staan, welke, wanneer men er met de pijp op slaat, een geluid van zich geeft, alsof het eene dorpsklok ware.

Weelde en luiheid⁵⁷ hebben hier reeds bijna onuitdelgbare wortelen geschoten; daarentegen hebben menschenmin en hulpvaardigheid, het zoo beminnelijke en edele in het karakter der Kapenaars, onderling den eenen zoo zeer door borgtogten aan den anderen vastgestrengeld en gemeene zaak gemaakt, dat met den val van den eenen weldra eene geheele familie of een vriendenkring aan de boedelkamer geraken kan, waarvan ongelukkigerwijze reeds vele voorbeelden voorhanden zijn. - O, vriend! wat heb ik over dit punt onlangs in een gewaagd gesprek geweest; dan, daar ik bij het aangevoerde nimmer mijn' interest hebben konde, waren zij, met welken ik sprak, verstandig genoeg van het mij niet ten kwade te duiden. Ik zeide hun: ‘Ik heb het nevelige Noorden verlaten, ten einde in eene ruimere lucht adem te scheppen; maar het is hier nog minder ruim, dan in ons Vaderland, daar dit Zuid-Afrikaansche voorgebergte met ongemeen zware nevelen omhuld is; terwijl er tevens zeer donkere onweerswolken over deze geheele kolonie hangen, wier losbarsting God verhoede, daar geene Franklins afleiders⁵⁸ derzelver verwoestend vermogen zouden kunnen afweren; - en eens, ja eens kan de lucht deze uw geluk verdelgende gevaarten niet meer dragen, zoo gij het eenige en zekere middel niet aanwendt, indien het bij velen niet reeds te laat

55 D.w.s. in die nuutste mode, soos fyne here of pronkers.

56 Regs van die pad hou is nou nog die vastelandse reël. Links is Engels (en Suid-Afrikaans).

57 'n Ou beskuldiging aan die adres van die Kapenaars. Soos sovele voor, en na hom, verwar Teenstra bestier, met afwesigheid van liggaamlike arbeid en met 'n gemaklike lewenswyse in 'n subtropiese klimaat, gepaard met 'n oorvloed van goedkope handearbeid, met niksdoen en luiheid. (Vgl. D. ⇐p; T., I, p. 39; Theal, 1795-1834, p. 4.)

58 D.w.s. elektriese afleider. Benjamin Franklin (1706-1790), was die beroemde Amerikaanse staatsman, filosoof en ontdekker, laasgenoemde veral in verband met elektrisiteit.

[p. 248]

is, om dit dreigend onheil voor te komen, door uwe zeilen te reven, of, anders gezegd, uwe behoeften te verminderen. ‘Een groot zeil op een klein schip, moet in den grond of op eene klip,’ zegt het zeemans spreekwoord. Ongelukkig zij, die hunne behoeften vermeerderen, en de middelen, om dezelve te vervullen, gestadig verminderen zien. Bij ons kunt gij de ruïnes onzer vorige grootheid, die er gedurende de Fransche overheersching onder zoo vele familiën aangerigt zijn, nog duidelijk kennen. Ja, vrienden! laat dit, in vergelijking van voor honderd jaren, zoo diep gezonken Nederland u ten voorbeeld strekken. ‘Een schip op strand, een baak in zee!’ Hoe vele smartelijke waarheden bevatte het volgende spotschrift niet, dat men, onder de regering van Lodewijk, aan het koninklijk paleis te Amsterdam geplakt heeft:

‘Hier woont een vrij en moedig volk,
Dat uit moeras en waterkolk
Verrees, zoo lang het bij haar deugden bleef;
Maar nu, door weelde en pracht verzonken,
Is 't in haar' ouden poel verdronken.’

Ja diep, zeer diep is Nederland toen, en onder de Fransche regering, in schulden verzonken; gelukkig, dat het niet zinkende gebleven is, en tegenwoordig zelfs in bloei en welvaart, rijkdom en nijverheid aanwint.’⁵⁹

Wanneer men meer, dan bij de eerste aankomst, met de Kapenaars bekend geworden is, wordt men weldra van het welmeenend hart dezer lieden overtuigd; zij koesteren niets minder, dan wantrouwen in hetzelve, en verdienen daarom ook het volste vertrouwen der hier komende vreemdelingen. Bij eenen naderen omgang vervallen alle stijfheid en achterhoudendheid, en men is hier weldra als een te huis behoorende burger ingelijfd geworden; - maar men neme zich voor de Engelsche duitendieven zorgvuldig in acht. Over het algemeen (denkbeelden van enkele individu's, waarvan ik een legio van zonderlinge staaltjes zoude kunnen bijbrengen, kunnen hier niet voor algemeene gevoelens worden aangevoerd), ik zeg dus, over het algemeen zijn de Kapenaars van bijgeloovigheid niet vrij te spreken. Behalve de voor mij vreemde denkwijze omtrent de Godsdienst, gelooven zij hier, dat men door de aardbeving van den 4 December des jaars 1809, welke men des avonds omstreeks 10 uren gevoelde, en hier zeer veel schrik en angst onder de inwoners verwekt

59 Inderdaad het swaar storms in hierdie en volgende jare oor die hoofde van die Kapenaars losgebars. Vgl. aant. 28. By die reeds genoemde dinge volg vermindering van salarisse in 1828, agteruitgang in die wynhandel (vgl. aant. 67) en, as klap op die vuurpyl, die ruïneuse manier van slawebevryding in 1834. (Theal, 1795-1834).

[p. 249]

heeft, een kouder klimaat bekomen heeft^(*). Men schrijft er dien ten gevolge ook eene verandering van den hier geperst wordenden wijn aan toe, en wel, dat zij thans minder van deugd zoude zijn, dan wel vóór dien tijd. Ook zegt men, dat de stokvisch, voorheen nimmer en nu menigvuldig aan deze kusten en baaijen gevangen wordende, door gezegde aardbeving hier gevonden wordt.⁶⁰ Ik voor mij geloof niet, dat klimaat, wijnstok en stokvisch met gezegde aardbeving iets gemeens hebben; aangaande de mindere aangenaamheid van den wijn en het kouder klimaat, deze geloof ik eerder, dat in eene vertroetelde opvoeding moet worden gezocht, dan in de verandering zoo van de lucht, als van de druif zelve.⁶¹

De middelen van bestaan zijn hier voor de kolonisten, in de buiten-distrikten wonende, hunne landelijke voortbrengselen, zoo van hun vee, als van hunne korenteelt. De ingezetenen der dorpjes of buurtschappen zijn of traktement trekkende ambtenaren, of kleine handeldrijvende kooplieden tusschen de Kaapsche negotianten⁶² en de boeren, waar tusschen zij gelijk de trechter tusschen de kan en de flesch, slechts als translateurs, met een dikwerf groot gewin, een' voordeeligen ruilhandel drijven. De inwoners van de Kaapstad, Simonsstad en die van de Algoabaai hebben hunne verdiensten in de nering en den kleinen handel der zeevarenden, ruiling van inlandsche tegen uitlandsche produkten, levering van levensmiddelen, enz.; terwijl zij de Europesche, Aziatische of Amerikaansche voortbrengselen aan vreemdelingen of binnenlandsch wonende kolonisten verkoopen of verruilen. Ook wordt de handel zeer verlevendigd door hunne Oostelijke buren, de Kaffers, waarvan zij olifants- en zeekoetanden, (van welke laatsten het fraaiste en witste ivoor komt,) en struisvederen, tegen kafferkoralen, ijzerwaren, enz. inruilen. Echter gaat het financiële der kolonie zeer ten achteren; vergelijk, aangaande de gouvernements inkomsten en uitgaven, de Tabelle E.

(*) Men houdt hier deze aardbeving voor de geduchtste, die er bij menschen geheugenis gevoeld was;⁶³ overal wijst men in de huizen nog de gescheurde muren aan, vooral boven de binnendeuren. De daken der huizen zijn ook, gelijk een uitgedroogde kleigrond, in verschillende rigtingen gescheurd, welke men in lateren tijd (met witteren kalk, dan dien, welken vader Saturnus⁶⁴ reeds graauw gemaakt had) digt gesmeerd heeft, waardoor het platte dak veel naar een' Engelschen tuin gelijkt.⁶⁵ Volgens een' brief, mij na mijne tehuiskomst van de Kaap geschreven, had er in het begin van het jaar 1826 weder eene zware aardbeving in de omstreken van de Saldanha-baai plaats gehad, welke zich echter niet tot aan de Kaapstad had uitgestrekt.

63 Juis, hoewel in sy gevolge hoofsaaklik tot skade aan huise beperk. In 1811 is weer kleinere skokke gevoel (Theal, 1795-1834).

64 Saturnus of Kronos d.w.s. die Tyd.

65 Slaan klaarblyklik op Engelse voorliefde vir ‘crazy pavements’.

60 Viskundiges kon my niks hieromtrent meedeel nie.

61 Teenstra het waarskynlik gelyk. Daar is natuurlik cycli in temperatuursveranderinge en seestrominge wat wynbou en visteelt resp. kan beïnvloed, maar 'n verkoeling in die Kaapse klimaat sou die wynbou eerder tot voor-as nadeel strek. (Mededeling prof. C.J. Theron, Oenoloog, Stellenbosch).

62 Ou term vir winkel in Suid-Afrika is ‘negosiewinkel’ en vir handelswaar ‘negosiegoed’. Vgl. ou advertensies in koerante, ens. Ek het in my besit 'n tekening van Kaapstad uit 1847 deur A. Dolman, waarop die saak van sekere Findlay in die Strandstraat duidelik gemerk staan ‘Negotie Winkel’.

[p. 250]

Tabelle E, bladz. 249.
Bevolking, inkomsten en uitgaven der kolonie Kaap de Goede Hoop.

Jaren.	Bevolking.	Jaarlijksche Inkomsten. In Rijksdaalders.	Jaarlijksche Uitgaven. In Rijksdaalders.
1798}	62000	375000	325000
1801}
1806	75145	425800	381222
1807	76760	519000	431922
1808	71800	745000	321600
1809	79900	688437	703000
1810	81120	706700	698000
1811	81500	672783	732200
1812	82400	771579	808000
1813	83500	947000	854000
1814	84669	1077000	1098000
1815	87100	1147500	1176000
1816	90000	1158000	1078422
1817	93000	1291000	1104542
1818	96000	1416000	1036159
1819	99826	1209000	1171448
1820	108000	1517000	1634328
1821	112000	1463510	1249908
1822	120000	1549403	1317560
1823	122000	1547671	1632389
Opgemaakt in 't laatst van 1824	125000	145000

Jaren.	Jaarlijksch Deficit. In Rijksdaalders.	Jaarlijksch Surplus. In Rijksdaalders.
1798}	"	50000
1801}
1806	"	44578
1807	"	87072
1808	"	223400
1809	114600	"
1810	"	8700
1811	79500	"
1812	36300	"
1813	"	93000
1814	21000	"
1815	28500	"
1816	"	79578
1817	"	186457
1818	"	379841
1819	"	97552
1820	117328	"
1821	"	213602
1822	"	231843
1823	104718	"
Opgemaakt in 't laatst van 1824	501946	1645264
	Surplus Rijksds.	1143678

[p. 251]

Dan laat ons den landbouw, handel en zeevaart, als de hoofdbronnen van bestaan zijnde, eens van meer nabij beschouwen.

Landbouw en veeteelt zijn hier beide in een' zeer onvolkomenen staat, en daar de behandeling, zoowel in het eene als het andere, veel van de Vaderlandsche verschilt, zult gij zekerlijk (vooral omdat ik, tot op deze mijne noodzakelijk gewordene reis, in beider betrekking geplaatst geweest ben) een uitvoerig berigt van dezelve verwachten; dan ik ben hiertoe tot mijn leedwezen niet in staat. Vooreerst weet gij, dat ik hier slechts 16 weken geweest ben, en dat de werkzaamheden van den landbouwer het geheele jaar door verschillen; de eene week heeft men deze en de andere die bezigheden; ook verhinderde mij mijne ongesteldheid, om den ploeg te kunnen volgen, en de ingewonnene berigten zijn zoo zeer uiteenloopende, dat ik er mij in geenen deele op verlaten durf. Het volgende kan ik er u echter als zekere waarheden van schrijven.

De verschillende grondsoorten en het gezegende klimaat stellen deze kolonisten in staat, om verschillende vruchten en groenten te kunnen voorttelen. Zoo vindt men in warme vruchtbare valeijen, aan de noordelijke helling der bergen, de gewassen der Indiën, en op koudere gronden Europesche produkten. De vegetatie is er zeer sterk, en in tuinen en hoven vindt men eene ongeloofelijke verscheidenheid van gewassen. Het is echter te bejammeren, dat men hier zoo werkeloos is in het ploegen: men zaait de landen over stoppel, en men ploegt op die wijze het graan onder, denkende: ‘Ik zaai, Apollos maakt nat, en God geeft den wasdom^(*);’ dan dit is niet genoeg: ‘De landman moet eerst arbeiden, zoo hij de vruchten genieten zal^(†).’ Er moet meer geploegd en gewied worden, zal de arbeid door een' ruimen oogst gezegend worden.⁶⁶ Wij zullen met de wijngaarden, aangezien de Kaapsche wijnen zoo beroemd zijn,⁶⁷ dan een' aanvang maken, echter zal onze geheele beschouwing slechts oppervlakkig zijn. De beste tijd, om wijngaarden aan te leggen, is de maand Julij (wintermaand), wordende de grond alsdan drie voeten diep omgespit,^67a en, zoo voor als onder het bewerken, van alle steenen en onkruiden gezuiverd; de nu afgesnedene loten worden in bossen van honderd stuks gebonden en geheel onder den

(*) Eerste brief van Paulus aan de Korinthen, III:6.

(†) Tweede brief van Paulus aan Timotheus, II:6.

66 Blykbaar slaan Teenstra se aanmerking op ou lande wat nie gebraak word voor die saai nie.

67 In Teenstra se tyd die hoofbron van uitvoer. Grootste bloeityd, 1813-1825. Daarna geleidelik verval, teen 1834 van uitgesproke aard, deur minder voorkeurregte in Engeland en swakker kwaliteit van wyn (Theal, 1795-1834).

67a Wingerd ‘dol’.

[p. 252]

Tabelle F, bladz. 253.
Opgaaf of staat der Kaapsche Wijn-kultuur, van den 1 Januarij 1815 tot den 31 December 1824.

grond begraven, in welken staat zij tot het laatste van September of het begin van October blijven liggen, zijnde dan reeds uitgeloopen. Zoodra men nu vochtig weer heeft, worden dezelve geplant, latende alsdan de eerste bladen vallen, echter botten de jonge stokken spoedig weder uit.⁶⁸ Gewoonlijk loopt de wijnstok hier tegen het einde van Augustus uit. - Deze nieuws geplante stokken zijn een' à anderhalven voet lang, zij moeten ten minste 2 à 3 bottels⁶⁹ hebben, en worden alsdan veelal van het zuidoosten naar het noordwesten in reijen in verband gezet. De bemesting der wijngaarden geschiedt alle twee jaren eens; echter heeft de ondervinding geleerd, dat het bemesten rondom den stam geheel niet raadzaam is, dewijl daardoor vele voor den wijngaard schadelijke insekten voortgebragt worden, - het is beter, het land geheel met mest te bestrooijen; doch de bemesting brengt altijd veel gedierte en onkruid voort, onder welk laatste men hier veel last van de kweek heeft, welke moeijelijk te verdelgen

68 Die koms van filoksera in 1886 het hierdie manier van plant, met lote (of inlêers), geheel of grotendeels laat vervang deur die plant van geënte stokke d.w.s. mak lote op wilde onderstokke.

