|
| |
| |
| |
XIII
‘Nim my net kwea, hearskip, mar binne jo net de nije boumaster?’
Ik draaide de holle fan siden, knikte, net botte oansjitsk.
Under de strjitluif siet er, de jongkeardel, op ien fan de banken dy't Selsma by broeisk waar altyd bûten stean hie, in kroes wyn foar him. Ik woe al trochrinne en begjin oan myn jûnkuier, mar de feint ferfette:
‘It lei my al by, dit kin net misse. Ik hie in boadskipke oan jo, goedboadskip.’
Ik koe net sizze dat ik him ea mei bekende eagen sjoen hie. Syn habyt skaaide wat nei it útlân, lyk as de flewielen mûtse nêst him op 'e bank. Under in hege blanke foarholle blierken in pear stielblauwe eagen. Nee, dochs gjin frjemdling, de skerpe noas en it slûk delhingjend ljochte hier tekenen earder immen út dizze kontreien, al hie er wer neat fan de boerekneppels dy't ik koe fan 'e feemerk.
Ik ferstelde myn loopke nei de stedsfinne en skikte by. Hy riisde hoflik oerein, meat sa't ik murk wol in foet boppe my út.
‘Ik hâld jo net op? Myn namme is Skelte Tjaerda.’
Unmidlik heakke de namme him los út myn ûnthald. Tjaerda.
Jawis, dy lêste lânsdei. Klear seach ik de persoan fan dy namme hjir troch de jachtweide gean, de banken bylâns, de knevel opstrutsen, riedsman en opstokelder fan omsittend steatefolk.
‘Dan komme jo fan Rinsumageast, rekkenje ik?’
De jongfeint gnyske ris, in twinkel fan wille yn 'e eagen.
‘Dat is jimmerwei it earste dat ik hear hjir te Ljouwert. Jo hawwe it goed, ik bin in soan fan de Deputearre. Mar mei ik jo in swolch drinken oanbiede?’
| |
| |
Wylst hy de taap ynrûn brocht ik my in oar byld te binnen: dy jûn ferline simmer mei Wigle op Ayttahûs en dy syn brief út Munsterlân letter. Skelte? Dit moast him wêze. Hy striek al wer by my del.
‘Jo binne studint yn Leuven?’
Licht ferheard seach er my oan, loek de wynbrauwen op.
‘De wrâld is soms bare lyts. Hoe witte jo...’
Koartwei lei ik út dat ik fan Wigle fan Aytta, myn freon - ik brûkte it wurd net sûnder grutskens - oer him heard hie. It lei my op 'e lippen en freegje de jonge Tjaerda nei de swierrich- heden yn syn âldershûs, mar ik hold it foar my. Wat hie ik dêr mei fanneden? Begryplik knikkend hie de studint myn wurden folge.
‘O, sit is sa. Mar lit my no earst myn boadskip oerbringe. Doctor Viglius hat my koartby te Leuven in brief takomme litten. In antwurd wie it op in tynge fan my oan him, dat ik tusken de semesters in reis nei Fryslân oangean soe. Dêrom skreau er my en bestelde my syn minlike groetenissen oan jo, syn Ljouwerter freon, sa't er jo neamde.’ Hy wachte efkes, seach my skelmsk oan. ‘Wol moast ik derby sizze, de heechlearde hie al ris in brief fan jo kant ferwachte.’
Skelte Tjaerda heve syn kroes en wy brochten inoar in dronk ta.
Ik krige myn aardichheid oan dizze maat mei syn beslipe manieren. In iepen prater wie er, in man fan 'e wrâld al wat, net wend grif om út twa mûlen te sprekken. Yn 'e stêd hie er al heard oer Van Aaken syn ferstjerren en ek wie him trochdien, malheur by it grutte kerwei op Aldehou soe syn ein ferhastige hawwe. Wie dat sa? En kaam it út, dat de lange Burmania de grypske kloeren oeral ynslein hie? In albestel, as hy, Skelte, syn sin sei. Syn heit hie gauris aksje mei de man hân oer pastoarsbeneamingen en lânoankeap, dêr't de grutte syn omke, de deken, it near op lein hie. Lestich folk, dat him hjir te Ljouwert as podden opblaast, sa wie âlde Siids wol oer dy twa útgien.