69 Lees ‘botsels’.

[p. 253]

is; echter is de maand Maart daartoe de beste tijd, in welke maand de druiven afgenomen en naar de pers gebragt worden. In Junij wordt de wijngaard gesnoeid, en van de haarwortels gezuiverd, wordende de lange ranken in November opgebonden.

Men heeft in deze kolonie gezien, dat een wijngaardstok in hetzelfde jaar, dat hij geplant werd, vruchten voortbragt, en er zijn voorbeelden, dat 800 oude wijngaardstokken 3 leggers goeden rooden wijn opgeleverd hebben. Dan aangaande de jaarlijksche opbrengst van de wijncultuur dezer kolonie kunt gij Tabelle F (bladz. 252) vergelijken; de gewone benamingen der Kaapwijnen (behalve die van Constantia) zijn naar de druiven aldus: steendruiven (steenwijn, enz.), groene druiven, kristaldruiven, witte muskadeldruiven, blaauwe druiven,⁷⁰ hanenpootendruiven.

De opbrengst van het graan dezer kolonie hangt van zelve van een' minder of meer gelukkigen oogst af. Men begroot de vermenigvuldiging der tarwe van 10 tot 20 voud, welke laatste niet zelden overtroffen wordt. De gemiddelde opbrengst der granen wordt berekend als volgt:

Tarwe	van	2000	tot	6000,	gemiddeld	4000	mud.
Rogge	van	600	tot	1000,	gemiddeld	800	mud.
Gerst	van	2000	tot	3000,	gemiddeld	2500	mud.
Erwten	van	300	tot	500,	gemiddeld	400	mud.
Boonen	van	300	tot	600,	gemiddeld	450	mud.
Haver	van	8000	tot	12000,	gemiddeld	10000	mud.
Wijn	van	4000	tot	8000,	gemiddeld	6000	legg.
Brandewijn	van	400	tot	600,	gemiddeld	500	legg.

en andere produkten, behalve levende have, zie Tabelle G (bladz. 254), waarin men zien kan, welke produkten in den jare 1824 de Kaapsche markt gepasseerd zijn.

De boer beploegt en bezaait veelal zijn land, al is er ook nog geen regen gevallen, in de maand Mei, zijnde hier de derde of laatste herftsmaand, wordende en het koren en de mest gezamenlijk met de stoppelen van de vorige vrucht, na veeltijds het land vooraf ten halve gebrand te hebben, ondergeploegd.⁷¹ Het branden der velden geschiedt hier veelal in het laatste van November en in het eerste van December, of zoodra de tarwe en de rogge geoogst zijn. De bemesting der landen doet men hier meestal in April, wordende op ieder morgen goed land 40 wagenvrachten mest gerekend.

Men verbouwt hier vroege en late gerst; de eerste, die in Maart veelal in welbemesten grond gezaaid wordt, wordt met de haver in October geoogst, en dient alleen voor paarden-

70 Frontignac?

71 Teenstra sê nêrens iets van braak nie. (Vgl. aant. 66). Blykbaar was afbrand die erkende manier om lande skoon te kry.

[p. 254]

Tabelle G, bladz. 253.
Alphabetische lijst van produkten, welke gedurende het jaar 1824 de Kaapsche Markt gepasserd zijn.

[p. 255]

voeder; de tweede zaait men in het laatste van Julij of in het begin van Augustus. Ook worden er witte boonen verbouwd (bij de zeevarenden als Kaapsche boontjes zeer goed bekend); men beploegt daartoe het land, veelal eenen vetten vochtigen grond, in de wintermaanden Junij en Julij, wordende in September bemest en in het laatste dier maand gezaaid en met den mest ondergeploegd. - Het land kan twee achtereenvolgende jaren boonen of erwten voortbrengen, maar dan moet er noodwendig gerst of tarwe gezaaid worden, aangezien de kweek zich zoo sterk in de eerste vermenigvuldigt. Behalve dit onkruid, heeft de landman hier voor zijne korenakkers de plaag van heete, drooge, zuidooste winden, honig-

[p. 256]

daauw,⁷² door welke laatste, wanneer deze op de korenaren valt en het binnen 2 à 3 dagen niet regent, de aren geheel zwart worden en weinig slecht koren voortbrengen; ook wordt er veel schade door rupsen en sprinkhanen veroorzaakt. In de maand April moet het graan afgedorscht worden, of tot een volgend jaar liggen blijven.

Aardappelen groeijen hier vrij goed; men verbouwt dezelve veelal in welbemesten, zandigen en zwartachtigen grond, wordende, na vooraf ingekuild te zijn geweest, gewoonlijk in Julij verpoot.⁷³ Dan laat ons nu eens naar de tuinen en hoven gaan, en slechts optellender wijze, zoo als wij de gewassen ontmoeten zullen, dezelve aanstippen.

Rapen, radijzen, selderij, prei, knoflook, rammenassen,⁷⁴ wortelen, zoo gele, witte, als beeten, enz.

Kervel,⁷⁵ pieterselie, spinazie, roode⁷⁶ en witte salade, andijvie, roode-, kop-, savooij-,⁷⁷ bloem- en andere kool, meloenen,⁷⁸ watermeloenen, komkommers, pompoenen, kalabassen, augurken.

Erwten, linzen, boonen, snijboonen,⁷⁹ turksche boonen,⁸⁰ suikererwten,⁸¹ doperwten, peulen.⁸²

Anijszaad, coriander, pimpernel,⁸³ bieslook.⁸⁴ zuring, artisjokken, aspersies, dragon⁸⁵ en een onnoemelijk getal bloemen.

Verder heeft men hier aardbeziën, aalbessen,⁸⁶ kruisbessen,⁸⁷ frambozen,⁸⁸ kersen, pruimen, druiven, perziken, abrikozen, appelen, peren, oranjeappelen,⁸⁹ citroenen,⁹⁰ granaatappelen, amandelen, kastanjes, vijgen en cojavisboomen,⁹¹ limoen-⁹² en spekboomen,⁹³ mispel- en hazelnotenboomen, enz. De voormalige, zoo kundige gouverneur dezer kolonie, Willem Adriaan van der Stel,⁹⁴ beweerde, dat de limoen-, citroen- en oranjeboomen, te digt staande, de schurft zouden krijgen, moetende de eerste een' vochtigen grond en veel ruimte hebben; de stam der oranjeboomen, schurft geworden zijnde, wordt op den grond afgekapt, bepaalt het zich tot deszelfs takken, dan moeten ook alle aangestokene takken afgehouwen worden.

Kap- en timmerhout is er beide schaars; tot het laatste vindt men nog eenige keur- en beukenboomen,⁹⁵ die men in Januarij kapt, alsmede eenige niet fraaije eiken, welke in Maart gekapt worden; men heeft er eertijds veel jatihout⁹⁶ van Batavia aangevoerd. Behalve het timmerhout, moet het riet, om te dekken, (aangezien het dak van roggestroo veelal schaars is,) ook ver gehaald worden, hetwelk men in Januarij,

72 Geen dou nie maar 'n soet, klewerige vog in die somer deur bladluise op plante afgeskei. (V.D.).

73 Verplant.

74 'n Soort groente, vgl. Derde Brief, aant. 28. Nou die benaming in Suid-Afrika vir 'n soort onkruid (ook wilde mostert genoem), struikvormig en met peperagtige smaak. Vgl. Boerdery in Suid-Afrika, Pretoria, 1937.

75 'n Soort groentekruid (skermbloemige), veel gebruik vir sop of slaai. Anthriscus cerefolium. (V.D.).

76 'n Soort tafelslaai met rooi- of bruingerande blare.

77 'n Soort kopkool met sterk krullerige of gerimpelde blare.

78 Spaansspek.

79 Groenboontjies.

80 Gespikkelde boontjies (V.D.).

81 Jong, fyn ertjies met besonder soet smaak.

82 'n Soort ertjie wat jonk en met dop en al geëet word.

83 'n Soort plant wat tot die roosagtiges behoort en as toekruid by kos gebruik word (V.D.).

84 'n Soort bolplant (uiegroep), waarvan die blare op klein biesies gelyk. (V.D.).

85 Drakekruid. Uit Oos-Asië afkomstig. Die blare word as toekruid gebruik. (V.D.).

86 Die gewoon voorkomende soort bessies in Europa. Groei in langwerpige trossies en is rooi, swart of wit van kleur. Eng. ‘red’-, ‘black’- of ‘white-currant’.

87 Kruisbes of klapbes. Eng. ‘gooseberry’. 'n Ander soort as die ‘Cape gooseberry’, Afr. appelliefie (appel der liefde).

88 Eng. ‘raspberry’. Fyne rooie bessies wat op brame lyk.

89 (Soet)lemoene.

90 Suurlemoene.

91 Kojawelbome (guavabome).

92 Afr. lemmetjies.

93 My onbekend as 'n vrugsoort.

94 Inderdaad 'n groot landboukundige wat ook al sy foute as goewerneur mag gewees het. Sy tuinalmanak word die grondslag van die tuinbou in S.A., verskyn in die almanakke van 1815-1829 en word dan verbeterd voortgeset. Vgl. Uit die Geskiedenis van Almanakke in Suid-Afrika, F.C.L. Bosman in Kerkjaarboek, 1931.

95 In die Alm. 1830 en 1855 kom interessante lyste voor van Kaapse houtsoorte en hul onderskeie hoedanighede en gebruike. Teenstra se beukenhout is ons boekenhout (wisselvorm van dieselfde woord) n.l. die Kaapse Rapanea (vroeër Myrsine) melanophleos. Die Transvaalse boekenhout is Faurea saligna. (Meegedeel deur Konservator van Bosbou, Kaapstad).

96 Kijaathout.

[p. 257]

als het deszelfs vollen wasdom heeft, snijdt en kapt. Voor het looijen bezigt men hier, in plaats van eikenbast, veelal de jonge takken, die de looijers fijn stampen van de sumak,⁹⁷ ook het taaiboschje geheeten, niet de grove, maar de fijne met kleine bladen.⁹⁸

Van het vee, dat men hier vindt, heb ik reeds gesproken en gezegd, dat de schapen het geheele jaar door jongen; echter houdt men Januarij voor den besten tijd, om de rammen met de ooijen te laten spelen, ten einde in Mei en Junij lammeren te hebben; van de later geboren wordende lammeren komen veeltijds, door gebrek aan gras, met de moeders bij honderden van honger en gebrek in den droogen tijd om.⁹⁹ Ook is Mei de voorname maand, waarin de koeijen kalven. Hoenders, ganzen en eenden worden in Augustus te broeden gezet. Ook is de jagt voor den boer hier een hoofdvermaak; de hazen-, hertebeesten- en bokkenjagt begint met den eersten December, welke met den laatsten Junij eindigt. Als een tweede hoofdvermaak kan men de wedloopen of het paardenrennen (bij de Engelschen African Autumnal Races) beschouwen, dat zoowel bij Stellenbosch als bij de Kaapstad plaats vindt, echter bij de laatste tweemaal in het jaar, namelijk: de voorjaars wedloop in het laatste van September, en de najaars wedloop in het laatste van April.¹⁰⁰

De plaatsen zijn hier verschillende in soorten, als: eigendommen, altijddurende erfpachten, leeningen en gouvernements plaatsen. (Zie Tabelle C, bladz. 258.)

Deze plaatsen zijn alle 3000 morgen groot en derzelver waarde is van zelve afhankelijk van de prijzen van derzelver voortbrengselen, deugdzaamheid van het land, en waar zij gelegen zijn. Wat het eerste punt aanbelangt; de prijzen der granen zijn ook hier, zoo wel als in Europa, gedaald, en, ter voorkoming van gebrek aan koren, heeft het gouvernement bepaald, dat, wanneer eene vracht of 10 mudden tarwe, gewoonlijk op 1800 ponden berekend wordende, 130 rijksdaalders op de Kaapsche markt kost, er niets mag worden uitgevoerd.¹⁰¹

Tweede punt. Het land van deze plaatsen is zeer verschillend in soort en deugd. Bouchenroeder verdeelt de oppervlakte dezer Zuid-Afrikaansche grondstoffen in tien, door de natuur gevormde, verscheidenheden^(*).¹⁰²

97 Sumak of smak, 'n boomsoort wat vir looiery gebruik word in Suid-Europa (V.D.).

98 In algemene gebruik voor die koms van die ‘wattle’. Die bas bevat tannin of looisuur.

99 Teenstra praat natuurlik van die Westelike Provinsie. Vgl. Boerdery in S.A., op. cit., Kalender vir skape.

100 Vgl. p. 298 e.v. (Dl. II); ook D. ⇐p; T., I, Bylae I. Hang saam met perdeteelt van vroeër. Op Stellenbosch vind die wedrenne plaas sedert 1816. Ook op vele ander plattelandse plekke. Tot vandag toe het Durbanville sy wedrenne behou.

101 D.w.s. as die prys te hoog word, by te grote afneming van produksie natuurlik.

(*) Zie Reize in de Binnenlanden van Afrika in 1803, door B.F. von Bouchenroeder; te Amsterdam, bij Mortier, Covens en Zoon, 1806, blz. 59.

102 Dit doen vreemd aan dat Teenstra von B. hier as bron gebruik terwyl hy hom (p. 230) so skerp veroordeel het. Plek-plek is von B. inderdaad ‘spekulatief’ maar hy gee ook goeie karakteriseringe b.v. grondsoorte 7, 8 en 9. Dis hier nie altyd duidelik wat von B. en wat kommentaar van Teenstra is nie.

[p. 258]

Tabel C, bladz. 234 en 257.
Bevolking en verdeeling der Kaap-kolonie in plaatsen.

1824.	Vrije Christenen.		Hottentotten.
DISTRIKTEN.	Mannen.	Vrouwen.	Mannen.	Vrouwen.
Kaapstad	4801	4960	199	263
Kaap-Distrikt	1401	1183	452	385
Stellenbosch	2867	2677	874	927
Swellendam	3282	2983	1654	1473
Graaff-Reijnet	5810	5215	5474	5816
Uitenhage	1679	1387	1786	1774
Tulbagh	2494	2246	2290	2270
George	1813	1557	1306	1326
Albany	830	793	256	310
Totaal	24977	23001	14291	14544

1824.	Prijs-Slaven.		Slaven.
DISTRIKTEN.	Mannen.	Vrouwen.	Mannen.	Vrouwen.
Kaapstad	459	306	4099	3135
Kaap-Distrikt	282	74	2370	1156
Stellenbosch	106	45	5588	3297
Swellendam	27	6	1619	1282
Graaff-Reijnet	9	5	1526	1113
Uitenhage	23	12	409	373
Tulbagh	11	3	2434	1706
George	1		936	792
Albany			183	170
Totaal	918	451	19164	13024

1824.	Plaatsen van vollen Eigendom van Partikulieren.
DISTRIKTEN.	Plaatsen	Erven.	Morgen.	Roeden.
Kaapstad
Kaap-Distrikt	177	49	10609	496 r. 87 vt.
Stellenbosch	422½	388½	21927	420 r. 3 vt.
Swellendam	28	104
Graaff-Reijnet		1954	3013	450
Uitenhage	5	60
Tulbagh	34½	85	386
George	95
Albany			2
Totaal	762	2640½	35937	166 45/72

1824.	Eeuwigdurende Erfpachts plaatsen.		Leenings plaatsen.	Gouvernements plaatsen.
DISTRIKTEN.	Morgen.	Roeden.	Plaatsen.	Plaatsen.
Kaapstad
Kaap-Distrikt	53387	484 r. 121 vt.	97	41
Stellenbosch	77464	460 r. 119 vt.	128⅔
Swellendam	45426	638	427
Graaff-Reijnet	54325	53	326½
Uitenhage			21
Tulbagh	21837	16	551
George			6
Albany
Totaal	252439	452⅔	1557⅙	41

Behalve op vorenstaande Tabelle, zijn er nog in de Distrikten:

Uitenhage	191	plaatsen van Eeuwigdurende Erfpacht.
George	226	dito.
Swellendam	15	dito.
Tulbagh	23	dito.
_____
Zamen	455	plaatsen.

[p. 259]

Eerste soort. Warme en zoete landen.

Wanneer deze landen genoegzaam van zoet water voorzien zijn, leveren zij voedzame en weelderige weiden op, en zijn tevens zeer geschikt voor allerhande kultuur, bij voorbeeld: voor den graan- en wijnbouw, tuinvruchten, kruiden en planten, katoen, rijst, tabak, enz. Het koren vermenigvuldigt hier, bij eene goede behandeling en een' gelukkigen oogst, niet zelden 60 à 70 voud. Ook worden deze landen voor zeer geschikt tot aanlegging van bosschen en vruchtboomen gehouden; de eik, de populier, de dennen-, de zilverboom en meer andere hier groeijende boomen zouden er welig tieren.

Tweede soort. Warme en drooge landen.

Noemt men dezulke, welke grootendeels bestaan uit warme zand-, salpeter- of zoutgronden,¹⁰³ en een groot gedeelte van het jaar gebrek aan zoet water hebben, waarom men er ook geen vee, dan des winters in den regentijd houden kan.

103 Brakgrond.

Derde soort. Valeigronden.

Zijn de geschiktste tot den aanbouw van tuin-, moes- en voederkruiden, als klaver, luzerne, enz., vlas en hennep; ook kan men er de fijnste heestergewassen met veel vrucht voortbrengen, terwijl zij tevens voor het houden van melkkoeijen zeer geschikt zijn.

Vierde soort. Gebrokene of gemeleerde landen.

Brengen eene soort van zuur gras en kruiden voort, en leveren een gezond voedsel voor paarden, runderen, schapen en bokken op. Valeijen, aan de oevers der rivieren gelegen, zijnde en uit klei of gemeleerde zandgronden bestaande, zijn deze landerijen voor den graanbouw en inzonderheid voor de tarwe zeer geschikt.

Vijfde soort. Koude, zure en vochtige landen.

Deze liggen gewoonlijk aan den voet van eenig hoog gebergte, waarop 's winters veel sneeuw en des zomers veel regen valt, waardoor het land nat, koud en zuur wordt, en voor het vee, zoo wel voor runderen, paarden, als schapen, ongezonde plant- en grassoorten voortbrengt. De grond bestaat veelal uit vette klei en goede tuinaarde, die zeer vruchtbaar gemaakt kan worden, als men deze landen door gruppen en slooten van het overtollige water weet te ontlasten, wanneer men bovendien deze ziltige en digt geslijmde gronden nu door ploegen en bemesten los en poreus maakt, waardoor de verkwikkende zonnestralen dezelve door en door ver-

[p. 260]

warmen kunnen; en alzoo de beste staat van gezondheid en vruchtbaarheid voor zulke landen wordende daargesteld, zullen zij de eerste soort, of de warme en zoete landen, dikwerf in vruchtbaarheid overtreffen. Men zoude er, behalve koren, met zeer goed gevolg, verschillende soorten van voeder, kruiden en planten, als klaver, luzerne, kanariezaad, rijgras,¹⁰⁴ aardappelen, knollen, wortelen, langmoes,¹⁰⁵ boekweit, wikken, boonen en meer andere kunnen telen; daar de boeren, die er hun vee in het drooge jaarsaizoen laten weiden, er nu veel door de hier groeijende planten, welke voor het vee zeer ongezond zijn, van verliezen.

104 Dieselfde as raaigras d.w.s. Eng ‘rye grass,’ Afr. roggras?

105 Moes is boerekool (V.D.).

Zesde soort. Koude, zure, en drooge landen

Zijn veelal die, welke de ruggen van hooge bergen uitmaken, meerendeels uit klipgronden bestaande, welke bijna voor niets gebruikt kunnen worden; andere bestaan uit gemeleerd zand of goede klei, en leveren tamelijk goede weide voor het vee op, vooral bij veelvuldigen regen. Ook zijn sommige hooge bergruggen met hout en kreupelbosschen begroeid.

Zevende soort. De boschjes- of schapenlanden

Noemt men die, welke met groote kudden van schapen en bokken geweid worden, en met vele boschjes en struiken van meer of min eene Nederlandsche el hoog bewassen zijn, wier sappige, ziltachtige bas, takjes en bladeren de schapen en vooral de bokken zoo gaarne eten en voor beide een zeer gezond en krachtig voedsel schijnen te zijn; ik heb er ten minste schapen gezien, die moddervet waren, en staarten hadden als een mansrug.¹⁰⁶ De schapen werpen tweemalen des jaars hare lammeren, en brengen niet zelden drie en vier van iedere dragt op.

106 So breed? Bietjie oordrewe?

Achtste soort. Houtgronden

Vindt men aan de afhellingen van sommige bergen; echter levert deze kolonie weinig anders, dan brandhout, en schijnt met naakte en ruwe rotsen als bezaaid te zijn.¹⁰⁷ Dit weinig hier groeijende hout dient voor eigene consumtie; men vindt er zeer weinig hout, dat dienstig is voor het maken van huizen en schepen, het bestaat meestal uit eiken-, geelhout, stinkhout en een weinigje ijzerhout; echter schijnt men dit laatste in vroegere jaren hier veelvuldig om en bij de Tafelbaai te hebben gevonden, althans het oude kasteel van van Riebeek, voor zoo verre het zware balkhout aangaat, bestaat uit zwaar en dik ijzerhout.

107 Vgl. bls. 256. Aanvoer uit die ryk houtstreke van suid-westelike Kaapland (Plettenbergbaai en omstreke) was ‘allerkostbaarst en allerschadelijkst’, ditsy per wa of per skip. (De Mist, Memorie ... omtrend den ... Caab de Goede Hoop, V.R.V., Kaapstad, 1920, p. 63).

[p. 261]

Negende soort. Groote karroo-velden

Zijn gemeenlijk hooge vlakten, op bergketens gelegen; derzelver bovengedeelte bestaat veelal uit tigchelklei,¹⁰⁸ welke bij langdurige droogte bijna ondoordringbaar wordt, vooral omdat dezelve met metaalachtige stoffen doormengd is, benevens keijen en zandsteenen, terwijl andere van deze karroos uit bar zand bestaan.

Deze landen hebben veelal te veel of te weinig regen, gelijk het ook met de zware kleilanden in de Nederlanden gelegen is, waarvan men in de provincie Groningen de landerijen om den Ham, Aduard en in het Homsterland tot een voorbeeld kan nemen. Wanneer nu deze kleivelden, waarop het, volgens von Bouchenroeder, somtijds in geene tien maanden regent, en er dan zoo dor en rood uitzien als een gebakken tigchelsteen, terwijl er geen gras of groen te vinden is, eenig vocht bekomen, herleeft zulk eene anders schijnbaar verbrand zijnde woestijn, die tot eene eeuwige onvruchtbaarheid scheen veroordeeld te zijn, in eene aangename weide, zoodat men binnen 3 à 4 weken dit anders woeste en akelige veld met het heerlijkste gras en planten begroeid ziet; terwijl zich hier en daar de fraaiste bloemen, als op nieuw geschapen zijnde, tusschen het weelderige groen vertoonen, en het gras zoo spoedig groeit, dat het vee, niettegenstaande men het na zulk een' gewenschten regen er van alle kanten henendrijft, er aan de oogen toe in loopt, en er naauwelijks het tiende gedeelte van nuttigen kan. Wanneer het op deze landen van pas, en bij afwisseling van droogte, regent, zijn dezelve zeer vruchtbaar en beschuttende.¹⁰⁹

108 Die rooigrond van die Karoo.

109 Dis duidelik dat die Karoo nog nie verander het nie.

Tiende soort. De laatste soort van landerijen dezer Kaapkolonie bestaat in steen- en klipgronden,

Waarop een zeer sober voedsel voor de paarden en geiten te vinden is, zoodat de opbrengst en waarde dezer gronden de geringste van allen zijn. Men vindt dezelve veelal nevens de zandige bergruggen.

Het derde punt, ter beoordeeling der waarde van de landerijen, bestaat in de plaats, waar dezelve gelegen zijn, hetwelk derzelver waarde tevens veel doet verschillen. Hoe kostbaar is het transporteren van de produkten der overberg gelegene landen niet, in vergelijking van die der nabij de Kaapstad liggende landen! en hoe veel moeite kost het vervoeren der landelijke voortbrengselen van de afgelegenste grenzen dezer kolonie niet, van waar de boer niet zelden zes

[p. 262]

weken met zijn' ossenwagen onder weg is, vóór en aleer hij in de Kaapstad ter markt komt!

Men begrootte in 1824 de bevolking dezer kolonie op 125,000 zielen, waaronder 57,000 Europeërs en derzelver afstammelingen, 28,000 Hottentotten, de oorspronkelijke inboorlingen dezer volkplanting, en 40,000 slaven en gemengde volksstammen. Dit gering getal van 57,000 blanke inwoners, waarvan 10 à 11,000 in de Kaapstad wonen, terwijl men er verder eene menigte ambtenaren, kooplieden, enz. moet afrekenen, stelt den boer in staat, om eene groote uitgestrektheid lands te kunnen hebben. Deze groote plaatsen van 3000 morgen zijn voor eene reeks van jaren bijna voor het vragen aan de landbouwers afgestaan, en door de bestendige rijzing der landelijke produkten, en dien ten gevolge de meerdere waarde hunner plaatsen, zijn de Kaapsche landlieden schatrijk geworden. Rijkdom baart weelde, luiheid en onverschilligheid, hetwelk ook de groote reden is, dat men hier geene oeconomie ziet behartigen, en dat de ploeg niet met nijverheid, overleg en zorgvuldigheid bestuurd wordt. Bij ons trekt een warmoezier¹¹⁰ meer voordeel uit dezelfde grootte van grond, dan menige boer hier uit zijne landerijen, zoodat de laatste dikwerf geene 25, tegen dat de andere 100 uit een morgen lands aan zuivere winst kan maken; hoe weinig moet het morgen gronds dus hier niet opbrengen, in vergelijking van ons Vaderland! Aan de oostelijke grenzen zijn landbouwers, die twee en drie zulke uitgestrekte plaatsen bezitten, tot 30,000 en meer schapen hebben, en niet zelden 40 à 50,000 rijksdaalders alleen van de Kaapsche slagers in het jaar ontvangen. Sir John A. Truter, wiens echtgenoote¹¹¹ veel vermaak in den landbouw en de veeteelt vindt, bezit eene plaats aan de Kleine rivier, niet ver van die van Cloeteaf (zie blz. 149), welke geheel en al door mevrouw Truter bestuurd wordt, die gewoonlijk een paar malen in het jaar overberg rijdt, zoo als men zich hier uitdrukt, om dezelve in oogenschouw te nemen. Deze plaats beslaat de grootte van vier gewone plaatsen, en is 12,000 morgen groot; men houdt er 50 slaven en slavinnen op, om het land te bewerken; tevens vindt men er 150 paarden, 500 runderen, 12000 schapen, 200 varkens en 600 bokken. Mevrouw berekende (en dit was nog hoog opgegeven) de jaarlijksche opbrengst van granen op 400 mudden gerst, 300 dito tarwe, 500 dito haver en 100 mudden boonen, zijnde in alles slechts

110 Groenteboer.

111 Sou sy die ryk persoon wees op p. 217 genoem?

[p. 263]

1100 mudden. Den 13 en 14 Junij bezocht ik mevrouw, welke mij van hare reis en ontmoetingen, vooral van een' tijgergevecht, zoo veel verhaalde, dat ik haar edele (of zoude men hare vertelseltjes durven wantrouwen?) als een mansvelder,¹¹² eene amazone of eene heldin beschouwde.

De overbergsche boeren zien er over het algemeen zeer gezond en sterk uit, en het opkomende geslacht zal voorzeker door deszelfs groote en fiere houding eene reusachtige en eerbied wekkende vertooning maken, wanneer het tot mannelijke jaren zal zijn gekomen; maar zij moeten zich hier niet te veel op laten voorstaan, en daardoor de beschaving en vorming voor de maatschappelijke zamenleving verwaarloozen, opdat men hen niet toevoege:

‘Natuur heeft zich vermoeid in 't vormen van uw leest,
Hier hield haar werking op, en schonk aan u geen' geest.’

Echter veroorloof ik mij geenszins, gemerkt mijn kort verblijf alhier, aangaande de opvoeding der jeugd eenige aanmerkingen, te maken; dit is een te gewigtig punt, om in een' zoo korten tijd te kunnen worden beoordeeld: maar ik kan niet ontkennen, dat de vrees in mij opgekomen is, dat men zich hier meer met het zoogenaamde kuijeren, de hardlooperijen, het wedloopen en jagen bezig houdt, dan met zijn bedrijf, en dat men, daar er zelden over iets anders gesproken wordt, de verstandelijke vermogens nimmer met nuttige wetenschappen zal zien vermeerderd. Zelfs aangaande den landbouw kan men van de landbouwers zelven, op de daarover gedaan wordende vragen, in geenerlei opzigt voldoend antwoord bekomen; het eene verschilt zoo veel van het andere, dat ik mij er volstrekt niet op verlaten konde. Ik vroeg, bij voorbeeld, hoe veel garven of schoven een slaaf per dag konde sikkelen, - hoe veel garven men berekende, dat een mudde graan (in verschillende soorten) opleverde? Maar niemand gaf mij het verlangde antwoord. ‘Gij (zeiden zij) laat uw koren door daglooners bewerken, en wij door eigene slaven, en waar geene 2 of 3 het doen kunnen, zenden wij 5 of 6; daar is hier geene berekening op te maken, de eene doet wat meer, en de andere wat minder.’