Ik liet de mûlripe studint prate, sûnder him fuort by te fallen
| |
| |
mei eksploaten en kerellen dêr't Pier Poehei mei anneks wie.
De lêste moannen hiene my leard wach te wêzen, dat ik hold my ôfsidich, liet allinne in pear algemienheden los en socht om wat frijbliuwender petear.
‘Jo heit haw ik in kear moete, hjir yn De Gouden Helm. In man dy't syn ein net gau slûpe lit, liket my ta. In persoan mei ferdjippings, sa't se hjir wol sizze.’
Myn prater seach betochtsum yn syn wynkroes.
‘Mei ferdjippings, sis dat wol. De âlde hâldt net fan heal wurk, as ien dat wit, dan bin ik dat.’
Ik koe it net litte en doch de soan it ferhaal, hoe't yn 'e folle sitting fan de Steaten de Deputearre in doarpspastoarke, dat syn pleitrede foar wier befestige, mei in breed gebeart útnoege hie op pânsebrij by him thús en hoe't doe it hiele hege Kolleezje útbarsten wie fan laitsjen. Ik koe fernimme dat dit bierbankteltsje de studint as lij wetter yn 'e earen gong; hy sloech himsels op 'e knibbels fan wille.
‘Ja, dat is ien kant fan him, de koartswyl, mar de measten kenne him oars. Us âlde fljocht troch fjoer en wetter as it giet om jiertaksen en lânrjochten dy't net doge neffens him. Jierrenlang hat er it tsjin de Gouverneur yn 'e kant set oer dy syn rjocht fan tol oan de Swarte Wei. Ik leau, dat pleit is noch net besljochte. As jonges seine wy dan, as er te kear gong: de blynkape is wer op! It is sá, as de prior fan Klaerkamp him net wat yn 'e stokken hold, dan soe it Keizerlike Hof noch oars piipje. In neil oan har deakiste, mar se doare him net oan.’
Yn 'e herberchstoepe dêr't wy sieten skimere it al; stil hong de jûnsoelens oer de Nijstêd. It petear stie my oan, ferdivedearre my, benammen doe't de jonge Tjaerda begûn oer it studintelibben te Leuven, mâlfiten dy't se útheefden, duëls op 'e degen, grappen mei pater-dosinten dy't smoarch weikamen...
Ik wie suver bliid te hearren dat er by Selsma's in tydlik nachtleger besteld hie.
Doe't wy de jûns dêrnei op myn keamer sieten tegearre, de
| |
| |
wynkanne tusken ús yn, rekke it iis alhiel brutsen. Ik krige it oer myn leartiid ûnder Van Aaken en Skelte op syn bar rekke los oer syn jongesjierren op 'e âlderlike state. Rike jierren hiene it west, al hie in ûnfersetlike faar dêr de tuchtroede hantearre, straffen útdield dy't de sêftsedige mem soms wist te mylderjen. Mar hy en syn bruorren hiene omstean leard, de fammensbern, fiif yn tal, nammers net minder; alle acht frezen se de hân fan heit, waans wurd wet wie. Sa kaam ús praat op Skelte syn jongste suster, dêr't ik út Wigle syn brief al wat fan ôfwist, mar no krige ik it hiele drama te hearren. Kinsck Tjaerda hie it oanlein mei de túnfeint, in knaap sûnder spyn; de susters wisten it, mar holden it eangstfallich stil. Hja koene heite útspraak, hy hie leaver dat de state mei lân en sân fersonk as dat ien fan syn bern boaske oan folk sûnder adelsbrieven. Op in ûnsillige dei hie de âlde it span oantroffen yn elkoars earmen. Doe sloech de bare divel dertroch en hie de stins te lyts west. Mei de rydswipe hie er de feint fan it hiem jage en doe it fanke ûnder hannen nommen. Mar doe't dy fan har ôfspriek en prate fan bliuwende trou, wie de hel alhiel losbrutsen. Gjin basterts binnen myn grêften! hie er raasd en mem en susters moasten har derûnder deljaan dat er ek Kinsck it hûs ferbea. Sûnder folle rêding as it nedichste wie se ta de poarte útrekke, skriemend fan ellinde, mar mei de holle omheech. Immen út it doarp hie har rinnen sjoen letter, earne by Dokkum om... Skelte Tjaerda syn lûd mindere, soarch lei no oer syn skerpe trekken.
‘Hie ik derby west of ien fan myn bruorren, miskien hiene wy it slimste keare kinnen. Mar wy sieten om utens op stúdzje, ik yn Leuven, Siids en Woarp yn Parys en Orléans. In smokkelbriefke fan myn âldste suster brocht my it trelit oer en ik stie op sprong om heit te skriuwen en freegje kleminsje. Doe kaam doctor Viglius op trochreis yn Leuven oan. Ik teach de dryste skuon oan en fersocht him om by my thús te pleitsjen foar fersoening. Grutmoedich man dy't er is, sei er it my ta, mar...’
| |
| |
‘Mar is dêr stomprûn,’ foel ik yn syn ferhaal. ‘Ik wit it, hy hat it my yn in brief koart beskreaun. Mar hy skreau ek, dyn suster soe yn Imbden bedarre wêze?’
Rjocht seach Skelte my oan, like yn dubio te stean. Doe, as oerwûn er himsels, lei er my de hân op it skouder.
‘Wat ik no sis, moat wol tusken ús bliuwe, Cornelis. Us âlde hat oeral kunde, hy soe de Kweade út 'e hel flokke as er alles wist. Hy wit net ienris dat ik yn Fryslân sit.’
‘Elk seit mar wat er kwyt wol,’ sei ik en skonk noch ris yn. ‘Der is safolle langer dat men swije moat.’
Wêrom soe ik him oanmoedigje? Hy knikte, suchte ris, de eagen foardel.
‘It fanke wie yn ferwachting.’
As in bycht kaam it der út, moedsum, net liker as gou it in eigen ramp. Der foel yn 'e keamer in stilte. Rûngear siet Skelte foar my oer, de hannen steunend op 'e knibbels. En doe folge sûnder ophâlden syn relaas, dat ik oanhearde, earst as út de fierte, letter mei stigend respekt foar dizze oankommende jurist dy't alles beweegde om de brek yn syn sibbe te hieljen.
Imbden, ja, dêrhinne hie er earst in reis makke. Dagen hie er dêr omstipt, rûnom pinfiskjend nei it fanke, mar se stjoerden him fan Pontius nei Pilatus. In persoan út Leuven, dat bolwurk fan pausdom en ketterhate, like yn 'e frijstêd oan 'e Dollart net oars sjoen te wurden as in fertocht súsjet. In stêd fol erchtinken tsjin de clerus, dêr't de bychtstuollen leech bleauwen en sneins folop hagepreke waard. Op sa'n gearleger efter in havenloads hie Skelte op 't lêst in man troffen dy't him mei de foargonger yn 'e kunde brocht. De man gong foar in oanhinger fan Wittenberg, mar hy telde ek fan dy Oerdopers ûnder syn skiep. Neigeraden krige Skelte út him, by him en syn wiif hie in Kinsck Tjaerda in winter thúslein. Hja wie de earste net, hja hiene mear folk ut Fryslân bêde, útwykt foar de goddeleaze plakkaten. Yn syn hûs hie it fanke har berntsje krige, in swiere reis, dy't de lytse net oerlibje mocht. Moedich hie se it ferlies droegen, mar doe brocht in flechtling de tynge
| |
| |
dy't har briek: de heit fan it bern wie dea, fallen yn in gefjocht by Dokkum tsjin in hongerbinde dy't it boerelân tramtearre. Untreastber hie Kinsck west, ferbûke har heil sykjend by de nije leare. Foarfêst wist de hagepreker it net, mar nei't se by Anabaptisten har yntrek nommen hie moast se har oerdope litten hawwe. It lêste dat de Lutherman fertelle koe wie dat de jongfaam dy maitiid oan board stapt wie by in skilskipper út Fryslân...
Ik ferbylde my dat it ferhaal Skelte ferromme, bliid dat er it oan immen kwyt koe, al wie ek te sjen dat it him djip yn it moed taaste. Lykwols, hy fermanne him, sloech de hannen twivelich yn 'e loft.