Ik heb vele boeren huisgezinnen overberg bezocht, alwaar eene talrijke familie om de tafel zat; men vindt er zelfs, die 20 kinderen, behalve aangehuwde kinderen en kindskinderen, bij hen hebben inwonen. Deze sterke multiplicatie bij het

112 Mannetjiesvrou.

[p. 264]

gezonde klimaat in aanmerking genomen, doet de bevolking dezer kolonie sterker vermeerderen, dan derzelver oppervlakte aanwint. Door den tijd zal zich dus de verbetering van den landbouw van zelve wijzigen, - de plaatsen moeten onder de kinderen in portiën worden verdeeld, - de rijkdom der ouderen ondergaat dit zelfde lot, en men zal, als de landen in kleinere afdeelingen verdeeld zijn, meer oeconomie en werkzaamheid vinden, - de kultuur zal verbeterd, de industrie aangemoedigd, en de handel algemeen en levendig worden. Bij mindere weelde en meerdere werkzaamheid, zullen zich ook meer geluk en vergenoegdheid, en minder verveling en gemelijkheid doen gevoelen. ‘Hij, wie een' getrouwen bediende wil hebben, bedient zich zelven,’ zegt Benjamin Franklin; maar die les des wijzen mans is hier niet bekend, of wordt onder de voeten getreden. Hier ziet men bij boer en burger ter bediening eene menigte slaven, terwijl de eene den anderen in den weg loopt; - nu, men moet hen dan maar als tamme huisdieren beschouwen, zij fokken de slaven toch ook, volgens hun eigen zeggen, als katten en honden, koeijen en varkens aan¹¹³; - maar de tijd zal doen zien, of men geen nuttiger werk voor dezelven weet uit te vinden, dan dat, hetwelk zij nu verrigten. Achter de kostbare tafel van den landman ziet men nu een paar slavinnen, om met een' waaijer (gewoonlijk struisvederen aan een' stok) de vliegen (zwarte muggen) af te weren; terwijl de prachtig gekleede dochters met de handen in den schoot zitten, en eene slavenmeid, tevens minne zijnde, hare kinderen zoogt en oppast.¹¹⁴ De kleine kinderen, die de melk der slavinnen, door ongebondenheid in dien staat gebragt zijnde, nuttigen en welke inzuiging natuurlijk veel invloed op het gestel der kleinen hebben moet, beminnen veelal de minne meer, dan hare eigene, ja, hare onnatuurlijke moeder, die zich liever met opschik, kleedertooi en uitgaan, dan met haar kroost vermaakt. - Maar hierin zal de Alwijze eene billijke schikking maken - en zij is deze:

De vermenigvuldiging der etende monden en verterende magen vereischt meerder voedsel; men moet meerdere nog onbebouwde landen kultiveren, of de nu bebouwde meer winst of opbrengst doen geven. Door de meerdere bevolking worden de plaatsen gesmaldeeld, de behoeften zijn grooter en de middelen, om dezelve te vervullen, minder geworden; armoede is nu het onvermijdelijk gevolg, en de slaven worden

113 Vgl. p. 217.

114 Vgl. p. 128.

[p. 265]

aan iemand, die dezelve met nuttiger arbeid weet bezig te houden, verkocht, of het meer en meer doorblinkende licht van menschenmin en broederliefde heeft hen dan reeds vrijgemaakt, en de handen der nu nietsdoende wezens moeten voor eigen onderhoud werken, waartoe de honger hen noodzaakt. Dan zal de landman den ploeg gewisselijk met meerdere zorg doen besturen, en niet geheele plekken om eene kleine klip ongeploegd laten liggen. Men zal dan ook de voren bezaaijen en niet een vierde gedeelte des lands voor wild en een' vogelzang liggen laten. Men zal meer aan eigene vlijt en minder aan toeval het wel of niet gelukken van den oogst toeschrijven, en geene uitgestrekte velden ongeacht, zonder er eenig voordeel van te trekken, aan het wild overgeven. Dan zal de landman op geen' geeuwenden toon zeggen: ‘Eenmaal ploegen is hier in Zuid-Afrika genoeg, - God moet toch den wasdom geven.’ Men zal dan geene vijf loome slaven zien zweven, waar een of twee handige Europesche daglooners meer, dan zij zouden verrigten en beter werk maken. - Sommige groote landbouwers, anderen door ervenis, of .... ja, om statie en grootheid, hebben 50, 80, tot 100 en meer slaven en slavinnen. Men rekent dezelve door elkander op eene waarde van 2000 rijksdaalders, zoodat een landman, die 50 slaven heeft, hierdoor alleen 100,000 rijksdaalders bezitten zoude; echter houde ik staande, dat de rijkdom dezer lieden niets, dan denkbeeldig is: zij geven papier voor menschenvleesch, voor het uitwendige beide even vuil en zwart; de waarde van het eerste is onzeker, en van het laatste tevens onregtvaardig - beide bezitten slechts eene ingebeelde waarde; echter is het voor de slaven een groot geiuk, dat zij zoo duur zijn. Marré, aan den Babijlonischen toren bij Caledon, had er, toen ik mij aldaar bevond, een' jongen¹¹⁵ loopen, welke van eene zware ziekte hersteld was; de eigenaar van dezen jongen, veel belang in deszelfs leven, waaraan zijne waarde verbonden was, stellende, had de uiterste pogingen doen aanwenden, om hem te doen herstellen, om .... ja, ten minste, om dat hij hem voor geene 5000 rijksdaalders geven wilde, welke som nu en ten allen tijde aan een zijden draadje hing. - Er zijn onder de landlieden, zoo wel als onder de stedelingen, velen, welke den inkoopsprijs van hunne slaven voor de helft op interest hebben; als nu de slaaf sterft, is alles verloren, behalve de obligatie of de schuldbekentenis, en de interest gaat zijn' gang. Dat de boer zich

115 Nou afgekort tot ‘jong’ d.w.s. gekleurde arbeider. Vgl. p. 83.

[p. 266]

hier van zijne slaven Seuer, en de boerin Nonna of Nonja laat noemen, komt welligt van het Fransche sinjeur, uit hoofde hier reeds sedert 1685 vele Fransche vlugtelingen woonachtig zijn; terwijl het laatste hier voorzeker uit Indië overgewaaid is.

Zoo ruw als de landman op de bewerking van zijn land is, moet hij dit ook, volgens zijn eigen verhaal, in het dorschen zijn. Een ronde vloer op de werf in de opene lucht en van boven open is met een' cirkelvormigen muur van ongeveer eene manslengte hoog omgeven; hier worden de garven, 1500 à 2000 in eens, naar de grootte van den vloer, ingeworpen; zie, gij zult nu niet zeggen, dat men hier 2000 korenschoven in eens op den dorschvloer werpt, eveneens als eene handvol koolzaad, - maar dit maakt een' zoogenaamden leg uit, wordende door 40 à 50 paarden getrap, die door een' slavenjongen, welke in het midden staat, met eene lange zweep worden rondgejaagd. Het stroo, dat ik hier gezien heb, was zeer blank van kleur, en zoude bij den winter een overheerlijk voeder voor het vee zijn, wanneer het niet te zeer tot kaf vertreden was; dan men werpt het stroo over den muur en laat het daar als voor niets nuts liggen, voor zoo verre de wind het niet her- en derwaarts voert. De mesthoop bestaat uit pure meststof, zoo als die van het vee komt, zonder eenige zamenmenging van stroo, bladeren of iets anders. Hoe gaarne zou de vaderlandsche landman dezen mest nu niet met het gezegde stroo willen vermengen! maar de kolonist geeft voor het niet zamenvoegen deze reden op: ‘Bij ulieden, in het noordelijk Europa, vriest het zomerzaad des winters dood, dat hier niet het geval is; hier is alles zomerzaad; zoo wij nu het stroo in den mest brengen, dan hebben wij verschillende graansoorten zamengebragt, en die over het land brengende, wordt het weldra eene wildernis van allerhande graansoorten door elkander.’ Vooral de paardenmest wordt hier weinig geacht, omdat de paarden vele onverteerde graankorrels ontlasten. (Deus annuat, veel!!? misschien dan wel meer, dan zij genoten hebben.) ‘Wij gebruiken dezen mest om die redenen in de wijngaarden en op onze hooilanden; de beste mest is de schapenmest, deze is het krachtigste, en wij kunnen, omdat die zich veel fijner, dan de rundermest, overal laat strooijen, twee roeden met den eersten tegen eene met den laatsten bemesten.’

De Kaapsche landman zaait, of liever laat de gerst en de haver in de maanden April en Mei zaaijen; de tarwe en de

[p. 267]

rogge zaait men gewoonlijk 4 à 5 weken later.¹¹⁶ De oogsttijd van de twee eerste vruchten is gewoonlijk in de maand November en die der laatste in December.

Men zaait hier uit een' zak of een beddelaken, waarin gewoonlijk een schepel graan gemeten wordt, hetwelk men vervolgens over de stoppelen zaait en daarna onderploegt, ongeveer twee handenbreed diep. De ploegen zijn zeer ruw en hebben voor het oppervlakkige veel overeenkomst met den bij ons op de zware kleilanden gebruikt wordenden ploeg met raderen (raadploeg).¹¹⁷ Men ploegt hier gewoonlijk met 10 à 16 ossen, of even zoo veel paarden; het groote ploegijzer is van eene driekante gedaante, maar zeer ruw bewerkt, zoo als ook het hout van den ploeg is. Iedere zijde van het ploegijzer is ongeveer eene halve el lang; op den hoek, alwaar de arend of de stift geplaatst is, is een groot driekant gat in het ijzer, 15 Nederlandsche duimen over iedere zijde lang, (zoo als ik dezelve te Genadendal bij den smid gemeten heb,) door dit gat gaat de ploegspil, om het groote ijzer onder het ploeghuis vast te houden.¹¹⁸

De landman bezaait zijn beste, vruchtbaarste of nieuw ontgonnen land de eerste maal met haver of tarwe, welke laatste vrucht men hier niet zelden 3 à 4 jaren achtereen volgende op hetzelfde veld verbouwt, telkens over de stoppelen zaaijende, en dan onderploegende.¹¹⁹ De heer de Jong schrijft, in zijn II Deel, blz. 67: ‘Om dit (een mudde tarwe) te zaaijen, rekent men een stuk gronds benoodigd te hebben van 1200 voeten lengte en 250 voeten breedte.’ Wat kunnen de boeren een' zeeman en militair niet al wijs maken! Misschien heeft zijn edele eveneens naar dit verhaal staan te gapen, als de boeren naar het verhaal van den Oostindischvaarder, zie II Deel, blz. 78. Men is op zulk eene oppervlakte wel 5 à 6 malen meer noodig. - Rogge wordt hier weinig gelijk gij uit Tabelle B (bladz. 235) zien kunt, verbouwd, men gebruikt die overberg voor koffijboonen,¹²⁰ of beestenvoeder; de overbergsche boeren eten, bij gebrek aan tarwemeel, zelfs liever brood, dat van gerste-, dan van roggemeel gebakken is; - ieder bakt voor zijne eigene huishouding. De rogge wordt bij sommigen, waar het land er voor geschikt is, bijna alleen verbouwd om het stroo, voor het dekken der huizen. (Zie de verhouding der verbouwde granen uit Tabelle B.) Men vindt de rijkste graanplaatsen aan de Tijgerbergen in het Kaapdistrikt.

116 Nog so.

117 Lees ‘radploeg’. Die ploeg het nl. twee wiele voor gehad.

118 Wat Teenstra ‘ploegijzer’ noem, noem ons vandag skaar. Soos hy sê het dit 'n driekantige vorm gehad en in die hoek waar die ‘arend’ of ‘stift’ was, d.w.s. angel of vooruitstekende punt (een kant het in 'n smal strook oor die ander uitgesteek), was 'n driehoekige gat, waarmee die skaar op 'n gelykvormige houte onderstuk vasgeheg was. Hierdie vashegting het geskied deur middel van die ‘ploegspil’ d.w.s. 'n ysterkram wat in die houte onderstuk stewig ingevoeg was. Vgl. G.H. van Rooijen, Kultuurskatte uit die Voortrekkertydperk, Bloemfontein, 1938, p. 195 e.v. met verduidelikende tekeninge.

119 Met die kleiner word van plase het hierdie stelsel van ‘roofbou’ natuurlik moet wyk vir die intensiewer stelsel van wisselbou.

120 Vgl. p. 90. Rog is bekend as plaasvervanger van koffiebone.

[p. 268]

Aangaande de veefokkerij, en de behandeling van de runderen, schapen, enz. gaat het hier ook geheel anders in zijn werk, dan bij ons in het Vaderland. De weelde gaat omtrent het bezit van fraaije paarden zoo ver, dat men er hier tot boven de 10,000 rijksdaalders voor een betaalt; en toch moet ieder Europeër of vrij mensch een rijpaard hebben, anders kan hij niet mededoen, hetzij hij landbouwer is of niet. Timmerlieden, kleermakers, blikslagers, schoenmakers, en wie het ook zij, elk rijdt hier op zijn paardje,¹²¹ welke paarden alle namen en familiën hebben, volgens daarvan gehouden wordende lijsten.¹²² Dit algemeen gebruik van rijpaarden te houden vindt zoo wel bij de burgers der dorpen, gelijk reeds hiervoor gezegd is, als die der steden plaats. - Men geeft hier voor eene vaderlandsche koe 7 à 800 rijksdaalders. De kapitein Meinders had met het brikschip de Amphitrite, gedurende mijn verblijf alhier, eenige runderbeesten aangebragt, voor welke hij 300 guldens vracht ontving, en dezelve werden hier tusschen bovenstaande prijzen in mijn bijwezen verkocht; - weinige dagen daarna hadden derzelver nieuwe eigenaren er reeds twee van doodgevoederd, door te veel drooge zemelen aan dezelve te geven.

De koeijen geven hier niet zoo veel, maar ik geloof vetter melk, dan de onze in het Vaderland. Evenwel is de boter hier over het algemeen slecht, hetwelk, zoo als reeds gezegd is, grootelijks van het kernen afhangt.¹²³. Ik kan bij eigene ondervinding zeggen, dat de boter in de kern verbrand wordt, door er te veel heet water in te doen, waardoor de beste boter hier nog slechter is, dan onze schapenboter, zijnde zoo wit, evenwel van slechter kwaliteit, als de boter, die wij kennen, wanneer de koeijen met aardappelen gevoederd zijn. De koeijen blijven hier den zomer en winter in het veld, en staan bij regenachtig weder niet zelden 2 à 3 dagen in de vuile en natte kralen (die er, gelijk onze melkvaarden bij den laten herfst, even vuil uitzien) te hongeren en koude te lijden.

Het Afrikaansche schaap, ik spreek hier niet van het hier ingevoerde Spaansche of Vaderlandsche ras,¹²⁴ is hier weinig winstgevende;¹²⁵ maar zoo veel als het rundvleesch hier slechter is, dan het bij ons geslagt wordende, is het schapenvleesch door meerdere murf- en malschheid beter, en veel gezonder en aangenamer van smaak;¹²⁶ maar wat den grooten staart dezer dieren aangaat, hiervan worden er, niettegenstaande dezelve ongemeen groot zijn, vele sprookjes verteld. Men

121 Vgl. p. 91.

122 ‘Pedigree’-stelsel. Lord Charles Somerset het veel gedoen om die perdeteelt in S.A. te bevorder deur die invoer van rasperde. (Theal, 1795-1834.).

123 Vgl. p. 118.

124 D.w.s. merinoskaap (wolskaap) of Hollandse skaap. Vgl. Van Ryneveld se Aanmerkingen ens. op. cit., p. 27.

125 Vgl. p. 117.

126 In Holland is beesvleis die beste vleis. Skaapvleis word daar minderwaardiger geag.

[p. 269]

leest in het werk, getiteld: State of the Cape of Good Hope, dat ‘een Kaapsch schaap, door George Muller op den 3 Februarij 1823 geslagt, levende 174 ponden, en aan den haak 160 ponden woog^(*); dit schaap was gemest en vier jaren oud, het had

93	ponden vleesch,
10	ponden staartvet,
15	ponden binnenvet,
42	ponden kop, vel en afval.’

In Mei 1825 slagtte de slager Theunissen een gemest schaap, hetwelk 18 ponden staartvet en 25 ponden binnenvet zoude hebben gehad. - Het vleesch is hier zeer gematigd van prijs, maar nog goedkooper is de hier zoo menigvuldig gevangen wordende visch, welke ik hier tegen 2 centen het Nederlandsche pond bij honderden van ponden aan het strand heb zien verkoopen. De oesters worden hier echter niet zelden tegen 10 à 12 rijksdaalders de 100 stuks betaald.

De Kaapsche boeren zijn over het algemeen sterke, gespierde mannen, groot en zwaar, men zegt wel, met ruggen en schouder;¹²⁷ zij zijn forsch en welgemaakt, en in Januarij van het jaar 1806 hebben de Engelschen ondervonden, dat zij tevens dapper en getrouw waren, hebbende zij toen met hunne lange zware jagtgeweren eene menigte Engelschen het licht uitgeblazen. Dat zij meest alle stoute en welgeoefende jagers zijn, wordt algemeen erkend. De Jong zegt, I Deel, blz. 58: ‘Geloof evenwel niet, dat dit stilstaan van het paard noodzakelijk is, - neen, mijn vriend! ik verzeker u, meer dan eens gezien te hebben, dat men in den handgalop een' loopenden haas schoot.’ Ik heb het geluk niet gehad, zulke bijzonderheden te zien en heb er zelfs niets van hooren vertellen, alhoewel mij vele jagtmirakelen verhaald zijn.