‘Dat sadwaande,’ sei er dof, ‘no myn reis hjirhinne. Mar wêr moat men sykje? Ik haw hjir al mei farrensfolk praat, mar nimmen koe my fierderhelpe. Men treft ek bangens, wanbetrou of wat it is. Sels it haad fan it skippersgild kearde my hjoedby de doar.’
Sa goed ik koe besocht ik dy jûns myn gast moed yn te sprekken. Ik wist net better te dwaan as wiis him op Harns, it seestedsje mei gâns kalkwurken dêr't de skilfarders har thúshaven hiene. Soe dêr net mear kâns wêze om in spoar te finen? Hy gong oerein, knikte hoopfol, hie dêr sels ek al ris oan tocht. It fernuvere my dêrom net, dat doe't ik de oare deis fan myn wurk kaam frou Baef my meidielde, har útfanhûzer wie hookstrooks ôfreizge. It spiet my wol om syn libben selskip sa rap misse te moatten en it begrutte my tagelyk as ik it foar my krige: dy krigele ealmanssoan, omswalkjend by de havenkant, skippers befreegjend, herbergen ôfrinnend, op 'e siik nei syn suster, dat ferstjitten laam.
Eilaas, de minske is himsels it neist, dat de angel dy't mysels pleage liet him al gau wer jilde. Allinne, it hert fol ûnfrede, siet ik jûns op myn keamer, lusteleas in pear stikken fersettend op it skaakboerd dat master Jacob my neilitten hie. Ik miste de master mear as ik wêze woe. Opnij begûn ik mei in brief oan Wigle, de fiere freon, mar it wie as wegeren de wurden de
| |
| |
tsjinst en ûntmoedige smiet ik de guozzefear wer del. Ek myn ritten bûten de grêften kaam it measte net mear fan, de simmerjûnen kuollen al en it wazige fan 'e fierten beneare my. Bytiden fielde ik my útsjoen op dit lân, op dizze stêd, dy't sûnder in bewyske fan Christyn my oankaam as in lege húl.
Wêr koe se keard wêze? Soe ik har ea wol wersjen? Ienkear, op in jûn dat it skimere, miende ik har rinnen te sjen by de Bierkelders. It skeat as in flamme troch my hinne, mar it wite kaperke dat it frommeske droech hie my ferrifele. Hie men mar ien om jin tsjin út te praten! Myn gastwarders, ja tsjin harren koe ik har namme neame, mar it moast temûk en hoeden as hie men it oer in deade. Sape Selsma, moedich man, rekkene dat se hjoed of moarn oanklopje soe om help en frou Baef pinfiske ûnder betroude kunde sûnder dat it wat opsmiet.
Ien ding wie wis, it fanke waard socht. In smjuntestreek wie it, in skandestik! Hoe graach soe ik klearrichheid hawwe oer de rol dy't de lange Burmania dêryn spile.
Yn dy snuorje oppenearren har op it wurk swierrichheden dy't ik net foarsjoen hie en dêr't Pier Poehei danich de hân yn hie.
Op in dei ferskynde tsjin hjeljûn de man sels wer ris op it toaniel as betelmaster. Gerinkel mei de jildbûdel bleau diskear efterwege. Lomp wei die er it wurkfolk te witten, de braspinning deis dy't foar har fertsjinst stie soe tenei oer oardel dei útstrutsen wurde. Twaris wyks soe no útbetelling pleats hawwe, net rekkene mei hjeldagen, dat in dûbele deihier betsjutte fan no ôf oan tri je dagen arbeidzje. My hie er ûnkundich litten, dat op 'e bousteger moast ik it nijs hearre. Ik besaude. Hie er it rjocht? Ik lei by mysels oer om, no't de tsjerkemaster my skoudere, nei de froedskip te stappen, mar in deputaasje fan it bouwersgilde wie my foar. Dy har belet freegjen op it Hûs rûn út op in ferlerne reis, hearde ik al ringen. Mei de fûst op 'e tafel hie er de kleiers te wurd stien. Wat mienden de mannen wol? De fûnsen fan it kapittel slonken no't de stienboeten wegere waarden en de offerblokken yn 'e tsjerken in staffe negoasje wie. Litte de gilden dêr earst ris
| |
| |
wat oan dwaan, hie er grânze. De lju hiene ynlein, der soe al min jild te sûgen wêze út in boargerij dy't it sels nau op 'e hannen stie; de slopte yn 'e hannel, de djoerte fan gâns needdruft, krapte en earmoed dy't tasloech yn 'e efterôfbuorrens, alles wie neamd. It hie magister Pier net fermurve. Oer de gilden hinne wie er útfallen tsjin de ôfwêzige eallju út oare espels fan 'e stêd, de Cammingha's, de Minnema's, dêr't it goud noch oan 'e balke woeks, mar wa't it leed wie dat Aldehou yn oansjen stige soe. Wêr moat ik it weiskuorre, hie er boldere, wêr oars as by folk dat oan ús fertsjinnet? Lit dat kromke leankoarting foar oaren in wink wêze om yn 'e bûse te taasten! Rjochten? Wat rjochten? Se soene bliid ta wêze moatte mei fêst wurk oer jierren en jild by de fisk... Sa wie er noch in skoft trochgien, ferlechjes opsmitend, lûkesaaien lizzend dêr't gjin pyk útkaam. Slûksturtsjend wiene de gildebruorren wer ôfdeisd.
De leadmaster, dy't my fol argewaasje ferslach die, koe dúdlikerwize syn wille wol op. Dit kaam sa net goed, guon bouwers setten it al op in sêft sin, stienlossers bleauwen soms wei, sochten al oanslach as sekkedragers by de rosmolen earne oars yn 'e stêd. Ik murk it sels ek; brimstich begûnen myn mitselers moarns oan har wurk, in grapke koe net lije en soms briek der ûnderling krakeel út om dingen fan neat. En doe't op in midswike Burmania weibleau en it útbeteljen oergong, hie ik tiden praten om alteast de gildegesellen by it wurk te hâlden. It lei derta, dit koe sa net fuortduorje. Ik besleat om, no't myn bouhearre him net sjen liet, ek in wraam te dwaan en lis op Burmaniahûs de tastân út. Mar it hoegde al net mear. Op in neimiddei stevene magister Pier de tekenloads yn, liet him op in bank delfalle en sei sûnder omballingen:
‘Master, wy moatte ris prate.’
Ik seach him ûnrêstich skeuken, de knibbels wiidút, it grouwe liif pûdzjend út it flewielen wammes. It wurd ‘master’ dêr't er my mei oanspriek sûnder de namme foarsei my net folle goeds. Wetterich seach er my oan, de paffige wangen, read opset,
| |
| |
hiene in fluenske trek.
‘Jo sille heard hawwe fan de foege leankoarting dy't ik ynstelle moast,’ sa sette er útein, as wie er de goedens sels.
‘Mar bûten my om,’ fjurre ik fuort fan my ôf, net fan doel him in streep ta te jaan. ‘Dat hat my nij dien. It folk sjocht der my mei op oan.’
‘Healwiis,’ sei er foars, ‘wat sis ik, ûnsinnich. It is oermacht, oars neat. It kapittel hat dermei ynstimd. Us ynkomsten minderje, de kosten rinne op, heger as dêr't it bestek yn foarsjocht.’
‘Mar moatte myn minsken dat no alderearst belije?’ frege ik.
‘Us minsken sille jo miene, master, net jowes. Mar ik stim jo mei, it kin net fan ien kant komme. Libje en libje litte, net wier? En dat is no winliken wêr't ik foar kaam. Sjoch, jo lean woe ik staf-en-af net oan komme, mar no't it nypt en jo oanstelling ûnder Van Aaken ekstra kosten... Nammers ek Van Aaken sels, syn minder-wurden, sa te sizzen, belestige de fûnsen en...’
‘Ik soe de deaden rêste litte,’ foel ik him yn 'e reden, ‘myn learmaster hat genôch ellinde en lêst ûnderfûn.’
Hy stiek in hân omheech as woe er my delbêdzje.
‘O wisse, wisse, de mortuis nil nisi bene. Mar it giet om josels. Lyk as sein, jo besoldiging woe ik net oankomme, mar no't wy der sa foarsteane... It soe dochs net ûnbillik wêze en lit fan jo kant ek in diel falle. Jo as frijfeint...’
Ik ferroppe my ynwindich. Wie dat syn boadskip?
‘Myn kontrakt mei froedskip en kapittel stiet swart op wyt, woe ik ha. Dêr kin nimmen net oan toarne.’