De kleeding van de kleinere zelf werkende boeren, zoo als die van den ouden Jan Swart, zijnde de man, welke mij naar het bad gebragt heeft, en zijne familie, die zelve hun koren naar de stad oprijden, bestaat veelal uit een' witten vilten hoed, een bleek lever- of kreinenhouts¹²⁸ gekleurd duffels baantje,¹²⁹ eene lange schaapsleeren of linnensche broek en een paar veldschoenen van bokkenvellen, juist zoo, als Sparman dezelve in zijn I Deel, bladz. 226, be-

(*) Moest 118 zijn; want kop, vel en afval komen niet aan den haak.

127 Vgl. p. 263.

128 Liggrys.

129 Vgl. p. 73. Duffels beteken van 'n grof, wolle stof, waarskynlik oorspronklik uit die Suid-Nederlandse dorp Duffel afkomstig (V.D.).

[p. 270]

Tabelle H, bladz. 272.
Uitvoer van koloniale produkten, van den 1 Januarij tot den 31 December 1821.

KOLONIALE PRODUKTEN	HOEVEELHEID.	WAARDE in Rijksdaalders.
Kaapsche Wijn	756974 Gallons.	1056170
Constantia dito	3867 Gallons.	39430
Aloë	55800 Ponden.	174000
Wijnsteen	15060 Ponden.	1960
Walvischbaarden, baleinen	4600 Ponden.	450
Bucho
Olifants- en Zeekoetanden	4538 Ponden.	8350
Struisvogelvederen	2495 Ponden.	115590
Gedroogde Vruchten		16945
Walvisch- en Robbetraan	9176 Gallons.	8390
Zout	3538 Mudden.	15725
Granen	7947 Mudden.	52020
Boter	76540 Ponden.	36090
Gom (Arabische)	1690 Ponden.	580
Huiden	2732 Stuks.	14830
Vellen	67507 Stuks.	52130
Horens	3010 Stuks.	270
Paarden	196 Stuks.	56980
Schapen	2728 Stuks.	14120
Wol	12220 Ponden.	11850
Hool	545800 Ponden.	21370
Tarwemeel	10000 Ponden.	2000
Uijen	196 Mudden.	1010
Azijn	5819 Gallons.	5290
Bier	228 Gallons.	185
Likeuren		700
Timmerhout		1980
Steen		230
Kalk	2495 Halve Amen.	5840
Brandhout		290
Ossen	369 Stuks.	15460
Muilezels	26 Stuks.	3960
Zebra's	1 Stuks.	150
Vogelen		2450
Gezouten Ossen- en Schapenvleesch		610
Gelooide Huiden		1050
Barilla	200 Ponden.	100
Naturaliën, enz.		2480
		_____
	Totaal	1741035

UITVOER van het jaar 1824. HOEVEELHEID.
1213000 Gallons.
7000 Gallons.
355000 Ponden.
14000 Ponden.
6000 Ponden.
30000 Ponden.
21000 Ponden.
2000 Ponden.
114000 Ponden.
25000 Gallons.
1500 Mudden.
6000 Mudden.
75000 Ponden.
25000 Ponden.
12000 Stuks.
51000 Stuks.
49000 Stuks.
150 Stuks.
1500 Stuks.
22000 Ponden.
60000 Ponden.

INGEVOERDE PRODUKTEN. welke wederom uitgevoerd zijn in hetzelfde jaar 1821, als:
Naar	Waarde in Rijksdaalders.
Engeland	17140
St. Helena	28430
Zuid-Amerika en West-Indiën	59440
Oost-Indiën	142215
Nieuw Zuid-Wallis	12080
Nederlanden	29395
Het Eiland Bourbon	2390
	_____
Totaal	271090

[p. 271]

schrijft en er op plaat IV, no. 4, bladz. 216, eene naauwkeurige afteekening van geeft. De overige kleedingstukken zijn aan die van den vaderlandschen boer gelijk.

Hoe onvolledig ook de beschrijving van den Kaapschen landbouw is, zullen wij er echter afstappen, en thans een vlugtig oog op den handel en de zeevaart slaan.

Tabelle I, bladz. 272.
Generale invoer van vreemde produkten in de Kaap-Kolonie, gedurende het jaar 1821.

			Waarde in Rijksdaalders.
1.	Invoer van Britsche goederen, volgens waardering aan het Customs-House, behalve vracht en onkosten.		3778440
2.	Invoer van Britsche Plantaadjen (waarde alhier).		13890
3.	Vreemde en Oost-Indische goederen, ingevoerd van Brittanje		576590
4.	Vreemde goederen van Zuid-Amerika en de West-Indiën		2191
5.	Goederen van de Oost-Indiën alhier ingevoerd.		1254360
6.	Oost-Indische goederen, door de edele Kompagnie^130 ingevoerd.		291466
7.	Uit de Nederlanden ingevoerd (waarde ter dezer plaats).		73033
8.	Fransche goederen (waarde alhier).		42832
9.	Oost-Indische goederen en goederen uit het Oosten, door vreemde schepen aangebragt, waarde alhier.		4256
10.	Waarde van Chineesch goed, door Portugezen ingevoerd, volgens verkoop. (Dit schip was gestrand.)		22164
			_____
		Totaal.	6666244
	Van deze ingevoerde produkten wederom uitgevoerd voor		271090
			_____
	Resteert voor eigene consumtie		6395154
	Het bedrag van den uitvoer van Koloniale produkten		1741035
	De waarde van het ingevoerde, behalve het daarvan wederom uitgevoerde, bedraagt		6395154
	Het ingevoerde bedraagt dus eene meerdere waarde, dan het uitgevoerde		4654119
	In het jaar 1824 bedroeg de waarde
		van het ingevoerde	4700000
		van het uitgevoerde	3000000
			_____
	Meerdere waarde van den in-, dan den uitvoer		1700000

130 Die Engelse Oos-Indiese Kompanjie. Vgl. Alm., 1829. Bestaan tot 1858.

[p. 272]

De handel, gelijk men uit de Tabellen Hen I (bladz. 270 en 271), uitvoer van koloniale produkten en invoer van vreemde produkten, zien kan, bepaalt zich meer op den in-, dan op den uitvoer. Gedurende het jaar 1824 bedroeg de meerdere waarde van het ingevoerde, dan van het uitgevoerde, eene som van 1,700,000 rijksdaalders. Uit gezegde Tabellen kan men ook de voornaamste artikelen van de uitgevoerd wordende produkten zien, - terwijl de invoer bestaat uit allerhande manufacturen, gemaakte kleedingstukken, bijouteriën, Oost- en Westindische koloniale waren en specerijen, alsmede uit muzijk, muzijkinstrumenten, dames stroohoeden, mans hoeden, gouden en zilveren werken, koper, tin, aardewerk, blik, glas, platedwerk, ijzerwaren, als messen, scharen, vorken, naalden, jagten vischtuig, meubelen en keukengereedschappen, physische, astronomische en andere natuurkundige instrumenten, boeken, kaarten, plaat- en prentwerken, schilderijen, schrijfbehoeften, behangsels, tapijten, Westfaalsche en Hollandsche hammen, Hollandsche kazen, jenever, likeuren, wijnen, parelgort, chocolade, reuk- en andere wateren, pijpen, tabak, sigaren, zeilgaren, zeildoek, touwwerk, zalm, haring, ansjovisch, enz.

De wissel is hier sedert de laatste twintig jaren zeer hoog gerezen, en wel van 20 tot 200 percent.

Wisselkoers.

Maart 1816,	85⅖ percent.
Mei 1822,	195 percent.
Julij 1825,	166 percent.

Deze hooge betaling komt en door den meerderen in- dan uitvoer, en door het miscrediet, dat hier voor de waarde der in omloop zijnde papieren munt ontstaan is. Deze munt, alleen in deze kolonie gangbaar, werd hier in de drukkende omstandigheden, tusschen de jaren 1782 en 1784, onder de regering van het Hollandsche gouvernement, en onder den gouverneur Plettenberg, geslagen en in omloop gebragt. De rijksdaalder werd tegen 48 stuivers Hollandsch of drie Indische guldens van 16 à 17 st. waarde uitgegeven; het in omloop zijnde zilver werd van tijd tot tijd minder in hoeveelheid, door de uitbetaling van het nieuwe papieren geld, en de inhouding van het zilver; maar niettegenstaande dit, was het Hollandsche gouvernement voor te eerlijk en te geaccrediteerd bekend, om hier niet de volle waarde van 48 st. aan een' rijksdaalder te hechten; ook had men de gouverne-

[p. 273]

ments gebouwen, landerijen en eigendommen, in deze kolonie gelegen, tot onderpand gesteld. De goede gezindheid der Hollanders omtrent de Kapenaars bleek dan ook ten duidelijkste uit de aflossing van dit papieren geld, hetwelk er tusschen de jaren 1787 en 1789 in spetie en wissels op Holland plaats vond. Het eerste van deze papieren of kartonnen munt werd gemaakt bij het einde van den Engelschen oorlog, of wel, zoo als gezegd is, in de jaren 1782-1784, hebbende de Koning van Engeland den 20 Augustus 1780 het manifest van oorlog tegen de Staten-Generaal der Vereenigde Nederlanden gepubliceerd, door welken oorlog deze emissie van papieren geld noodzakelijk werd. Den 14 Januarij 1783 werd er een wapenstilstand gesloten, en met den vrede van Parijs, den 20 Mei 1784, werd de vrede aldaar geteekend; echter had deze oorlog reeds te groote kosten veroorzaakt, om deze schulden dadelijk af te doen. Toen werd er dan voor 925,219 rijksdaalders 46 st. geslagen, en in de laatste jaren, namelijk 1787-1789, werden er 825,904 rijksdaalders en 34 st. van afgelost, blijvende er slechts voor 99,515 rijksdaalders en 12 st. aan papieren geld in omloop. In het vervolg van tijd is deze som, door den hernieuwden oorlog en de Europesche onlusten, weder sterk aangegroeid; in 1793 werd er, onder de kommissarissen-generaal Nederburg en Frijkenius, wederom voor 200,000 rijksdaalders in omloop gebragt, zijnde dus tot bij de 500,000 rijksdaalders in massa. In September 1795 bedroeg de generale som van dit papier reeds 1,590,592 rijksdaalders en 6 st., en van dit in omloop zijnde papieren geld is verdwenen voor 52,000 rijksdaalders, blijvende het overige 1,558,592 rijksdaalders en 6 stuivers.

De Kaap-kolonie, in 1795 aan het Engelsche Gouvernement overgegaan zijnde met het in circulatie zijnde papieren geld, werd echter niet van het papier ontslagen, maar de Engelschen vermeerderden zelfs deze som, onder den generaal Craig, met 250,000 rijksdaalders, vervolgens met 80,000, met 165,000, totdat de generale som in 1803 bij de 2,000,000 rijksdaalders bedroeg. Onder de Hollandsche regering, tusschen 1803 en 1806, werd deze som wederom vermeerderd met 300,000 rijksdaalders, bedragende de som van het papieren geld in Januarij 1806 2,053,592 rijksdaalders en 6 stuivers, hetwelk de Engelschen, bij de kapitulatie van Januarij 1806 (zie blz. 98), tegen de volle waarde overnamen en beloofden, om hetzelve tegen 48 Hollandsche stuivers de

[p. 274]

Tabelle K, bladz. 277.
Verhouding van Kaapsche, Engelsche en Nederlandsche munten,¹³¹ maten en gewigten.¹³²

KOLONIALE MUNT.				ENGELSCHE MUNT.
Kaapsch papier.				Engelsch valua.
Rijksdls.	Schell.	Dubbeltj.	Stuivers.	£Sterlings.	Shillings.	Pences.
1000	"	"	"	75	"	"
1	"	"	"	"	1	6
"	1	"	"	"	"	8¾
"	"	1	"	"	"	2¾
"	"	"	1	"	"	1⅜

ENGELSCHE MUNT.			NEDERLANDSCHE MUNT.
Engelsch valua.			Oorspronkelijke waarde.		Tegenwoordige waarde.
£Sterlings.	Shillings.	Pences.	Guldens.	Stuivers.	Guldens.	Cents.
75	"	"	2400	"	825	"
"	1	6	2	8	"	82 5/10
"	"	8¾	"	6	"	10 5/16
"	"	2¾	"	2	"	3 7/16
"	"	1⅜	"	1	"	1 23/32

Een Kaapsche papieren rijksdaalder heeft acht schellingen.

Een dito schelling heeft drie dubbeltjes.

Een dito dubbeltje heeft twee stuivers.

Een pond sterling heeft 20 shillings, is 13⅔ rijksdaalder Kaapsche courant.

Een shilling heeft 12 pences of 55 cents Nederlandsche courant.

Een pence heeft 4 1/12 cents Nederlandsche courant.

131 Tabelle K. In die A.C.C., 1826, p. 84-85, vind ons 'n afdruk van Somerset se ordonnansie, met skaal van geldwaardes. Daarin staan dat 'n Kaapse gulden = 6d. Die ekwivalente met Nederlandse munte het Teenstra, sover ek kan nagaan, self uitgewerk. Dieselfde is die geval wat mate en gewigte betref.

132 Tabelle K. Ook hier vgl. A.C.C., 1826, p. 103, vir bepaling verhouding Kaapse en Engelse mate en gewigte. In Alm., 1830, eweneens mate en gewigte.

[p. 275]

LENGTE-MATEN EN MATEN VAN OPPERVLAKTE.
Kaapsche Maten.	Engelsche Maten.	Nederlandsche Maten.
1000 Rijnlandsche voeten.	1033 Engelsche voeten.	313 Ellen, 8 palmen.
1 dito roede (12 voeten à 12 duimen).	12 99/250 dito voeten.	3 Ellen, 7 palm., 6 duim., 5 6/10 strepen.
Eene Amsterd. el (die hier te groot is).	1^304 dito voeten.	7 Palm., 0⅖ duim. (moest bijna 7 p. zijn).
Een morgen, 600 Rijnlandsche roeden.^133	Gelijk aan twee acres.
Drie voeten Rijnlandsch.	Een Jards^(*).^134	0.9414 Nederlandsche ellen.
INHOUDS-MATEN.
Kaapsche Inhouds-Maten.	Engelsche Inhouds-Maten.	Nederlandsche Inhouds-Maten.
Een mudde (zie bladz. 100).
Een legger wijn à 4 aam.	152 Gallons.	620.88 Kannen.
Een aam à 4 ankers^(†).	38 dito.	155.22 dito.
Een anker à 2 steekan.	9½ dito.	38.81 dito.
Een steekan à 8 stopen.	4¼ dito.	19.40 dito.
Een stoop à 2 mengelen.	17/32 dito.	2.425 dito.
Een mengel à 2 pinten.	¼ dito ruim.	1.2128 dito.
GEWIGTEN.
Kaapsche Gewigten.	Engelsche Gewigten.	Nederlandsche Gewigten.
2000 Ponden Trooisch.	1080⅓ Pounds.	492.3625 Ponden.^135
1 Pond Kaapsch^(§).	"^136	0.497 dito.

133 Tabelle K. Wat Teenstra bedoel is 1 morgen = 600 Rynlandse roede.

(*) 1760 Jards maken eene Engelsche landmijl, 120 à 136 vademen eene kabelslengte.

134 Tabelle K. Ongetwyfeld dwaal Teenstra hier. 1 jaart = 3 Engelse voete, maar 'n Engelse voet is iets minder as 'n Kaapse of Rynlandse voet volgens dieselfde tabel. Dus is 1 jaart minder as 3 voete Rynlands. Offisieel is 1 jaart = 36 Eng. duim = 34 17/20 Rynlandse duime. Wat Teenstra noem die Nederlandse el is die meter (= 100 cm.). Die Kaapse el was 27 Rynlandse duime, dus .779 jaart.

(†) Een aam bier is 112 Groninger kroezen. - Een aam wijn, brandewijn, jenever 110 Groninger kroezen of 146.666 kannen Nederlandsche maat. - Een aam olie is 105 zulke kroezen.

135 Tabelle K. 'n Nederlandse pond = 1 kilogram.

(§) Ook is een Kaapsch pond gelijk aan het gewigt van 18 Spaansche matten.

136 Tabelle K. Lees 1.080⅓.

[p. 276]

rijksdaalder af te lossen. Evenwel werd deze som in Junij 1810, onder den gouverneur lord Caledon, nog met een millioen vermeerderd - een maatregel, welke het crediet van dit geld op het spel zette, hebbende, door het slaan van dit millioen rijksdaalders in papieren munt, welke som als geheel overtollig mag worden beschouwd, het papieren geld zeer veel van deszelfs innerlijke waarde verloren, en waardoor de wissel toen ter tijd van 18 tot 60 percent premie gestegen is. Het crediet van dit papieren geld leed nog des te meer, daar het gouvernement de ten onderpand gestelde eigendommen langzamerhand verkocht had, en nu slechts 41 plaatsen (zie Tabelle C, bladz. 258) schijnt te bezitten. Van de voor 1 millioen in 1810 geslagene gelden werd dadelijk de helft aan de bank uitgegeven en de overige 500,000 rijksdaalders werden in 1814, ten tijde van lord Howden, besteed, om de gouvernements onkosten van onderhoud der drostdijen en gebouwen, en buitengewone uitgaven te voldoen.

In deze kolonie zijn dan thans voor ruim 3 millioenen papieren rijksdaalders in omloop, en er bestaan 30 millioenen geregistreerde schulden. Of de ontzettende reductie van het papieren geld, door het Engelsch gouvernement bewerkstelligd, nu voor het geheel der kolonie voor- of nadeelig is, laat ik ter beoordeeling van een' ieder' over; maar het is en blijft altijd eene lage daad van het Engelsche gouvernement, om 48 Hollandsche stuivers met 18 Engelsche stuivers te willen afbetalen, waardoor er bijna twee derde van het vermogen der Kapenaars verloren zoude gaan, dat nog al iets te zeggen is. Men berekent de vaste koloniale eigendommen en vermogens in deze kolonie (waaronder de belangrijke pakhuizen der kooplieden niet eens berekend zijn) op 62 millioenen rijksdaalders, of 12 millioenen en 400,000 ponden sterlings; zoodat er, volgens berekening der kapitalisten van de Kaapstad, door dezen maatregel, voor deze volkplanting veertig millioenen rijksdaalders, à 48 stuivers Hollandsch, zouden zijn verloren, hetwelk zij als een bedrog en ongehoord schelmstuk uitkrijten, en bij de Kapenaars als eene onuitwischbare vlek in het karakter der Engelschen beschouwd wordt. Het geleende geld wordt dan voor slechts een gedeelte van ⅜ of bijna ⅓ van derzelver oorspronkelijke waarde teruggegeven, waardoor deze kolonie ongeveer 100 millioenen Hollandsche guldens verliezen zoude, tegen 5 rijksdaalders op een pond sterling gerekend; want dien slag hebben de Engelschen al dadelijk

[p. 277]

waargenomen, om den rijksdaalder met 4 Engelsche shill^s, gelijk te stellen, behalve de waarde van voorschrevene pakhuizen. In gevolge ordonnantie van den gouverneur-generaal lord Somerset, den 6 Junij 1825 in Rade gegeven, wordt bepaald, dat het Engelsche zilvergeld, als eene wettige munt tot afbetaling van alle schulden, zoo wel aan ingezetenen als aan het gouvernement verschuldigd, berekend wordt tegen de waarde van een' shilling en zes pences voor elken papieren rijksdaalder. Zoo men nu een pond sterling op 11 guldens Hollandsch berekent, (zijnde deze 18 Engelsche stuivers niet meer, dan 82½ cent,) dan betalen zij dus eene schuld van 240 centen met 82½ cent af. Zie de op bladz. 274 geannexeerde herleidingstafel van de hier gebruikelijke munten, maten, en gewigten, Tabelle K.¹³⁷ Deze maatregel gaf hier onder de kapitalisten eene zoodanige verslagenheid, dat de president van den burgerraad,¹³⁸ Jonas van der Poel, vrij zeker de rijkste man dezer kolonie, er eene gevaarlijke diarrhé van gehad heeft; gelukkig, dat hij een oude vrijer was, waardoor er dus geene vrouw of kinderen verontrust werden.

Zeevaart kan men eigenlijk niet zeggen, anders, dan door uitlandsche schepen hier te bestaan; door de Kapenaars worden slechts de kusten en baaijen van Zuid-Afrika, of wel bepaaldelijk van deze kolonie bezocht, zoodat dit eerder kust-, dan zeevaart moet worden genoemd. Hier aan de Tafelbaai is eene voor 5 à 7 jaren aangelegde scheeps-timmerwerf, toebehoorende aan de heeren Aken en Monteath. De hier voor de kustvaart gebouwd wordende vaartuigen bestaan voor het inwendige meestal uit eiken- en, wat de bekleedsels aangaat, uit geelhout, welke beide houtsoorten in de oostelijke en noordelijke distrikten dezer kolonie groeijen. Het grootste hier gebouwd zijnde vaartuig zag ik op zaturdag achtermiddag, den 18 Junij, ter gelegenheid van het verjaringsfeest van den veldslag bij Waterloo, op gemelde werf van stapel loopen - eene hier zeldzame vertooning; hetzelve werd met de gewone plegtigheden gedoopt, en bekwam den naam Ann of Cape Town. Dit schip was een schooner van 110 tonnen of 55 lasten groot. Met dergelijke schepen zoude men ook St. Helena, Bourbon, Mauritius en andere eilanden kunnen bezoeken; de vaart bepaalt zich echter tot nog toe het meest op de Algoa- en andere baaijen, zoo als de voornaamste zijn, aan de noordzijde der Tafel-

137 'n Uitstekende uiteensetting van die toestand.

138 Of burgersenaat. Bestaan 1796-1828 as 'n soort stadsraad, maar met magte wat betref ook die land in die algemeen. (Theal, 1795-1834).

[p. 278]

baai, de St. Helenabaai en de Saldanhabaai^(*); aan de zuiden oostzijde der Tafelbaai heeft men de Houtbaai, Baaifals, Struisbaai, St. Sebastiaan- of Catharinabaai,¹³⁹ Mossel- of Vleeschbaai,¹⁴⁰ Plettenbergsbaai, Camtoosbaai,¹⁴¹ Algoa- of Zwartkopsbaai¹⁴² en meer andere langs dezen kust liggende, alwaar men de uit Europa en andere werelddeelen aan de Kaapstad aangebragt wordende goederen tegen inlandsche produkten verwisselt.

Aan de Zoutrivier, ten noordoosten der stad, bevindt zich een koninklijk observatorium ter bevordering der zeevaartkunde, voor hetwelk een geheel nieuw en kostbaar gebouw zal worden vervaardigd, waarvoor 35,000 ponden sterlings op de begrooting gebragt zijn.¹⁴³

Dan voor en aleer wij onze oogen van deze kolonie afwenden, moet ik u nog zeggen, dat hier in het jaar 1815, in de oostelijke streken dezer kolonie, of wel bepaaldelijk in de drostdij Uitenhage, een gevaarlijke opstand onder de daar wonende boeren plaats had, hebbende dezelve, volgens het daarover uitgebragt rapport van zijne excellentie den gouverneur Somerset, van den 10 April 1816, het plan gevormd, om de naburige Kaffers in te roepen, hunne magistraten en het Britsche leger te vermoorden en zich daardoor van de Engelsche wetten te ontslaan.

De toenemende onvergenoegdheid en de daaropgevolgde opstand waren ontstaan, doordien een militair detachement zekeren Frederik Bezuidenhout, welke door dit detachement zoude worden gearresteerd, bij het bieden van tegenweer, doodgeschoten had; echter zijn mij de redenen van dit arresteren niet bekend geworden. De boeren hielden den veldkornet P.A. Opperman, van het veldkornetschap Baviaans rivier, voor de voorname oorzaak van dit ongeval, en begonnen meer en meer te komplotteren. Drie personen, zijnde Johannes Bezuidenhout, C.J. Faber en F.M.A. Engelbrecht, werden werkelijk van Tarka, uit hun midden naar het Kafferland afgevaardigd, ten einde het magtige Kafferhoofd Gaika tot ondersteuning

(*) Dezelfde, voor de natuurlijke vijanden zoo veilige binnenlandsch gelegene, baai, alwaar ons eskader, onder den vice-admiraal E. Lukas, op den 17 Augustus 1796, door den Engelschen admiraal G.K. Elphinstone ingepakt werd, bevindende de onzen zich deerlijk in het naauw, en genoodzaakt zich zonder stoot of slag over te geven, aangezien zij in deze, met woeste, schaars bewoonde kusten omgevene, naauwte slechts weinig water en geheel geene provisie bekomen konden.

139 My onbekend as alternatiewe benaming.

140 Vleesbaai en Visbaai is die twee kleinere baaie voor Mosselbaai.

141 Lees ‘Gamtoosbaai’. Huidige naam St. Francisbaai.

142 My onbekend as tweede benaming.

143 In 1820 het die Britse admiraliteit besluit om 'n sterrewag aan die Kaap op te rig. In 1821 kom die eerste sterrekundige aan en rig 'n houtgebou in Kaapstad op. In 1825 word die huidige plek op ‘Observatory’ by Soutrivier gekies en in 1829 die tot vandag toe bekende gebou in gebruik gestel. (Theal, 1795-1834.).

[p. 279]

te bewegen; hetwelk echter niet gelukte. De veldkornet Opperman, hiervan de lucht gekregen hebbende, begaf zich dadelijk op weg naar den landdrost van Graaff-Reijnet, alwaar hij zekerheidshalve ook zijne vrouw en kinderen bij zich komen liet. Ook de veldkornet van Tarka, zijnde de heer S.J. van Wijk, vernam weldra de gistingen en zamenrottingen, die er daar bestonden, en er de oorzaak (den dood van Bezuidenhout) van vernomen hebbende, poogde hij den meest oproerigen, den broeder van Bezuidenhout, door rede tot betere gedachten te brengen; maar hij vernam weldra, dat het vuur van ontevredenheid reeds algemeen brandde, en dat men ook zeer gebeten was op den landdrost was Graaff-Reijnet, zijnde de heer Stockenstorm¹⁴⁴ (alsof de naam hier werkelijk een' dusdanigen storm vereischte). In het begin van November 1815 viel den veldkornet van Wijk een oproerige brief van den 9 dier maand in handen, en na denzelven gekopijeerd, en de afschriften aan verschillende autoriteiten te hebben gezonden, werden dadelijk eenige heethoofden opgepakt en in verzekerde bewaring genomen. Dit deed het smeulend vuur ontvlammen, waarop de overigen, onder kommando van Joh. Bezuidenhout, een' aanval ondernemen wilden, gaande den 14 November op marsch, met oogmerk om gewapenderhand tegen een' Engelschen post op te trekken, en wel naar de plaats van Willem van Aardt. Vooraf zwoeren zij elkander op eenen nabij dezen post gelegenen heuvel trouw tot in den dood, zeggende, dat zij op grond van het Evangelie uitgenoodigd werden, om hunne geschondene regten te handhaven. Hierop rukten zij op gezegden post los en eischten van den kapitein Andrews, kommandant van dezen post, de loslating van den eersten gedetineerden; dan de bende was klein en hun oogmerk te algemeen bekend, om iets van belang te kunnen uitvoeren. Zij werden dan ook weldra door 30 gewapende burgers en 40 dragonders, aangevoerd door den majoor Fraser, tot onderwerping gebragt, en zonder verderen tegenweer in verzekering genomen; waarop de landdrost van Uitenhage, de heer J.G. Cuijler, tegen 39 personen verschillende sententiën uitsprak, gearresteerd bij speciale kommissie van justitie,¹⁴⁵ in de drostdij Uitenhage, den 22 Januarij 1816, welke vonnissen alle door het Hooge Geregtshof en zijne excellentie den gouverneur Somerset geapprobeerd en,

144 Moet wees ‘Stockenström’.

145 Cuyler was die openbare vervolger en daarna uitvoerder van die vonnis. Maar die spesiale kommissie van justisie het dit gevel.

[p. 280]

na bekomen fiat van zijne excellentie den gouverneur, gepronunciëerd den 2 Maart daaraanvolgende, den 9 dierzelfde maand geëxecuteerd werden: zijnde de 6 hoofdaanleggers met de koord gestraft, waarop de dood volgde, wordende aan de overigen dwangarbeid, bannissement of boeten opgelegd.¹⁴⁶

Dan, ofschoon Gaika den gevraagden onderstand der onvergenoegde kolonisten afsloeg, moet er toch naderhand eenig ongenoegen tusschen de Kaffers en de Engelschen ontstaan zijn, aangezien de Britsche kolonel Willshére,¹⁴⁷ in September 1819, op de Kaffers, beoosten de Buffels rivier, 13,000 beesten veroverde, hebbende de Engelschen den hoofdaanvoerder der Kaffers Lijnx¹⁴⁸ gevangen gemaakt, en den 10 October 1819 met zich uit Algoabaai gevoerd, en den 12 dier maand op het Robben-eiland (voor de Tafelbaai) gebannen.

Vervolgens trok de kolonel Willshére over de groote Vischrivier en doorkruiste de bosschen der Keiskamma, ten einde de Kaffers te vervolgen; hetwelk eene vredesonderhandeling ten gevolge had, wordende de vrede tusschen Gaika, koning der Kaffers, deszelfs zoon Goma, alsmede het opperhoofd Boocho en de onderhoofden Botman en Enno, ter eenere, en den Engelschen gouverneur lord Somerset, den luitenant-kolonel Bird, den majoor Halloway en de kapiteins Trappers en Somerset, ter andere zijde, in het kampement aan de Gwanga, 40 Engelsche mijlen verder landwaarts in gelegen dan Grahamstad, getroffen^(*).¹⁴⁹

Ziedaar, waarde vriend! eenige hoofdpunten betrekkelijk deze kolonie voor u opgeteekend; verschoon mijne kortheid daar, waar ik over gewigtige onderwerpen handelde, en mijne meerdere omslagtigheid omtrent sommige min belangrijke zaken; dit hangt dikwerf af van geringe omstandigheden, ingewonnene berigten, luim en gelegenheid om te kunnen, of lust om te willen onderzoeken en op te teekenen. Dan laat ons nu, ter vervrolijking en ter opruiming na de laatst beschrevene gebeurtenis, de Kaapstad verlaten en een uitstapje naar Constantia doen.

Zaturdag, den 11 Junij, deed ik een toertje met zekeren Pieter Haack van der Goes, een jongman van

146 Teenstra volg in sy samevatting klaarblyklik die offisiële relaas van die regering, waarby hy, soos hy self beken, die aanleidende oorsake van die ‘Slagtersnek-rebellie’ nie weet nie. Hierdie offisiële relaas vind ons in Sententie in eene Criminele Zaak, 1816, uitgegee deur die regering.

147 Lees ‘Willshire’.

148 Verbastering van ‘links’. Makana, die bekwame raadgewer van Slambie (Ndlambe), teenstander van Gaika, was links. Vandaar die bynaam.

(*) Zie Bataviasche Courant, 1820.

149 Teenstra se weergawe van hierdie (die 5de) Kafferoorlog van 1819 is baie onvolkome en selfs misleidend. Vgl. Theal, 1795-1834. Sy naamgebruik moet ook verbeter word. Goma is Makoma; Boocho waarskynlik Pato; Botman is Botumane; Enno is Eno; Halloway, Holloway; Trappers, Trappes.

[p. 281]

Amsterdam, met wien ik mijne reis, met het schip de drie Gebroeders, naar Batavia zoude voortzetten. Nadat wij eene kar met vier paarden bespannen voor 14 rijksdaalders afgehuurd hadden, verlieten wij met het aanbreken van den dag de stad en passeerden, voor en aleer wij aan Constantia kwamen, pas 3 uren gaans ten zuidoosten der Kaapstad gelegen, het Ronde Boschje en vervolgens den Wijnberg, welk laatste een gehucht is, waar vele nederige en zeer uit elkander verspreide woningen eene groote buurtschap uitmaken. Verder lieten wij aan onze regterzijde de plaats van Sebastiaan van Reenen¹⁵⁰ liggen; aan de zuidzijde dezer woning is het kerkhof, alwaar onze voerman ons het graf van den ouden Sebastiaan van Reenen, alsof wij den man zeer wel moesten gekend hebben, aanwees. Nu kwamen wij weldra aan een hek of hooge mei (zouden de Vriezen zeggen) met twee witte zuilen, waarop men las: Groot-Constantia. Hier reden wij langs eene fraaije eikenlaan naar gezegde plaats, die voorheen met Klein-Constantia en Bergvliet een geheel uitmaakte; zij werd door den landkundigen gouverneur van der Stel aangelegd, en naar Constantia, deszelfs toen ten tijde in Holland zijnde echtgenoote, aldus genoemd.¹⁵¹

In de nabijheid dezer buiten- en wijnplaats heeft men bij het aankomen, ter regterzijde van de laan, een' grooten fraaijen stal en woningen voor slaven; het buitengoed zelf staat regt voor eene eiken laan, en heeft met deszelfs witte muren, door hooge eiken beschaduwd, een fraai aanzien. Voor hetzelve is een groot en lommerrijk plein. In den voorgevel van het huis ziet men een beeld met den horen des overvloeds. Binnen in de gaanderij gekomen zijnde, viel dadelijk mijn oog op de piramide van druipsteen, waarvan ik u in den vierden brief, blz. 157, reeds geschreven heb; zij staat aan de regterzijde, wanneer men het huis binnen komt, in den zuidwesten hoek van het voorhuis of de gaanderij; hare gedaante heeft veel overeenkomst met een' kandelaar, waarop eene kaars staat, en is ongeveer 2¼ Nederlandsche el hoog. De omtrek van het voetstuk is rond bekapt, en heeft, met den steilen kant van ongeveer eene handbreedte, de hoogte van ¼ el en ruim 2 Nederlandsche ellen in diameter. Boven het flaauw oploopende voetstuk staat de ronde piramide, lichtgeel van kleur en ongeveer 12 à 15 Nederlandsche duimen in middellijn; echter is de bovenste helft

150 Die plaas is Welgelegen (Botha, p. 34), waar nou nog die ou windmeul staan. Die kerkhof, 'n bietjie verder genoem, is ook nog daar, ongeveer 200 tree regs van die huidige De Waal-pad.
Die eerste Sebastiaan deur Teenstra genoem, ged. 1794, was die seun van die ‘ouden’ Sebastiaan Valentyn (1760-1821), en laasgenoemde, hoewel vir Teenstra onbekend, 'n man van grote bekendheid vir sy tyd en omgewing. Hy was die broer van Jacob (boer en reisiger, vgl. p. 229), Dirk Gysbert (boer en reisiger, vgl. p. 79) en Willem (boer en reisiger, vgl. Mossop, Reis van Willem van Reenen, V.R.V., Kaapstad, 1935). Self was hy ook boer en reisiger. Na sy broer Willem (1778-1779), het hy die botanicus Paterson in 1779 op 'n reis vergesel en met Dirk Gysbert, Walvisbaai in 1793 besoek (Mossop, id., p. 10; Franken, Duminy-Dagboeke, V.R.V., 1938). Die dryfveer agter die reise van Willem en Sebastiaan was die soek na goud.
Met die voorstelling van Blomwaert en Wiid, op. cit., p. 2, asof die reisiger Jacob die vader van die broers, en nie 'n broer self sou gewees het nie, het Franken, id., p. 208, eintlik al voldoende afgereken. By die kontemporêre skrywers wat Franken noem, kan ek de Jong voeg. Ander moderne ondersoekers soos Godée Molsbergen, Mossop en Moritz, Die Deutschen am Kap, Weimar, 1938, aanvaar ook die broerverwantskap. Ook vir my bestaan daar geen twyfel nie, waarby ek nog wys op die leeitye van Jacob sr. en Jacob jr. in 1790, die tyd van die Grosvenor-tog. Jacob, sr., was 63 jaar; Jacob, jr., 43 jaar (Gesl. Reg.). Laasgenoemde ouderdom is tog verreweg die aanneemlikste vir so'n reis.
Omtrent Jacob, sr., nog die voïgende. Hy was die seun van die stamvader en 'n vooraanstaande boer en burger. Behalwe Welgelegen het hy ander plase besit, was lid van die Weeskamer en Burgerraad, afgevaardigde na die Kamer van Sewentien in 1779 om te kla oor goewerneur van Plettenberg, ens.

151 In 1685 aangelê. De Jong, op. cit., I, p. 79, gee dieselfde naamsverklaring. Dit kan egter nie juis wees nie want van der Stel se vrou het Jacoba Six geheet. Vermoedelik is die plaas geheet na 'n dogtertjie, Constantia, oorlede in Oos-Indië, van H.A. van Rheede tot Drakenstein, Heer van Mydrecht, wat as besoekende kommissaris aan die Kaap die grond aan van der Stel geskenk het. Sommige dink ook die naam kan 'n uiting wees van v.d. Stel se ‘trou’ aan sy vrou in Holland, wat nooit na Suid-Afrika gekom het nie (Dorothea Fairbridge, Historic Houses of South Africa, Cape Town, 1922, p. 76-77).

[p. 282]

iets dunner en loopt van boven, op de breedte van eene hand, in een punt, alwaar men nog duidelijk de breuk tusschen deze piramide en den daar boven gehangen hebbenden conus zien kan, welke in den druipkelder aan elkander vastgegroeid waren. Uit deze gaanderij gingen wij, op sterke uitnoodiging van deze vriendelijke menschen, in eene groote zaal, welke wij op onze regterhand hadden; dit vertrek was met tien groote spiegels gemeubileerd, die door de op elkander korresponderende spiegeling eene zonderlinge vertooning in deze zaal veroorzaakten. - De tuin is zeer groot, wordt zindelijk onderhouden, en is rijk aan verschillende soorten van fijne vruchtboomen, heesters en bloemen. Het pakhuis, dat groot en fraai gebouwd is, staat achter of aan de zuidzijde van het woonhuis; in het fronte-spits staat het jaargetal 1791. Verder ziet men eenige fraai bewerkte, maar zeer indecente beelden, bestaande in eene naakte Godin,¹⁵² welke, op eene voor het kiesch gevoel aanstootelijke wijze, op een' adelaar gezeten is, en den Goden nectar schenkt; terwijl zij van eene menigte bacchanten in eene gelijke naaktheid en wellustige houding omgeven is. Ik vroeg, waarom men Hebe, in haren val op den olympus, er ook geene plaats vergund had? Maar dit werd met een' glimlach beantwoord; en men leidde ons nu het pakhuis binnen, hetwelk men hier meer wijnkelder, dan pakhuis noemt, alhoewel het op den grond gebouwd en geheel geene overeenkomst met een' kelder heeft. Aan de zuidzijde van het pakhuis vindt men eene biljartkamer, met eene dusdanige tafel voorzien; vier oude, vuile kaarten, de vier werelddeelen verbeeldende, en eenige oude portretten hingen aan de wanden; maar veel fraaijer was het gezigt uit de ooster glasraams: van hier ziet men, over hoogten en laagten, boomen en heesters, op de Baaifals en de aan de overzijde gelegene Hanglip. Bij deze gelegenheid zagen wij juist de witte, blinkende zeilen van een schip in het verschiet, hetwelk deze baai binnenliep. In het pakhuis zijnde, moest men ook de onderscheidene soorten van wijnen proeven, die hier voorhanden waren en deze plaats opleverde; een kelkje, zoo groot als een bierglas, werd nu ingeschonken, en ieder onzer eene dusdanige hoeveelheid aangeboden. Geen Turk zou dit vriendelijk aanbod hebben afgeslagen, als hij den aangenamen geur, die in het pakhuis verspreid was, maar eerst in den neus had gehad; althans wij waren zonder veel moeite ligt over te halen, om te proeven. - Men

152 Hier het Teenstra baie half gekyk. Die beeldhouwerk stel geen godin voor nie, maar 'n jongeling, Ganymedes, die skoonste wat ooit gebore is en skenker op Olympus geword het, juis na die val van Hebe, deur Teenstra verder genoem. Hebe was eers skenkster van die gode en godin van jeug en verjonging. Ook is wat Teenstra bacchante noem, kupidootjies.

[p. 283]

perst hier vijfderlei soort van Constantia-wijn, als:

Roode Constanti kost het halve	aam 200 rijksd.
Witte dito	dito 200 rijksd.
Frontignac (van kleur als de Mad. wijn)	dito 250 rijksd.
Steenwijn (zoete)	dito 125 rijksd.
Pontac (donker rood)	dito 250 rijksd.

Echter geef ik de voorkeur aan de eerste soort boven alle andere in smakelijkheid.

Bij een gunstig jaar rekent men, volgens de opgaaf van den eigenaar en bewoner van Groot-Constantia, den heer Jacob P. Cloete,¹⁵³ 50 leggers wijn of 200 amen te kunnen persen¹⁵⁴; echter bedraagt dit bij een ongunstig jaar ook wel de geringe hoeveelheid van 10 à 15 leggers. Men rekende op Groot-Constantia deze vijf wijnsoorten in de volgende verhouding te kunnen persen, als:

Roode	Constantia	24	leggers.
Witte	dito	12	dito.
Frontignac	dito	3 à 4	dito.
Steenwijn	dito	2	dito.
Pontac	dito	2	dito.

Op Klein-Constantia verschilde de mij aldaar opgegevene verhouding zeer weinig met de bovenstaande; zoodat er in de allergunstigste jaren op Groot-Constantia en Klein-Constantia te zamen niet meer, dan 100 leggers wijn geperst worden; dit jaar had men op Groot-Constantia slechts elf leggers roode en witte wijn te zamen geperst, en op Klein-Constantia niet meer, dan 16 leggers van alle vijf soorten te zamen. Wanneer men ieder jaar op 50 à 60 leggers wijn rekent zal men voorzeker niet te weinig stellen. Nu vraagt de kroon van Engeland, als eene vaste belasting, 50¹⁵⁵ amen van deze beide plaatsen, dat is 7½ legger wijn van iedere¹⁵⁶; reken nu, wat er niet aan goede vrienden geschonken wordt, - en kraantje lek niet te vergeten, - dan zullen er gewisselijk het eene jaar door het andere niet meer, dan 25 à 30 leggers kunnen worden uitgevoerd; en evenwel wordt er alleen in Europa, of wel voornamelijk in Engeland, Frankrijk, Holland, en wie weet waar al niet meer, wel tienmaal zoo veel verkocht, geschonken en gedronken, als er op beide Constantia's ooit verbouwd is. Nu, madame Constantia heeft dan waarlijk aan haren man te danken, dat haar naam vereeuwigd en bij de eerste tafels

153 Van 1779-1860 was Constantia in die besit van die Cloetes. Die eerste was Hendrik (1725-1799). Jacob Pieter (ged. 1791), hier genoem, was sy kleinseun. (Fairbridge, op. cit., en Gesl. Reg.). In 1860 het die staat die plaas aangekoop. (Die Gedenkwaardighede van Suid-Afrika, 1941, p. 41. Teenstra se aanmerkings oor soorte en pryse van wyne vorm 'n waardevolle aanvulling van wat hier meegedeel word).
Constantia, soos Teenstra dit beskryf, het feitlike onveranderd gebly tot vandag toe.

154 'n Lêer, teen 200 rds. per halfaam, is £120 per lêer, in Engelse geld omgereken teen 1/6 = 'n riksdaalder.

155 Lees ‘60’.

156 Deur ooreenkoms met die kommissarisse - generaal Nederburgh en Frykenius (vgl. p. 273) in 1793 gesluit, moes Groot en Klein Constantia, ieder 30 aam wyn aan die regering afstaan teen 50 rds. per aam. Met die verwisseling van bewind moes die oorgrote deel hiervan na Engeland gaan, waar die staatsekretaris dit onder sy vriende uitgedeel het. Eers in 1828 het aan hierdie uitdelery 'n end gekom. Daarna is die wyn verkoop ten behoewe van die Kaapse goewerment (Theal, 1795-1834, p. 388).

[p. 284]

over de geheele aarde genoemd wordt. - Van Groot-Constantia reden wij nu naar Klein-Constantia, voorbij het kerkhof der eerstgenoemde plaats, alwaar twaalf witte graven eene zonderlinge vertooning maakten en niet weinig bij het groene gras, hetwelk op dezen heuvel stond, afstaken. ‘Van buiten waren zij wit bepleisterd en van binnen vol doodsbeenderen.’ - Klein-Constantia wordt bewoond door mejufvrouw de weduwe van den heer Klaas Colijn;¹⁵⁷ de prachtige en kostbaar gemeubileerde voorkamer, alwaar men ons binnen leidde, toonde ons den bloei en de welvaart van de eigenares dezer plaats aan. Aardig werden wij verrast door de muzijk van een zestiental muzikanten, welke alle als lijfeigenen aan mejufvrouw Colijn toebehoorden; zij voerden eene volmaakte veldmuzijk¹⁵⁸ uit, met al de daartoe benoodigde blaas- en andere instrumenten, als klarinetten, fluiten, trompetten, fagot,¹⁵⁹ slang, bekkens en twee groote trommen, en bespeelden dit alles zoo wel, als het beste Engelsche korps in de Kaapstad durfde denken. ‘Ik zal mijne jongens dezen middag aan tafel weder laten spelen,’ zeide de gastvrije moeder, ‘als de heeren ons het genoegen willen geven van met ons te dineren.’ Maar hoe vriendelijk en bevallig moeder en dochters ons dit ook wisten voor te stellen, bleven wij echter aan ons besluit getrouw en lieten ons voorgenomen toertje door geen' langdurigen maaltijd verkleinen: dus ziet gij, vriend! dat men mij niet, gelijk gij wel gezegd hebt, aan een strootje houden kan - dit moet nu wel, blijkens deze weigering, in een kabeltouw veranderd worden. Ook hier bezochten wij het wijnpakhuis, alwaar men ons de vijf reeds genoemde wijnsoorten bij kelken vol proeven liet; wij zullen het maar bij proeven laten, ofschoon het met regt een' anderen naam verdiende. Begrijp eens, hoe erg het hier afliep: tusschen mij en mijnen reisgenoot van der Goes ontstond verschil over de beste en smakelijkste soort van deze wijnen; ik stelde mij den onderscheiden' smaak en geur niet regt meer voor, en eene herproeving was het noodlottig en hartroerend gevolg onzer kwestie, waarna wij het eindelijk eens werden en proevende het verschil weer bijlegden.

In dit pakhuis ligt een groot boek, zijnde Album voor Klein-Constantia genaamd, sedert Julij 1823 aangelegd, waarin reeds honderden van namen met rang en woonplaats der reizigers geschreven waren; ik schreef er dan ook, met

157 Klein Constantia heet vandag Hoop op Constantia, terwyl die eerste benaming op 'n ander plaas in die buurt oorgegaan het. (Fairbridge, op. cit., p. 80 e.v.).
Mej. Fairbridge noem die weduwee mev. Johannes Lambertus Colyn, wat nie bra klop met Klaas of Nicolaas nie. Inderdaad is Johannes Nicolaas ook 'n bekende naam onder die Colyns, sodat die weduwee se identiteit nie heeltemal vasstaan nie. Tog lyk mej. Fairbridge se weduwee dieselfde ondernemende vrou wat Teenstra ons voorstel, want mej. F. vertel hoe die weduwee 'n regstryd gevoer het teen Hendrik Eksteen van Bergvliet (vgl. p. 285) in verband met 'n pad oor sy plaas, wat sy gevoer het tot die Geheime Raad in Engeland - en uiteindelik daar gewen het.

158 Militêre musiek deur middel van 'n ‘brass band’.

159 Baspyp, van hout. (V.D.).

[p. 285]

een door dichtvocht versterkten geest, een zes-regelig versje extempore in.

Van hier reden wij nu naar de plaats, genaamd Buiten Verwachting,¹⁶⁰ bewoond wordende door den heer Rijk Cloete, oom van den bewoner van Groot-Constantia. Bij dezen heer logeerde eene schoone en bevallige weduwe, mevrouw K......., welke ons, zoowel als Cloete zelf, zeer vriendelijk ontving.

Haar man, welke in Holland overleden en in¹⁶¹ even kolonel geweest was, werd nog zeer door haar betreurd; en niettegenstaande deze hare droefheid, vermeerde van der Goes dezelve, (hoe dwaas!) door haar te zeggen, dat hij zijn edele zeer wel gekend had, dat hij in Holland slecht geleefd had, en daardoor met algemeene minachting beschouwd was geworden. In plaats van die arme vrouw te troosten en op te beuren, bleef hij bestendig de rol van een' jobsbode spelen door niets dan bedroevende tijdingen aan de in tranen zuchtende weduwe over te brengen. Nu, ik moet zeggen, dat ik blijde was, toen ik weder op de kar zat, om verder te rijden, en hem toen (trouwens ik was de oudste) duchtig over zijn onberedeneerd gedrag bestrafte. - Van hier reden wij nu naar Bergvliet, alwaar de heer Hendrik Eksteen woonde.¹⁶² Deze plaats, welke, ten tijde van den gouverneur van der Stel, met Groot- en Klein-Constantia een geheel uitmaakte, behield bij de latere verdeeling de grootste oppervlakte lands, omdat zij niet met wijnstokken beplant, minder van kwaliteit, en daarom meer geschikt was voor eene vee-, dan wel voor eene wijnplaats. Dan na de eerste verdeeling werd er nog een groot gedeelte van afgetrokken, zoodat derzelver tegenwoordige grootte slechts 530 morgen bedraagt. De plaats of werf is zeer groot, wel onderhouden, en levert, met derzelver kralen of stallen, slavenwoningen en het hoofdgebouw zelf, een groot en fraai geheel op.

Wij reden vervolgens nu, voorbij Newland of Nieuwland, naar de Kaapstad terug. Bij Newland, de verblijfplaats van den gouverneur,¹⁶³ hadden wij aan onze linkerzijde een verrukkend gezigt op den voet of de afhelling van de oostzijde van den Wind- of Duivelsberg, waarop de lichtblaauwe zilverboom en de donkergroene dennen zich zeer prachtig bij afwisseling vertoonden. Het glansrijke der zilverbooms-bladeren tegen de graauwe klipkransen, en de hier en daar verspreide en zich boven het geboomte verheffende buiten-

160 Vandag die plaas van mnr. D.M. Lategan.

161 Lees ‘in leven’.

162 Hendrik Oostwald Eksteen (vgl. aant. 157) was bekend vir sy joviale natuur en groot feeste. (Fairbridge, id., p. 87). In die ‘Franse tyd’ (1795-1815) was hy patriotsgesind (Fransgesind) en in 1798, tydens die Eerste Engelse Bewind aan die Kaap, het hy die historiese potjie geloop met goewerneur Macartney, wat soldate by hom ingekwartier het, omdat hy uitnodigings na sy dogter se huwelik uitgestuur het aan ‘burger’ so-en-so (d.w.s. ‘citoyen’ op die Franse manier) i.p.v. op die gebruiklike manier aan ‘mynheer’ so-en-so. Eksteen moes baie soebat en beloof voor die soldate teruggeroep is en die huwelik kon deurgaan. (Theal, 1795-1834, p. 25. Ook Lady Anne Barnard vertel hiervan).
In 1814 het Eksteen ook besitter van Tokai geword. Op 'n later datum vind ons Bergvliet in die besit van die Hertzogs: W.F. Hertzog, neef van wyle gen. Hertzog. D.W. Hertzog, prominente figuur aan die Kaap in die eerste helfte van die 19de eeu, was grootvader van wyle gen. en van W.F. Hertzog. (Vgl. Cape Times, 16 Sept., 1932, brief oor Dr. James Barry).

163 'n Verblyf van die Hollandse goewerneurs sedert Simon van der Stel, het dit in private besit geraak in 1791. In 1806 kry sir David Baird die eiendom terug vir die goewerment, Cradock verbeter die huis enigermate, maar veral lord Charles Somerset het daar baie geld op gespandeer. 'n Poging om 'n tweede verdieping op die gebou te sit misluk in 1819. Toe word die huis herbou soos dit op die plaat voorkom. 'n Gedeelte daarvan staan vandag nog. In 1828 is die eiendom andermaal verkoop deur die regering om later in die hande van die bekende Hiddingh-familie te geraak. (Theal, 1795-1830; T.O.).

[p. 286]

plaatsen, met hare witte sterk afstekende muren, leverden eene treffende vertooning voor den opmerkzamen wandelaar op. De weg, dien wij reden, was in een' zeer goeden staat onderhouden en met eene dubbele rij eikenboomen beplant,¹⁶⁴ welke zeer weelderig groeiden en eene aangename schaduw op den breeden weg veroorzaakten, welke met rijtuigen, te paard of door voetgangers zeer veel gebruikt wordt. Deze vrolijke weg, en het gesprek over de verschillende smakelijke wijnsoorten bragten ons in eene aangename stemming aan de stad, alwaar wij dan, over het toertje zeer tevreden, voor onze logementen afstapten.

Nu, vriend! dit is dan, vóór mijn vertrek naar Batavia, mijn laatste uitstapje in deze kolonie geweest, en de kapitein Edeling heeft mij gezegd, dat wij zondag eerstkomende, zijnde den 3 Julij, bij goed weer zeilen zouden, en dat ik mij dus dan aan boord bevinden moest. Ik heb waarlijk ook reeds tusschen de 16 en 17 weken in deze kolonie doorgebragt, maar zal mij dien aangenamen tijd, ofschoon met zoo vele smartelijke dagen doorweven, nimmer beklagen; ook moeten wij, zoo de omstandigheden dit niet doen, ons naar dezelve schikken. Ik verlaat dan deze kolonie met ware dankbaarheid voor de vriendschap en weldaden, die de goede Kapenaars mij zoo onbaatzuchtig en welmeenend bewezen hebben, en ontveins niet, dat ik gaarne het overschot mijner dagen in dit door de Natuur zoo mild, zoo verkwistend gezegend paradijs zoude willen doorbrengen, indien het thans slechts onder het Hollandsche gouvernement behoorde; ik zeg, in navolging der Kapenaars, Hollandsche, niet Nederlandsche, welke eerste benaming hier zoo bijzonder veel invloed op de inwoners uitoefent. Wanneer men zich als Hollander bekend maakt, kan men duidelijk de trekken van vreugde en vergenoegdheid in het wezen van de onbekende Afrikaners bespeuren. Daarenboven twijfel ik geenszins, of men zoude alsdan de slavernij zien afschaffen, het papier tegen 48 stuivers inwisselen, en wat zoude er dan nog te wenschen overblijven? gewisselijk zeer weinig, om onder zulke brave, beste menschen te verkeeren, in zulk een aangenaam klimaat. (Vergelijk, bladz. 236, op Tabelle D, slechts den stand van den baro- en thermometer.) Hier waar men koren en vruchten met zoo weinig moeite zoo overvloedig vindt, - hier, waar de gezonde wandelaar een veld, zoo wel des winters als des zomers, door de milde Natuur, vol van de schoonste en prachtigste bloemen en

164 Die nog hede beroemde Nuwelandlaan en die voortsetting daarvan.

[p. 287]

heesters vindt, die elkander als om strijd in luister en schoonheid bestendig afwisselen, welker glans en geuren geen penseel of pen overbrengen kan aan hen, die dit niet met hunne eigene oogen aanschouwd hebben. Hier vindt het verliefde paar rozen zonder doornen (schellings roosje), ach! dat zij bij standverwisseling zoo spoedig verwelken. De wandelaar zoekt en vindt hier het schoone, zoo wel in planten als insekten, en onder de duizenden van kruiden de medicijnen, om zijne gezondheid te herstellen; - hoe vele nuttige kruiden worden hier als onopgemerkt vertreden! Daar wordt ons oog bekoord door de fraaiste vogelen, die men zich voorstellen kan. Welk een Goddelijk land! het veld is vol van wild, het water aan de kusten en in de baaijen krielt van visch en kreeften, terwijl strand en wateren met smakelijke en vele eijers leggende vogelen als bezaaid zijn; het eene wedijvert met het andere in smakelijkheid. Waar toch vindt men zulk overheerlijk water, om te drinken, als hier? en wel inzonderheid het Tafelbergs water, welks smaak en zuiverheid bij niets te vergelijken zijn; hoe verkwikkelijk was het mij in mijne ziekte, wanneer ik het slechts ongekookt nuttigen mogt, daar het door gekookt te worden zeer veel verliest; men moet hetzelve drinken, zoo als de weldadige moeder Natuur het oplevert. Bij mijne aankomst alhier vertrouwde ik mij omtrent de gunstige beoordeeling van dit water niet, omdat het water, dat wij aan boord hadden, veel van deszelfs waarde en smakelijkheid verloren had; maar ik moet bij mijn vertrek er nog denzelfden lof aan toezwaaijen en gelooven, dat geen nectar der Goden het er op den duur, en vooral op de smachtende lippen van den lijdenden of dorstenden reiziger, in smakelijkheid van winnen zal. De eerste gouverneur, Johannes A. van Riebeek, noemde de nu Versche rivier de Tafelbergsbeek; thans drinkt, door middel van ijzeren en zinken pijpen, de gansche stad dit water.¹⁶⁵ Men is bezig, om het langs den weg naar de groene punt te leiden, 6 Engelsche mijlen ver en wel tot aan het huis van den stads secretaris P.J. Truter, aan de westzijde van den Leeuwenberg liggende, zijnde dezelve reeds daartoe in gereedheid.

Eindelijk moest ik mij dan van een' reispas, om deze kolonie te mogen verlaten, (gelijk ik, om er te blijven, ook had moeten vragen,) voorzien, ofschoon mij het bekomen van denzelven veel moeite kostte. Begrijp eens! eerst moest

165 In 1811 op bevel van goewerneur Caledon gelê. Voor die tyd het Kaapstad sy water uit putte of fonteine gekry - veral uit 'n groot fontein op die Parade, wat sy water uit die Varsrivier gekry het, aangebring deur middel van 'n voor. (Theal, 1795-1834, p. 151).

[p. 288]

ik mij op de koloniale secretarij vervoegen; hier gaf men mij een papier, waarop acht certificaten stonden geteekend; deze moesten gezien worden: a door Zijner Majesteits fiskaal, aan wien ik beloven moest, om geene brieven, welke niet met het gewone postmerk gestempeld waren, te zullen medenemen; b op de secretarij van het hof van appel; c op de secretarij van het hof van justitie; d aan den sequester; e aan den stads thesaurier; f aan den kommissaris van publieke verkoopingen; g aan de bank van leening; h aan de weeskamer, enz. Vervolgens moest ik nog naar het zegelkantoor, om het noodige zegel te halen; men gebruikt hier nog het zegel van den ouden Jan Companij, zoo zeggen de overbergsche boeren, als zij van den gouden tijd der Oostindische kompagnie spreken.

Nadat ik de papieren in orde en het verschuldigde betaald had, nam ik afscheid van deze menschenvrienden, hetwelk alles behalve koel en onverschillig was. De heer J.K. van Oosterzee, nadat zijn edele mij eerst zijn fourgon¹⁶⁶ ter mijner dispositie gezonden had, om van de hier en daar wonende vrienden afscheid te nemen, en alzoo van den eenen naar den anderen te kunnen rijden, bragt mij naar het zeehoofd of den steiger, waar ik ook aangekomen was, en vergezelde mij tot aan de sloep, alwaar ik den laatsten druk van zijne mij gered hebbende hand ontving. Dit was op zondag achtermiddag, den 3 Julij; doch de wind ongunstig zijnde en onze kapitein, die hier aan de Kaap getrouwd was, tegen de reis opziende, doordien deszelfs hoog-zwangere vrouw hier bleef, - ‘een vrouwen haar, trekt meer, dan een marszeil,’ zeggen de matrozen, - bleven wij tot aan woensdag, den 6 Julij, rustig in de Tafelbaai voor anker liggen. Gedurende dezen tijd ontving ik nog bestendig brieven; men zond mij geschenken, snoeperijen, enz.¹⁶⁷ Men noodigde mij uit om weder aan wal te komen; maar dit laatste zoude eene nieuwe scheiding veroorzaakt hebben, waarom ik dan ook maar stilletjes aan boord ben gebleven. Niet voor woensdag morgen kwam de kapitein aan boord; het anker werd geligt en wij gingen onder zeil; maar door stilte en tegenwind kwamen wij des avonds wederom op dezelfde plaats in de Tafelbaai ten anker, alwaar wij hetzelve geligt hadden. De kapitein ging dan weder naar land, en nu ontstond er reeds in de Kaapstad een gemompel, dat hij, door aan wal te zijn, de gunstige gelegenheid voorbij gaan liet; maar de beste

166 Ligte oordekte twee - disselboomwaentjie (V.D.).

167 Die bekend ou Kaapse gewoonte om mekaar presente te stuur. Vgl. p. 87.

[p. 289]

stuurlui zijn aan wal, en daar waren onze kapitein en deszelfs beminde immers ook. Donderdag morgen, den 7 Julij, kwam de kapitein bij tijds weder aan boord, en onder een gunstig windje stevenden wij dan nu de groote Wereld- of Indische zee in.

Vaarwel!

PS. Dezen zende ik met den Jolleman,¹⁶⁸ die ons heden morgen, den 7 Julij, nog eenig versch vleesch gebragt heeft, aan mijne Kaapsche vriendinnen, om denzelven met het eerste Nederlandsche schip te verzenden, denkelijk wel met den Abel Tasman.¹⁶⁹

168 Die man van die jol d.w.s. 'n ligte roei- en seilskuit (V.D.). Hier word die jol gebruik tussen land en skip.

169 Die skip waarmee hy gekom het en wat reeds op die terugweg is van Indië na Holland - 'n baie voorspoedige vaart.

25 ‘By a Civil Servant,’ nl. W. Wilberforce Bird, ‘Controller of Customs’. 'n Uitstekende boek, vgl. Inleiding.

48 Nou Durbanville.

63 Juis, hoewel in sy gevolge hoofsaaklik tot skade aan huise beperk. In 1811 is weer kleinere skokke gevoel (Theal, 1795-1834).

64 Saturnus of Kronos d.w.s. die Tyd.

65 Slaan klaarblyklik op Engelse voorliefde vir ‘crazy pavements’.