‘Dus jo wegerje? En as ik dit trochset?’
‘Dat soe kontraktbrek wêze,’ andere ik, sa kalm ik koe.
Magister Pier helle de skouders op, syn tommen rûntsjemealden foar it spande liif. De fletse eachopslach krige ynienen wat kâlds, wat wreeds.
‘Lit my dan iepen kaart spylje,’ sei er, ‘jo freegje derom.’
Speurend seach er de loads yn it rûn, syn bot lûd sakke
| |
| |
hommels fan toan. ‘Sjoch ris, bêste Cornelis Frederiks, it is my bekend, jo namme is hjir yn Ljouwert net ûnbesprutsen bleaun. Nee, lit my útprate. Jo wurk hjir op Aldehou kom ik net op. Mar as ik no de namme David Joris neam, harkje goed, Da-vid Jo-ris, dan sille jo witte wat ik bedoel. Jo kenne de plakkaten. De omgong fan jo mei doperfolk is my wiken lyn al oandroegen. Jawis, soks harket fier, fierder as jo faaks erch yn ha. Ien wink fan ús kant, master, en it Blokhûs stiet foar jo doar en slacht ta. Soks kin better stil bliuwe, ik wit it. En it bliuwt stil, mar dan moast der al wat tsjinoer stean. Lit my sizze, in oar leankontrakt.’
Stinnend kaam de kolos oerein, stie no lyk foar my, beseach my útdaagjend. Perpleks, as biet my in njirre, stoarre ik nei dy reade troanje, kâlde skrillen besprongen myn rêch. Wat sei dy smjunt? It bloed brûsde my op, ik hie oanstriid him oan te fleanen. Ik gappe nei in wjerwurd, in tsjinset.
‘Mar man..., dit is ommers... dit is troch alles hinne! En soks wurdt my hjir ôfdrige?’
Hy gnyske falsk, de fette lippen útien.
‘It giet om in ôfspraak. Foar wat heart wat, wier? Ik hear no wol, jo ûntstride it my net.’ Hy wachte efkes, knarste op 'e tosken, doe biet er my ta:
‘Harkje goed, feint, miskien hat Swichum dy wat te sizzen? Of de tsjinstfaam Christyn?’
De namme trof my as in swypslach, it skimere my foar de eagen. Dat er my doke, hie ik pas letter aan fan.
‘Christyn?’ It systere my fan 'e tosken. ‘Christyn? Sis op, wêr is it fanke?’
Hy murk myn breinroerens, wiek in stap tebek.
‘As ik it wist en it dy sei, dan woest omlyk, tink? Gleon op har bist, fernim ik no ek. No dan, mien net dat ik in tsjinstbere neiryd dy't by nacht en ûntiid myn hûs ferlit.’
‘Hie se gjin reden soms?’
‘Reden? Wat reden?’
It wie oft alle staketsels tusken dizze man en my om my hinne
| |
| |
weifoelen. Myn iene hân taaste oer de tekentafel efter my, fûn in stielen passer.
‘Reden? Omdatst har de hoer spylje litte woest, hearst dat, de hoer!’
‘Dat silst my wiermeitsje!’ Hy sette it boarst foarút, syn wangen skodden.
‘Lis dat ding del! Ferdomde ketterfreon, bewiis my dat ris!’
Ik smiet de passer op 'e tafel, seach him lyk yn it wêzen. In oar wapen flitste my trocht it brein. Neat wie der mear dat my kearde en sis it.
‘Dat sil ik. It bewiis? Dat leit oan de Griene Wei as der in omgongslodske foar dy klearleit by âld Fokel. Is dat genôch?’
Efkes wie it stil, in snijende stilte. Ik murk hoe't er ferblikte, de fûsten oprôle. Hy ferstapte wer, socht in hâlding.
‘Wel godallemachtich!’ boldere er, ‘en dat tsjin my!’ Wer die er in stap tebek, wie al healwei de loads, de finger driigjend foarút nei my. ‘Ien ding, Cornelis Frederiks, pas op dyn wurden, of do hast dyn langste tiid hjir hân!’
Hy kearde my de rêch ta, bûgde troch de doar, dy't er mei in smak tichtsloech.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd