Briefwisseling oor Kaapse sake 1778-1792

[p. 1]

Inleiding
Vertaling deur prof. dr. R.H. Pheiffer

Die laaste kwart van die agtiende eeu vorm 'n besonder belangrike tydvak in die Suid-Afrikaanse geskiedenis.^1.

Die VOC-nedersetting aan die Kaap die Goeie Hoop het sedert die stigting daarvan in 1652 sterk uitgegroei in omvang en inwonertal, en as verversingspos en maritieme basis het dit geweldig in betekenis toegeneem. 'n Steeds groter aantal skepe van allerlei nasionaliteite het van die Kaapse hawens gebruik gemaak vir die aanvulling en verversing van water- en voedselvoorrade, vir die herstel van skepe en bemanning. Die agteruitgang van die betekenis van die Nederlandse Republiek as seemoondheid en in die besonder ook van die VOC se maritieme krag in Asië het die belang van die besit van die Kaap as ‘sleutel tot die Ooste’ beklemtoon - 'n belang wat ook deur andere besef is, soos geblyk het uit die wedloop tussen 'n Franse en 'n Engelse vloot in 1781 en die verowering van die Kaap deur die Engelse in 1795, om net enkele voorbeelde te gee uit 'n reeks wat maklik vermenigvuldig sou kon word.

Die groei van die getal koloniste (in 1778 was daar 9 802 Vryburgers en 11 107 slawe^2.) het al geslagte lank gelei tot 'n noord- en noordooswaartse trek die binneland in. Dié trek het van die begin af met moeilikhede en probleme gepaard gegaan, maar in die jare sewentig van die agtiende eeu het hulle besonder duidelik geword. Die afstand tussen die bestuurders van die kolonie, in Kaapstad gevestig, en die jagters en veeboere wat veertig-vyftig dagreise ver in die binneland naby die Visrivier of oorkant die Sneeuberge gewoon het, het te groot geword. Van 'n gereelde gesagsuitoefening in die binneland was daar geen sprake nie; die stigting van die distrik Graaff-Reinet (1786) het dit meer aan die lig gebring as wat dit 'n oplossing daarvoor gebied het: grensboere en Kompanjiesdienare het nie meer dieselfde taal gepraat nie. Na 'n lang voorspel vol moeilikhede het die teenstellings rondom 1795 tot verset en rebellie gelei.

'n Wesenlike onderdeel van die moeilikhede in die grensgebied was die verset van die inheemse bevolking teen die gebiedsuitbreiding van die koloniste. In die noorde het die San (Boesmans) en blankes mekaar op 'n gruwelike wyse probeer uitroei. In die ooste het die migrasiestrome

1. Vir 'n onlangse oorsig van die Kaapse geskiedenis, sien Elphick en Giliomee (volledige bibliografiese gegewens oor aangehaalde literatuur verskyn in die literatuurlys).

2. Beyers, 347.

[p. 2]

Xhosas en Trekboere met mekaar gebots, met as gevolg steeds meer konflikte oor weiveld. Goewerneur Van Plettenberg se poging om die Visrivier in 1778 as permanente grens tussen beide groepe af te baken was, gesien die omstandighede, tot mislukking gedoem, soos die Eerste Grensoorlog ook weldra aangetoon het. Verskillende groepe, partykeer van gemende afkoms, wisselende sosiale struktuur en geografiese herkoms - ‘Bosjesmans-Hottentotten’, Khoisan, Griekwas, Gunuquebe, of hoe ook al (deur verskillende skrywers) aangedui - het ook die lewe vir mekaar moeilik gemaak en daardeur die alreeds ingewikkelde toestande in die grensgebied nog ingewikkelder gemaak.

Die verskil in lewensuitkyk tussen grensboer en Kompanjiesdienaar het ook voortgespruit uit die feit dat die koloniste, ver van Europa af, hulle hul aan die omgewing aangepas het en reeds in hoë mate Afrikaners geword het. In hul leefwyse, gedagtes en opvattings, in hul houding teenoor mekaar en teenoor andere, in hul materiële kultuur en taal, het hulle hul al meer as 'n nuwe volk onderskei. Ook diegene wat in Kaapstad en sy onmiddellike omgewing gevestig gebly het, het die proses van vervreemding van hul Europese afkoms ondergaan. Daar, halfpad tussen Europa en die Kaapse binneland, het 'n samelewing gefloreer wat in baie opsigte as tipies koloniaal beskryf kan word. Ook daar was oorvloedige aanleiding tot konflikte met die verteenwoordigers van die VOC se ‘moederlandse’ gesag. Dit was veral die geval wanneer daardie gesag, in ooreenstemming met die aard van die VOC as 'n handelsmaatskappy wat op wins gerig was, 'n bestuursbeleid en 'n ekonomiese beleid gevoer het wat in werklikheid nie met die aspirasies en behoeftes van die koloniste gerym kon word nie. Sosiale teenstellings van allerlei aard, wat meermale saamgeval het met die soort persoonlike konflikte wat in 'n betreklik klein gemeenskap verwag kan word, was dan ook glad nie onbekend aan die Kaap nie. Dit alles vorm die agtergrond vir die bekende Kaapse Patriottebeweging van 1778 en die daaropvolgende jare, wat die Kaap danig in beweging gebring het en ook in Nederland weerklank gevind het deur die beroep wat die Patriotte op die instansies aldaar gedoen het.^3.

Daar is geen gebrek aan materiaal, nòg in die Nederlandse en Kaapse argiewe, nòg in die vorm van bronnepublikasies, studies en geskrifte, om die velerlei fasette van die Kaapse geskiedenis van die jare 1775 tot 1795 te bestudeer nie. Tog is ek van mening dat die korrespondensie van Hendrik Swellengrebel Junior 'n belangrike aanvulling tot al daardie materiaal bied. Voordat ek die waarde van hierdie versameling briewe

3. Sien Beyers, en Schutte, hoofstuk IV.

[p. 3]

uiteensit, eers iets oor Hendrik Swellengrebel Jr en sy korrespondente.

Hendrik Swellengrebel Jr

Hendrik Swellengrebel Jr is op 26 November 1734 te Kaapstad gebore.^4. Hy het tot die derde geslag Swellengrebels aan die Kaap behoort. Sy grootvader, Johannes Balthasar Swellengrebel, wat in 1671 as die seun van 'n Duitse koopman in Moskou gebore is, het in 1692 in die diens van die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie getree en in 1697 aan die Kaap aangekom. Daar het hy gevorder tot lid van die Politieke Raad en met Johanna Cruse (1682-1713) getrou. As gevolg van die Vryburgers se klagtes by Kommissaris Douglas is hy in 1716 voor die keuse gestel om òf sy taamlik omvangryke grondbesit aan die Tygerberg en Liesbeekrivier te verkoop, òf sy Kompanjiesbetrekking te bedank. Hy het laasgenoemde verkies en het tot aan sy dood in 1744 as Vryburger aan die Kaap bly woon.

Ten tyde van sy dood was sy oudste seun, Hendrik, wat in 1700 gebore is, in 1713 as assistent in diens van die VOC getree het en in 1724 benoem is tot lid van die Politieke Raad, reeds vyf jaar lank Goewerneur van die Kaap. Een van Hendrik se susters, Johanna Catharina, is getroud met die Kaapse predikant, ds. F. le Sueur, en 'n ander suster, Elisabeth, met Rijk Tulbagh, wat in 1751 as Hendrik se opvolger Goewerneur sou word. 'n Neef, Sergius Swellengrebel, sou van 1750 tot 1760 as Sekunde optree.

Hendrik Swellengrebel is in 1727 getroud met Helena Wilhelmina ten Damme (1706-1746), die dogter van 'n chirurgyn; Hendrik Swellengrebel Junior was die vyfde van hul agt kinders. Goewerneur Swellengrebel het sy drie oudste seuns op jeugdige leeftyd (presies wanneer is nie bekend nie) na Nederland gestuur; daar het Hendrik tuisgegaan by 'n familielid, ds. J. Schermers te Utrecht. Die Goewerneur, wat intussen bevorder is tot die rang van Buitengewone lid van die Raad van Indië, en in 1746 wewenaar geword het, het hom by sy ontslag in 1751 daarheen gevolg, vergesel van drie dogters en sy jongste seun.^5. Die oud-Goewerneur het hom gevestig op die landgoed Schoonoord, wat hy by Doorn in die omgewing van Utrecht aangekoop het. Toe hy in 1760 oorlede is, het Schoonoord in die hande van sy seun Hendrik oorgegaan. Laasgenoemde het sy studies in 1755 voltooi toe hy in die regte aan die universiteit van Utrecht

4. Sien die Swellengrebel-genealogie in Nederlands Patriciaat 13 (1923) en 52 (1966) biografiese sketse van verskeie lede van die geslag in SABW II en III.

5. Tydens die reis het twee dogters 'n dagboek gehou, sien G.J. Schutte ‘Een damesverslag’.

[p. 4]

gepromoveer het.^6. Hy is ingeskryf as advokaat, maar daar is geen bewyse dat hy as sodanig baie aktief was nie. Hendrik Swellengrebel Jr was egter wel lid van die Domkapittel, 'n lidmaatskap wat sy vader in 1752 vir hom gekoop het^7.. Die lede van die Utrechtse Kapittels (daar was vyf) het 'n aantal voorregte geniet, soos die vruggebruik van die kapittel-besittings (vir sover dit nie tydens of na die Reformasie vervreem is nie), die benoeming van 'n aantal amptenare en die verkiesing van 'n paar lede van die State van Utrecht (die sogenaamde ‘Geëligeerdes’). Hoewel die kapittels in die sestiende eeu verprotestants en gesekulariseer is, en daardeur geheel en al van karakter verander het, het lidmaatskap daarvan nog altyd aansien en 'n mate van gesag en inkomste verskaf. In 1767 is Hendrik Swellengrebel Jr selfs tot Deken van die Kapittel ten Dom verkies, 'n funksie wat ad vitam beklee is, maar waaraan 'n einde gekom het met die afskaffing van die kapittels na die Bataafse Revolusie van 1795.

Hendrik Swellengrebel het nie juis 'n uitputtende maatskaplike loopbaan gehad nie. Miskien het sy gesondheid hom nie toegelaat om aktief op te tree nie, miskien het hy nie die ambisie daarvoor gehad nie, miskien het sy politieke opvattings ook so iets verhinder. Hy het die lewe gelei van 'n land-edelman en Regent van beskeie provinsiale formaat.

Daarmee is nie gesê dat Hendrik Swellengrebel Jr geen belang gestel het in openbare sake nie, of dat hy sy dae in ledigheid deurgebring het nie. Die beheer van sy besittings het tyd en aandag geverg. Hy het kweekhuise gehad waarin hy allerlei plante gekweek het, asook 'n goeie biblioteek. Sy besondere belangstelling het, behalwe na sake van die dag, uitgegaan na die botanie, etnologie en geografie, terwyl dit geblyk het dat hy op die gebied van die staatshuishoudkunde groot kennis en goeie insig gehad het.

Swellengrebel is op 19 Februarie 1803 oorlede; sy stoflike oorskot is in die Janskerk te Utrecht begrawe, waar ook sy vader en sy ongetroude suster Johanna Engela, wat 'n paar jaar vroeër oorlede is, begrawe is. Schoonoord het in die hande gekom van 'n swaer, sy biblioteek is verkoop en sy tuinier het sy plante geërf (op voorwaarde, kenmerkend van Swellengrebel, dat hy aan nie een daarvan die naam Swellengrebel mog verbind nie^8.).

6. Hy het op die proefskrif Dissertatio inauguralis de origine dominii gepromoveer.

7. Sien A. Hallema ‘Utrechtse Kapittels’.

8. Hier en elders is gegewens ontleen aan die Swellengrebel-argief; die verwysing daarna bly nou verder agterweë.

[p. 5]

Swellengrebel se besoek aan die Kaap die Goeie Hoop^9.

Op 4 Junie 1775 het die VOC-skip die Alkemade uit Texel vertrek op 'n reis na Bengale via die Kaap die Goeie Hoop. Aan boord was Hendrik Swellengrebel, onderweg op 'n besoek aan wat hy gewoond was om sy ‘vaderland’ te noem. Van 17 Februarie 1776 tot 7 Maart 1777 het Swellengrebel se verblyf aan die Kaap geduur. Hy het daar bande aangeknoop met talle Kompanjiesdienare en Vryburgers. Gesien sy afkoms en maatskaplike status, was die maak van dergelike kontakte seker nie moeilik nie. Sy twee Le Sueur-neefs,^10. waarvan een pakhuismeester en die ander kassier was, kon bowendien maklik help om hom bekend te stel, insoverre dit uiteraard nodig was, want sosiale kontakte was in die klein Kaapse gemeenskap maklik om te maak, en buitendien lê dit voor die hand om aan te neem dat die (skriftelike) kontak van die Swellengrebels met Suid-Afrika ook na die vertrek van Hendrik Swellengrebel Senior in 1751 bly voortbestaan het.

Behalwe dat hy aan die Kaap vriende gemaak en kennisse opgedoen het, het Swellengrebel daar ook goed rondgekyk en geluister. Die joernale van sy reise deur die Kaapse binneland getuig van sy oplettendheid en waarnemingsvermoë, vir sy belangstelling in die daaglikse gang van sake in die kolonie en onder die inwoners; 'n belangstelling wat egter nooit afbreuk gedoen het aan sy wetenskaplike noukeurigheid en distansiëringsvermoë nie.

Immers, tydens sy verblyf aan die Kaap het Swellengrebel drie maal landinwaarts getrek. Saldanha- en St. Helenabaai was die doel van 'n kort uitstappie in Julie 1776, en die Heerenlogement-grotte van 'n reis in Januarie 1777. Tussenin het sy belangrikste tog plaasgevind, wat van 10 September tot 26 Desember 1776 geduur het en hom van Stellenbosch deur die noorde van die kolonie geneem het, selfs tot oor die grense daarvan tot in wat destyds Kafferland genoem is, terwyl hy ooskus langs teruggekeer het. Dit was hierdie reise, en veral sy groot landtog, wat bekendheid verwerf het deur Swellengrebel se belangwekkende joernale en die pragtige tekeninge van Johannes Schumacher, wat aan Hendrik Swellengrebel Jr historiese bekendheid verskaf het. Nog tydens sy eie lewe het daar fantastiese verhale oor sy reise die rondte gedoen. Die publikasie van die joernale in ons eeu het Swellengrebel se belewenisse

9. 'n Uitvoeriger verhandeling oor Swellengrebel se reis na en verblyf aan die Kaap in 1775-1777 het ek as inleiding tot 'n uitgawe van die joernale geskryf, wat binnekort sal verskyn. Verskeie verwysings en vindplase sal daarin teruggevind word.

10. Jacobus Johannes le Sueur (1734-1807) was in 1776 kassier, sy broer Petrus Ludowicus le Sueur (1739-1781) was pakhuismeester.

[p. 6]

weliswaar tot meer beskeie en realistieser proporsies teruggebring, maar dit het terselfdertyd Swellengrebel se reg op 'n eervolle plek onder die belangrikste Afrika-reisigers en -beskrywers van sy tyd bevestig.^11.

Ook na sy terugkeer na Nederland in 1777 het Hendrik Swellengrebel Jr sy belangstelling in die Kaap behou - daaroor hoef ons nie in die duister te wees nie, danksy die onvermoeibare publisis A. Hallema. Hy het in die jare 1930 die argief van die Swellengrebel-familie georden en so kennis gemaak met die skriftelike nalatenskap van Hendrik Swellengrebel Jr wat nog steeds daarin aanwesig was. Dit het hom daartoe gebring om verbeterings en aanvullings te publiseer op Godée Molsbergen se uitgawe (1932) van Swellengrebel se Joernaal van die groot landreis van September tot Desember 1776 (waarvan 'n handskrif aan Godée Molsbergen uit die Van Plettenberg-versameling bekend was), terwyl hy ook 'n paar ander stukke, van Hendrik Swellengrebel Jr afkomstig,^12. in druk laat verskyn het. Die belangwekkendste was uiteraard Hallema se uitgawe van die akwarelle van die Kompanjiesoldaat Johannes Schumacher wat deur Swellengrebel gehuur was om sy reisjoernale met tekeninge te illustreer.

Die aard en betekenis van Swellengrebel se belangstelling in en bemoeienis met die Kaapkolonie na 1777 kan grotendeels afgelees word uit die korrespondensie wat in hierdie boek gepubliseer word. Uit hierdie briewe blyk nie slegs Swellengrebel se groot belangstelling vir die wel en wee van die Kaap nie, maar ook sy analise van die knelpunte in daardie samelewing, wat op kennis en insig gebaseer was, asook sy daadwerklike pogings om aan 'n oplossing van daardie moeilikhede mee te werk.

Wat het Swellengrebel daartoe beweeg om op eie koste 'n reis na die Kaap aan te pak - vir daardie tyd tog glad nie 'n geringe onderneming nie? Was dit 'n verlange om weer 'n keer sy geboorteland te sien? Het hy met die gedagte gespeel om hom metterwoon weer daar te vestig?^13.

11. Swellengrebel se reisjoernale is gedeeltelik deur A. Hallema (sien literatuurlys) en deur E.C. Godée Molsbergen (Reizen IV) uitgegee. (Godée Molsbergen het egter 'n afskrif uit die Van Plettenberg-versameling gebruik wat minder volledig is as die eksemplaar in die Swellengrebel-argief.) Die tekeninge van Johannes Schumacher is grotendeels gepubliseer deur A. Hallema The Cape in 1776/77; die tekeninge sal saam met die joernale verskyn in die uitgawe in noot 9 hierbo aangekondig.

12. Sien die literatuurlys en in hierdie bundel nommers IV, V A, C, XIII, XIV, XV, XXX, XXXV, XXXVII, XLII.

13. Sien no. XXXVIII. Blykens 'n brief van 1.4.1783 het Swellengrebel in daardie tyd met die gedagte gespeel om na Amerikateemigreer: ‘Omhier soo stil te blyven heeft my reeds lang verveelt; dan verkiese ik liever een vry land, dat vrugtbaarder en het Climaat beter is’ (Rijksarchief Gelderland te Arnhem: Van der Capellen-versameling no. 547: H. Swellengrebel aan R.J. van der Capellen van de Marsch).

[p. 7]

Of wou hy, deur plaaslike ervaring op te doen, sy kanse verbeter om die funksie wat sy vader en oom daar vervul het, self te verkry? Dit is nie duidelik nie. Dit staan wel vas dat, na sy reis, 'n aantal mense gemeen het dat hy die Goewerneurspos sou kon kry, en dat hy self baie daarin belang gestel het.^14.

Swellengrebel is egter nooit tot Goewerneur of Kommissaris van die Kaap benoem nie. Dit is nie verbasend nie. Die briewe en opstelle van hom wat hier gepubliseer word, gee 'n duidelike rede aan.

Swellengrebel se belangstelling het na baie fasette van die Kaapse samelewing uitgegaan. Dit maak sy korrespondensie ook so aantreklik. Hy het talle mense aan die Kaap geken en was in hul wel en wee geïnteresseerd. Hendrik Cloete het daardie belangstelling tegemoet gekom met die gereelde aanstuur van ‘Caabsche Nouvelles’. Sy stories, wat soms na die rubriek ‘Persoonlik’ in hedendaagse koerante lyk en dan weer na die skinderpraatjies van 'n groepie manne rondom 'n glasie wyn, het egter wel deeglik 'n bepaalde betekenis: hulle openbaar iets van die persoonlike verhoudings, wat van wesenlike belang was in 'n tyd toe die politiek deur faksies (groepies wat aan mekaar deur familie-, vriendskaplike of materiële bande verbind was) beheers is.^15. Vir die sosiale en mentaliteitsgeskiedenis is sulke bronne beslis nie te versmaaie nie. Maar vir Hendrik Swellengrebel Jr het hierdie gegewens regstreekse waarde gehad. Hy het in 'n hoë mate in die Kaapse politiek geïnteresseerd geraak, en het ook 'n eie rol daarin begin speel. 'n Rol wat tot dusver nog taamlik onbekend gebly het, waaroor 'n mens nie verbaas hoef te wees nie: volgens Swellengrebel se geaardheid, bedoeling en posisie was dit 'n rol op die agtergrond, agter die skerms, en het dit dus in die amptelike argiewe ongedokumenteerd gebly.

Kort na Swellengrebel se verblyf aan die Kaap het die beroeringe wat as die Kaapse Patriottebeweging bekend staan, hulle daar voorgedoen. In 1779 het daar 'n viertal Representante namens die Kaapse ontevredenes in die vaderland aangekom om klagte by die Here XVII oor die situasie aan die Kaap in te dien, veral oor die gedrag van die Kaapse amptenare van die VOC. Swellengrebel, so blyk dit nou uit sy korrespondensie,

14. Sien nos. X, XV, XXVI. Sien ook Rijksarchief Utrecht: Huydecoper-versameling no. 2218, G. Titsingh aan Huydecoper van Maarseveen, 30.9.1783. Uit die brief in noot 13 (bl. 6) genoem (aan Van der Capellen van de Marsch) blyk dat Swellengrebel self na die amp van Goewerneur gestreef het, asook uit 'n dagboekinskrywing van die Utrechtse edelman Van Hardenbroek (Van Hardenbroek IV, 645).

15. Sien L.B. Namier, D.J. Roorda, en Schutte: ‘Company and Colonists’ in Elphick en Giliomee.

[p. 8]

het hom met hierdie aangeleentheid bemoei.^16. In samewerking met C. van der Oudermeulen, 'n verstandige en invloedryke Amsterdamse bewindhebber van die VOC, het hy geprobeer om die openlike indiening van die Memorie van die Kaapse Patriotte te voorkom. Swellengrebel het in die agtiende-eeuse Regentewêreld van die Nederlandse Republiek opgegroei en het die eienaardighede daarvan geken. Hy het gevrees - en die afloop het gewys dat hy reg was - dat 'n openbare bohaai oor die toestand aan die Kaap die Bewindhebbers van die VOC nie sou aanstaan nie en die kenmerkende reaksie by hulle sou uitlok van mekaar en die dienare die hand bo die hoof te hou. Swellengrebel het gemeen dat dit beter sou wees om so 'n saak, gesien die vele sensitiewe kante wat dit gehad het, agter die skerms op 'n informele wyse te behandel. Sy tussenkoms het egter misluk, want die Kaapse Representante het gevrees dat Swellengrebel se manier van doen hul saak in die doofpot sou laat verdwyn.

Hoewel hy teleurgesteld was, het Swellengrebel hom daarna tog nie aan die Kaapse kwessies onttrek nie. Gevraag of ongevraag het hy as adviseur in Kaapse sake bly optree in herhaalde pogings om invloed uit te oefen in die rigting wat hy as die enigste goeie vir die Kaap beskou het. Daarby is dit opmerklik dat hy, sonder om die band met die voorstanders van die status quo in Kompanjieskringe te verbreek, veral tog ook die destydse Patriot-opposisie probeer inlig het. Dit blyk byvoorbeeld baie duidelik uit sy kontak met die bekende Patriotse joernalis van die tyd Van Irhoven van Dam,^17. maar ook die korrespondensie met die invloedryke Hollandse politikus C. de Gijselaar^18. is 'n voorbeeld daarvan. Vreemd is dit nie: Swellengrebel het vriende gehad onder die aristokratiese vleuel van die Patriottebeweging en was baie krities gestem teenoor die bestaande Stadhouder-regering. Op politieke gebied is hy duidelik deur die destyds opkomende Verligtingsideale beïnvloed en het hy ingesien dat die politiek-maatskaplike konstellasie van die Nederlandse Republiek van sy tyd (en die organisasie en werking van die VOC) in baie opsigte aanpassing nodig gehad het. Tipies, in hierdie verband, is die diskussies wat hy met die Kompanjiesadvokaat F.W. Boers gevoer het oor die posisie van die Vryburgers binne die Kompanjie se gesagsgebied,^19. asook sy belangstelling in die jong Verenigde State van Amerika. Kenmerkend is eweneens die noue verbintenis wat hy met die befaamde Gelderse Pa-

16. Sien nos. VII, VIII, IX en XV.

17. Sien no. XXIII.

18. Sien no. XXII.

19. Sien nos. VIII en IX.

[p. 9]

triotteleier Van der Capellen van de Marsch gehad het.^20. Aan die ander kant moet ons Hendrik Swellengrebel nou ook weer nie as te progressief of demokraties sien nie. Toe die Patriottebeweging in Utrecht omstreeks 1784-1785 'n duidelik modern-demokratiese inslag kry, kon Hendrik Swellengrebel nie daarmee saamgaan nie en wou hy ook nie: hy was wel gekant teen die patronaatsisteem van die Stadhouder-regering, wou aan 'n breër laag van die bevolking as alleen aan die aristrokraties-patrisiese toplaag invloed gee, het dit ook as reg beskou dat die regte van alle burgers vas omskryf en teen willekeur gevrywaar word, maar hy het 'n man van aristokratiese stempel en insigte gebly, wat van 'n volksoewereiniteit, van deelname deur die ongeletterde en onbemiddelde massa aan die bestuur niks anders as onheil verwag het nie. Om te regeer was vir hom steeds 'n kuns wat aan die toplaag voorbehou was, al was dit dan dat hierdie regeerders die regte en belange van die orige bevolking sou moes erken en dien. Binne daardie visie het ook sy oplossing vir baie van die moeilikhede aan die Kaap ingepas. Willekeur in die bestuur moes daar aan bande gelê word en inspraak van die bo-laag van die Vryburgers ingevoer word. En veral op ekonomiese gebied moes die belange van die Kapenaars in ag geneem word.

Vandaar ook dat Swellengrebel uitvoerige analises van die Kaapse ekonomie opgestel het en entoesiasties geword het oor planne om daardie ekonomie te stimuleer deur groter handelsvryheid in te voer, deur ruimer afsetgebiede te soek en deur hawens aan die ooskus te begin gebruik.^21. Vandaar ook dat hy in beginsel nie ongeneë was om hom vir 'n reorganisasie van die Kaapse maatskappy in dié rigting te laat gebruik nie.

So het hy in 1783, toe die Kaapse sake opnuut in die sentrum van die belangstelling van die Bewindhebbers gestaan het, aan 'n paar van hulle duidelik laat weet^22. dat hy belangstel in die amp van Goewerneur van die Kaap die Goeie Hoop. Hy het hulle ook nie in die duister gelaat oor sy standpunte en insigte nie, soos sy briewe en veral ook die ‘Considera-

20. Sien die bundel briewe van Swellengrebel aan Van der Capellen van de Marsch in noot 13 genoem; dit is nie duidelik of die kontak wat die Representante van die Kaapse Patriotte met Van der Capellen probeer maak het (Beyers, bylae F (b)) deur Swellengrebel aangemoedig is nie. Origens lyk dit asof ook Swellengrebel se vader, die Goewerneur, in sekere opsigte reeds 'n vooruitstrewende man was (Elphick en Giliomee, 30).

21. Sien byvoorbeeld nos. XIX, XXII, XXIII, XXV, XXVII en XXIX.

22. Van der Capellen-versameling no. 547: Swellengrebel aan Van der Capellen, 30.10.1783: ‘ik heb aan onsen vriend V [d. Oudermeulen] gedeclareerd, dat, ... ik bereid ben my te laten employeren ...’

[p. 10]

tien omtrend de Caab’,^23. wat van veel visie getuig, toon. In die herfs van 1783 het hy hom selfs na Amsterdam begewe, ‘om bij de hand te sijn’ ingeval die vergaderende Here XVII miskien sy raad sou nodig hê. Maar hy het beken: ‘ik hebbe weinig moed dat er iets goeds, naar mijn opinie, sal uitgerigt worden’.^24. Dit het hom wel teleurgestel: ‘Sederd mijn retour [van die Kaap af, 1777] heb ik nog al gehoopt voor mijn geboorteplaats van dienst te sullen kunnen sijn; maar nu bemerke ik hoe langer hoe meer, dat het den moriaen gewasschen is, met te denken op het nodige redres voor deselve. Soo lang de Eerste Minister Advocaat [F.W. Boers] de saken blijft dirigeeren, is er niets aan te doen’.^25. Boers, so het Swellengrebel 'n bietjie later geskryf, sal die vergadering van die Here XVII domineer ‘en dan moet die Colonie aan de eer van zijnen Neef [die Kaapse fiskaal W.C. Boers, doelwit van die ernstigste aanklagte van die Kaapse Patriotte] gesacrifieerd worden’.^26. Swellengrebel se begeerte na die Goewerneurskap was so groot dat hy selfs bereid was om die teenstanders, onder die Bewindhebbers, van ingrypende veranderings met betrekking tot die Kaap, tegemoet te kom: ‘Het veiligste was zeker, dat men eerst hier een behoorlijk plan maakte, maar mijn vriend V.d.O. [udermeulen] heeft mij zoo zeer de onmogelijkheid hiervan, door de onkunde der ware gesteldheid dier Colonie, aangetoond, dat, hoe zeer ik te voren besloten had mij niet te laten employeren, dan nadat het hier alles geregeld was, ik meen over die zwarigheid te moeten heenstappen en tragten door een klaar exposé dier gesteldheid nog nader aan te tonen de noodzakelijkheid van een verandering in de directie volgens daar toe te formeren plans; mits men mij authorisere om bij provisie onder approbatie zulke schikkingen te maken, als nodig zijn om de rust in de colonie te herstellen. Gij zult zeggen, dat is een heet ijzer om aan te vatten; ik beken het, maar sie ook niet, hoe ik anders van enig nut zal kunnen zijn. Zend men er een Gunsteling of fortuinzoeker naar toe, dan raakt het er alles binnen korten op den hol, en de Republicq loopt gevaar zoo een importante colonie kwijt te raken. Het beste plan komt mij voor: dat de Staat die colonie overnam, aldaar 3 a 4000 man met en esquader van 8 a 10 schepen hield om de Indiesche bezittingen te beschermen, waarvoor de Compagnie een sekere somme 's jaarlijks behoorde uit te

23. No. XXII bylae A.

24. Van der Capellen-versameling no. 547: Swellengrebel aan Van der Capellen, 20.11.1783.

25. Van der Capellen-versameling no. 547: Swellengrebel aan Van der Capellen, 1.4.1783.

26. Van der Capellen-versameling no. 547: Swellengrebel aan Van der Capellen, 30.10.1783.

[p. 11]

keren, en dat men den Colonisten toestond, hunne producten herwaards te vervoeren in schepen van de Compagnie, ten einde daardoor te provenieren, dat er ten haren nadele geen handel in Indische waren werd gedreven. dan in welke chimeres worde ik vervoerd! want van het een zal zoo wijnig komen als van het ander.’^27.

Swellengrebel se vermoedens en voorspellings is geheel en al bewaarheid.^28. Die Here XVII het in 1783 die fiskaal Boers en die orige dienare aan die Kaap beskerm, sowat geen genoegdoening aan die Kaapse Patriotte ten opsigte van hul griewe geskenk nie en het ‘een Gunsteling of fortuinzoeker’, kolonel C.J. van de Graaff, tot Goewerneur benoem - die Prins van Oranje het self hierdie keuse beïnvloed, so het Swellengrebel heel tereg vermoed.^29.

Hoewel hy opnuut teleurgesteld was dat hy op hierdie manier oor die hoof gesien is, het Swellengrebel ook hierdie keer hom nie onttrek aan bemoeienis met Kaapse sake nie. Hy het selfs, toe hy daarom gevra is, advies gelewer insake Van de Graaff se Instruksie.^30. 'n Paar jaar later (1789), toe dit aan die Here XVII duidelik geword het dat Van de Graaff nie in staat was om die probleme aan die Kaap op te los nie, was Swellengrebel opnuut tot samewerking bereid.^31. Van die moontlikheid dat hy as Kommissaris uitgestuur word, het egter niks gekom nie.

Intussen het Swellengrebel ook langs ander weë geprobeer om sy opvattings oor wat hy as die oplossing vir die Kaapse moeilikhede gesien het, toegepas te kry. Die rekwes van 17 Februarie 1784 wat uit naam van 'n groep vooraanstaande Kaapse koloniste aan Goewerneur Van Plettenberg aangebied is, is die belangrikste voorbeeld daarvan. Hierdie rekwes, wat gepleit het vir die verruiming van die ekonomiese moontlikhede van die Kaapse Vryburgers, is 'n belangrike opstel vanweë die politiekmaatskaplike denkbeelde wat daarin tot uiting kom, wat egter nie sonder meer as tipies van die idees wat in daardie dae aan die Kaap geleef het, beskou kan word nie. Die stukke in die Swellengrebel-argief bewys immers dat die rekwes nie uit die pen van die ondertekenaars voortgekom het nie, maar deur Hendrik Swellengrebel opgestel is.^32.

27. Soos in noot 26.

28. Schutte, 67-68.

29. Van Hardenbroek IV, 645; Resolusie Here XVII 2.12.1783 (ARA: VOC 191): ‘Zijne Doorluchtige Hoogheid heeft goet gevonden in zijn (Van Plettenberg se) plaats te eligeren Cornelis Jacob van de Graaf’.

30. Sien nos. XXVII, XXVIII, XXIX.

31. Sien no. XL.

32. Sien no. XXV; die teks van die rekwes is by Beyers, bylae E; sien ook Beyers, 149-152.

[p. 12]

Min of meer in dieselfde lig as die rekwes van 1784 kan ook die aandeel gesien word wat Swellengrebel gehad het in die pogings van Hendrik Cloete in die laat jare 1780 om beter voorwaardes vir die handel in sy Constantiawyne te verkry.^33.

Swellengrebel se korrespondensie is nie net as dokumentasie van bepaalde fasette van die gebeurtenisse uit die Kaapse Patriottetyd van belang nie, maar ook omdat dit sulke belangwekkende analises van daardie tydperk bevat. Swellengrebel se analises munt uit deur helderheid en skerpsinnigheid en hulle is van fundamentele betekenis om die Kaapse samelewing van die laat agtiende eeu te verstaan. Die ongerymdhede in die destydse ‘constitutie’ van die Kaap het hy besonder raak uiteengesit. Haarfyn het hy die teenstrydigheid tussen die merkantilisme wat die VOC opgelê het en die ekonomiese en sosiale belange van die Kaapse koloniste ontleed. Onverbloemd het hy op die gevolge daarvan gewys: die wrywing tussen die Kompanjiesdienare en die Kaapse boere en die gedwonge trek die binneland in, omdat 'n veeboer-lewe, by die ontbreek van alle ander moontlikhede, die enigste wyse van bestaan was wat oorgebly het. Dat dit tot konflikte met die nie-blanke inheemse volke moes lei, sowel as tot 'n fundamentele ontevredenheid jeëns die Kompanjie (met al die internasionaal-politieke risiko's daarvan) het vir Swellengrebel as onbetwisbare konsekwensies voorgekom.

Die groot plek wat die ekonomiese aspek in Swellengrebel se denke oor die Kaap ingeneem het, het vereis dat hy goed op die hoogte van die nodige gegewens moes wees en bly. Tydens sy verblyf en reise aan die Kaap in 1776-1777 het 'n groot deel van sy aandag hierna uitgegaan: sy joernale is vol waarnemings oor die stand van die landbou en veeteelt in die verskillende streke wat hy besoek het, en hy het nooit nagelaat om aan te teken of 'n plek volgens ligging, verbindings, grondsoort en watervoorraad geskik was vir toevoeging tot die beskikbare landbou- en veeteeltgrond nie.^34. Hierby het aangesluit die inligting omtrent die Kaapse boerderylewe wat Swellengrebel op aanvraag van Cloete ontvang het.^35.

33. Sien no. XXXIX.

34. In hierdie verband is daar 'n vermeldenswaardige opmerking in 'n brief van J.F.M. Herbell (voormalige sekretaris van Franeker) aan Swellengrebel 17.6.1799, dat hy verstaan het ‘dat UWelgeb. ... die reis ondernoomen was met het edel oogmerk, om de cultuur op die colonie te verbeeteren’; origens het Swellengrebel hierop geantwoord dat Herbell hom seker misverstaan het: vir so 'n doel was sy reis te kort gewees.

35. Sien no. XXXV.

[p. 13]

Swellengrebel se korrespondensie is sodoende 'n belangrike bron vir die politieke, die ekonomiese en sosiale geskiedenis van die Kaap in die laaste kwart van die agtiende eeu, maar sekerlik ook vir die mentaliteits- en kultuurgeskiedenis van die betrokke tydvak. Die meeste van Swellengrebel se korrespondente is historiese persone, goed bekend uit die amptelike bronne van die tydvak. In hierdie privaatbriewe leer ons hom egter ook van 'n minder offisiële kant af ken. In eerstepersoonsdokumente van hierdie aard laat die skrywers hulle meer en makliker gaan as in hul amptelike briewe. Fiskaal W.C. Boers, byvoorbeeld, toon in sy briewe dié kante van sy karakter en optrede wat ook baie buitelandse besoekers in hom aangeprys het, soos gasvryheid, goedgehumeurdheid, wetenskaplike belangstelling en behulpsaamheid teenoor vriende van eie stand en ontwikkeling. Dit is eienskappe wat in die klagte van die Patriotte^36. vanselfsprekend heelwat minder aandag kry as sy hooghartige minagting vir die gewone volksmense, sy harde en inhalige wetshandhawing en sy konserwatiewe standpunte teenoor die regte van die Vryburgers. Goewerneur Van Plettenberg, wat in die geskiedskrywing oor die algemeen as goedwillend maar swak gekenskets word, is 'n ander persoonlikheid wat ons uit sy briewe 'n bietjie nader leer ken. Nie dat hy op grond van hierdie briewe tot 'n bekwame en kragtige bestuurder verklaar moet word nie, maar sy erudisie, sy Verligte opvattings oor die gedrag teenoor nieblankes en sy veroordeling van die mentaliteit van die grensboere^37. wat daaruit voortgespruit het, maak tog dat 'n mens 'n veelsydiger beeld van sy persoonlikheid kry.

Van Plettenberg se mening oor die mentaliteit van die grensboere word deur heelwat opmerkings her en der in hierdie bundel korrespondensie geïllustreer. Swellengrebel self het hieroor al tydens sy reise deur die Kaapse binneland die een en ander gesien en gehoor.^38. Cloete se ‘nouvelles’ bevat talle klein voorbeeldjies wat die denke en optrede van die Kapenaars veral ook teenoor nie-blankes, hetsy Khoisan, Xhosa of gekleurde slawe, illustreer. Hier kan 'n mens dink aan die Hartoggeval,^39. die veroordeling van die Swanepoel-broers weens doodslag van 'n Hottentotvrou^40. en van die Van Zijls weens rooftogte,^41. terwyl ook

36. Saamgevat by Beyers, 37-40.

37. Sien no. XV.

38. Sien byvoorbeeld die Swellengrebel-joernaal, 27.10.1776.

39. Sien no. XXXVII n. 80.

40. Sien no. XXIV n. 2.

41. Sien no. XXXVIII n. 34-40.

[p. 14]

die toon waarop Cloete melding maak van die kaskenades van Willem van Wyk (‘Willem Namaqua’),^42. Dawid Malan^43. en Van der Linde^44. aandag verdien, soos trouens ook die manier waarop hy en andere in die algemeen oor hul slawe of oor Hottentotte en Boesmans skryf. Vir die geskiedenis van die rasse-denke van die Afrikaner is hierdie dinge een vir een belangrike besonderhede.

Swellengrebel het ook etniese belangstelling gehad: dit kon in sy tyd haas nie anders nie. Dit wat ver, vreemd en eksoties was het 'n geweldige aantrekkingskrag op die Europese intelligentsia uitgeoefen. Swellengrebel se joernale bevat belangwekkende opmerkings oor hierdie stof, asook oor sy manier van optrede om sulke gegewens te versamel. Hoe tydgebonde sy belangstelling ook al was, is die wetenskaplike noukeurigheid waarmee hy 'n opname van 'n klein swart seuntjie gemaak het^45. ewe lofwaardig as die takt wat hy daarby in die omgang aan die dag gelê het. Want dit was nie altyd maklik om aan die verlangde inligting te kom nie. ‘Zoo heb ik niet, dan met zeer veel moeite, my kunnen versekeren van de waarheid, dat de Kaffers besneden zyn. .. De Basterd Kaffers by de Gonacquas waren niet over te halen, om zich te doen visiteren, omdat zy door de andere Hottentotten over hunne besnydenis gerailleert wierden’, het hy later aangeteken.^46. Swellengrebel was sekerlik nie 'n bewonderaar van die houding wat die grensboere teenoor die nie-blankes ingeneem het nie, maar hy moes ook niks weet van al dié tydgenote wat die lewe van die edel wildemense as die toppunt van menslikheid en beskawing voorgestel het nie. Liewer as om onder die betowering van Rousseau te kom, het hy hom gehou aan inligting waarop 'n mens kon staatmaak. Vandaar ook dat sy vrae oor die lewenswyse van Hottentotte en Xhosa deur ervare grensboere soos Jacob Kock en David Schalk van der Merwe beantwoord moes word.^47.

Hul antwoorde, net soos dié van Cloete self, het dan ook aan Swellengrebel se verlangens voldoen: dit het niks bevat wat nie uit eie ervaring meegedeel kon word nie. Vir ons het hierdie antwoorde nog dié ekstra betekenis dat hulle illustreer hoe min hierdie mense in werklikheid geweet het van die nie-blankes wat rondom hulle gebly het. Andersyds

42. Sien no. V C n. 9.

43. Sien no. XLI n. 27.

44. Sien no. XLI n. 26.

45. Swellengrebel-joernaal, 27.10.1776.

46. ‘Aantekeningen op Le Vaillant’ (Swellengrebel-argief, ongepubliseer); vergelyk Swellengrebel-joernaal, 28.10.1776.

47. No. V.

[p. 15]

bevat hulle belangrike gegewens oor byvoorbeeld die mate van akkulturasie van die Khoikhoi aan die blanke denk- en leefwyse.

Baie van die inhoud van die korrespondensie wat in hierdie bundel opgeneem word, is uiteraard ‘petit histoire’: klein voorvalletjies uit die Kaapse sosiale lewe, konkrete voorbeelde van dinge wat in breë trekke wel bekend is, bydraes tot die karakterisering van persone en toestande, kanttekeninge by gebeurtenisse wat van elders reeds bekend is. Ook vir dié wat meen dat die geskiedskrywer hom veral moet toelê op die analise van strukture, prosesse en konstellasies van die verlede het hierdie kanttekeninge egter wel deeglik betekenis as boustene en illustrasies, afgesien nog van die aantreklikheid daarvan dat 'n mens die lewe in hierdie persoonlike uitlatings as 't ware op heterdaad kan betrap. Bowendien is daar heelwat gegewens wat as feitlike aanvulling of korreksie op die bestaande geskiedskrywing hulle waarde het. Afgesien van die reeds vermelde bemoeienis van Swellengrebel met die rekweste van Cloete en die Kaapse Patriotte, geld dit onder andere ook vir 'n opmerking oor die eerste merinoskape aan die Kaap,^48. vir die bevestiging van die samewerking tussen kolonel Gordon en Johannes Schumacher,^49. vir allerlei aanvullende gegewens oor Groot Constantia.^50.

Nie slegs die inhoud nie, maar ook die vorm van hierdie korrespondensie is van betekenis. Die gebore Kapenaars onder die briefskrywers verraai in hul taalgebruik hoever hul spreektaal alreeds van die destydse Nederlands afgewyk het. Selfs 'n behoorlik ontwikkelde man soos Hendrik Cloete, wat kennelik daarna streef om korrekte Nederlands te skryf, ondervind moeite om dié taal suiwer te gebruik.^51. Dit kan gesien word in sy gebrekkige werkwoordsvorme soos ‘ik en meer met mij hoopt’; ‘tot zijn WelEds. gestrenge strek met grood lof’; ‘De Latijnen segt alle dingen heeft een omin’; ‘ik twyffelen geensints daaraan’ (almal in no. XX). Hy is totaal onseker van die Nederlandse werkwoordstelsel, en sy spreektaal was in dié opsig heelwaarskynlik al na aan Afrikaans. Ook by D.S. van der Merwe^52. en Jacob Kock kan voorbeelde van tipies Kaapse taal aangetref word.

Die merendeel van die briewe wat hierin gepubliseer word, bevat gelukkig duidelike aanwysings omtrent die skrywer en die geadresseerde. Dit val op dat Swellengrebel se kring van korrespondente taamlik breed

48. No. V n. 10.

49. No. II n. 56.

50. Nos. III, XIV.

51. No. X.

52. Nos. V A, B en D.

[p. 16]

was: Bewindhebbers van die VOC (Van der Oudermeulen, Huydecoper van Maarseveen), van die WIC (Deutz), Nederlandse Regente (De Gijselaar) en joernaliste (Van Irhoven van Dam); hooggeplaaste Kompanjiesdienare aan die Kaap (Goewerneur Van Plettenberg, fiskaal Boers, kassier Le Sueur, kolonel Gilqin), Vryburgers van allerlei status (Cloete, Van der Merwe, Kock).

Te oordeel na die oorgeblewe briewe, was Hendrik Cloete Swellengrebel se trouste penvriend. Cloete het uit een van die oudste Vryburgergeslagte aan die Kaap gestam^53. en was verwant aan heelwat van die families wat 'n mens as die Weskaapse platteland-adel van sy dag sou kon bestempel: byvoorbeeld die Van der Bijls, Laubsers, Morkels en Eksteens. Toe Swellengrebel hom in 1776 leer ken het, was hy vyftig jaar oud,^54. 'n man van aansien in sy omgewing, gevestig op Nooitgedacht naby Stellenbosch. 'n Paar jaar later het hy daarin geslaag om die befaamde Groot Constantia te koop, die plaas wat Goewerneur Van der Stel aan die begin van die eeu aangelê het, bekend deur die rooi en wit Constantiawyne wat oral in Europa hoog op prys gestel is.^55. Constantia was al tientalle jare lank 'n plaas wat deur baie mense graag besoek is. Iedereen wat vir 'n korter of langer tyd aan die Kaap vertoef het, het dit gaan besoek.^56. In sy briewe vermeld Cloete self ook 'n paar van daardie besoekers.^57. Danksy daardie briewe kry ook sy persoonlikheid 'n duideliker omlyning. Hendrik Cloete was klaarblyklik 'n goed ontwikkelde, ondernemende en selfversekerde man, wat die wêreld om hom heen met belangstelling en 'n duidelik ontwikkelde gevoel vir humor gadegeslaan het. 'n Land-edelman wat geweet het hoe om die lekker dinge in die lewe te waardeer, maar wat tog in die eerste plek 'n sakeman was. Naas Groot Constantia het hy nog 'n aantal plase her en der aan die Kaap besit.

Cloete was feitlik geknip vir die rol van nuusversamelaar wat hy vir Swellengrebel vervul het. Hy het onder sowel die Kompanjiesdienare as die Vryburgers kontakte gehad, en dit nie alleen onder die hereboere van die Wes-Kaapse streek waar hy self ook gewoon het nie, maar tot ver in die binneland. Sodoende dek sy mededelings as 't ware die hele Kaapse gebeure: die beraadslagings in die Kompanjie se bestuursliggame net so

53. Sien De Villiers-Pama, 142.

54. Hendrik Cloete is gebore op 9.12.1725, oorlede 12.11.1799.

55. Sien nos. III, XIV.

56. Sien De la Caille, 194, 298-299; Sparrman I, 74-77; Patterson Reise, 6, 34; Thunberg I, 134, 280-281; Le Vaillant Reize I, 76-77, 82; Le Vaillant Second Voyage I, 51-53; Degrandpré II, 167-168; De Jong I, 79.

57. Sien nos. XIV, XXIV (n. 25), XXXVII.

[p. 17]

wel as die handel en wandel van die grensboere, die dorpslewe van Stellenbosch net so wel as die huwelike en sterfgevalle in Kaapstad. Die verhoudings onder die hoë Kompanjiesdienare het hom net so goed ter ore gekom as die rusies in die kerkraad van Drakenstein en die kaskenades van die boere in die Hantam. Nie dat hy oor alles ewe uitvoerig kon of durf rapporteer nie - veral oor dinge wat hy van die Kompanjieleiding in Kaapstad geweet het, was hy versigtig in sy mededelings: die geheimheid van briewe was in daardie dae nie goed verseker nie en selfs 'n man soos Cloete moes rekening hou met moontlike vergeldingsmaatreëls.^58.

Dit het des te meer gegeld, aangesien Cloete, net so min as wie ook al, nie alleen maar vriende besit het nie. Elkeen wat op Groot Constantia aan die deur geklop het, is nie met ope arms ontvang nie^59. en lank nie alle Kaapse Vryburgers was ingenome met die afstand wat Cloete ten opsigte van die Kaapse Patriottebeweging bewaar het nie. Allerlei opmerkings in sy briewe oor die voorstanders van dié beweging bewys dat die lede van die Politieke Raad die saak heeltemal korrek opgesom het toe hulle in 1786 aangeteken het dat Cloete en sy vriende ‘zig altoos afkeerig hebben getoond van het gedrag en de handelwijze’ van die Patriotte.^60. Die gevolg daarvan was, aldus Cloete self in 1789, dat ‘doen ik en myn famielie de Caapse patriotte altoos zoodanig teegen sprak, wy niet zeeker in hun gezelschap meer dorste coomen, Ja Jaaren en daagen de buytenvenduties ook daarom hebbe moete meijde’.^61. Dit lyk asof dit veral maatskaplike verskille was wat Cloete daartoe beweeg het om hom koel teenoor die Patriottebeweging te gedra: die Kapenaars het onderling nogal heelwat verskil in rang en stand gehad. 'n Aantekening van Hendrik Swellengrebel,^62. vir 'n aansienlike deel gebaseer op inligting wat Cloete aan hom verskaf het, stel dit dan ook onomwonde: ‘de malcontenten aan de Caab syn niet die voornaamste Colonisten, maar lieden van minder soort’. Welgestelde mense soos Cloete, aldus Swellengrebel, het genoeg reserwes om in tye van ekonomiese agteruitgang sonder al te veel moeite voort le lewe; hulle is ook minder as hul armer medeburgers die slagoffer van die harde optrede van die independente fiskaal,

58. Sien no. XXXVIII.

59. Le Vaillant Second Voyage I, 51-53, het hom ongunstig oor Cloete uitgelaat; Swellengrebel (‘Aantekeningen op Le Vaillant’) het Le Vaillant verwyt dat hy bevooroordeeld was: Cloete het om gesondheidsredes spesiale wyn gedrink; ook Degrandpré II, 167-168, het hom krities oor Le Vaillant uitgelaat.

60. Resolusie van die Pol. Raad 19.4.1786, aangehaal deur Beyers, 149.

61. H. Cloete aan Swellengrebel, 10.3.1789 (Swellengrebel-argief).

62. Swellengrebel-argief, ongedateer.

[p. 18]

en ‘de notabelsten syn meest door huwelijken als andersins geconnecteert met 's Compagnies Dienaren, in welkers handen de regering is’.

Die sakeman Cloete leer ons die beste ken uit dié stukke wat betrekking het op sy aankoop en beheer van Constantia. Die Swellengrebel-argief bevat 'n stel dokumente wat almal te doen het met sy stryd teen die Kompanjie om beter verkoopvoorwaardes vir sy wyne te kry. Hulle vorm 'n belangrike stukkie ekonomiese geskiedenis, maar is te gespesialiseerd en te omvangryk om almal in hierdie bundel opgeneem te kan word; ek hoop om hulle afsonderlik te kan uitgee. Wat in hierdie bundel wel gepubliseer word, is 'n aantal briewe en stukke oor Cloete se aankoop van Groot Constantia, die inventaris daarvan en sy opmerkings oor veranderings wat hy aan die huis en die grond aangebring het.^63. Laasgenoemde bevat talle nuwe gegewens wat, ondanks die aandag wat aan Groot Constantia bestee is, tot nog toe onbekend was. Die inventaris van die goedere wat Cloete saam met die huis en die grond oorgeneem het, gee 'n goeie insig in die meubilering van so 'n eersterangse agtiende-eeuse huishouding. Helaas is hierdie inventaris aan die ander kant weer so beknop geformuleer dat dit byvoorbeeld nie moontlik is om die skilderye wat daarin opgesom word, te identifiseer nie. Van die meubels wat tans op Groot Constantia aanwesig is,^64. het nie een reeds in Cloete se tyd tot die inboedel behoort nie.

63. Sien nos. III, XIV, XXXV, XXXIX.

64. Fransen, 31-49.

Die skrywer van briewe nos. VI, XI, XVI en XX

Dit is geen eenvoudige taak om die afsenders van briewe nos. VI, XI, XVI en XX, wat sonder ondertekening of onvolledig oorgebly het, te identifiseer nie. 'n Vergelyking van die handskrifte lewer slegs die moontlikheid op dat VI en XX van dieselfde skrywer sou kon wees. Helaas ontbreek ook feitlik al die briewe waarna daarin verwys word, in besonder die antwoorde van Swellengrebel op hierdie vier briewe, en daardeur word die volg van die gedagtegang ekstra moeilik gemaak.

'n Vergelyking van die inhoud van VI en XVI lei egter baie gou tot die gevolgtrekking dat hulle van dieselfde afsender afkomstig is. In XVI lees ons immers: ‘heugd my egter zeer wel, dat. UWE. informerende over de droeve gistingen .. ik daarby voegde, dat ik altyd ymand, die 't zedert zyne terugkomste aan de hoofdplaatze, eenigszins een stil leeven hebbende verkozen .. en zoo als de waarheijd was, nog niets van eenig ongenoegen onder de burgeren hebbende vernomen, niet alleen met het

[p. 19]

grootste hart-zeer, maar zelfs verbaasdheyd aangedaan was, wanneer het eerste schotschrift te voorschyn kwam ..’. Hiermee kan die begin van brief VI maklik gerym word. 'n Tweede gedeelte uit no. XVI wys eweneens terug na no. VI: ‘Ik heb UWE. by het begin der oneenigheden, wel gemeld, dat het malcontent gedeelte de beste keuse in hunne gecommitteerdens niet hadden gedaan ..’. Dit stem ooreen met die opmerking in no. VI oor die Representante van die Kaapse Patriotte (van wie Jacob van Reenen en Heyns by die naam genoem is), wat die skrywer ‘voor al niet voor myne advocaten zoude hebben uitgekozen’.

Maar wie is die outeur van nommers VI en XVI, wat ons voorlopig maar met A sal aandui? Dit wil voorkom asof Swellengrebel in no. XVII (konsep van 'n brief aan J.J. le Sueur van 17.9.1780) besig is om brief no. XVI, wat hy min of meer op die voet volg, te beantwoord. Swellengrebel begin deur sy mening oor die Buytendag-geval te stel teenoor wat A in no. XVI daaroor gesê het. Daarna sê hy iets oor die mededelings van 'n goeie vriend wat helaas nie geïdentifiseer kan word nie. Vervolgens gaan hy in op die meningsverskil oor die handelsregte en handelsbelange van Vryburgers en VOC-dienare, waaroor A ook in XVI uitgewei het. Die samehang tussen die twee briewe is na my mening baie duidelik waar Swellengrebel oor die Vryburgerdogter skryf wat 'n assistent trou en dan 'n bietjie privaathandel goed kan gebruik. A het immers geskryf dat die Vryburgers goed geweet het dat as hulle dogter deur 'n VOC-dienaar ten huwelik gevra is, hulle nie uit die amptelike inkomste 'n bestaan kon maak nie, maar dat daar altyd die vooruitsig was dat die jongmense 'n bietjie privaathandel of 'n losieshuis aan die gang kon hou. Ook die gedeelte uit no. XVII waar Swellengrebel hom oneens verklaar met die koers wat die Kaapse Patriotte gevolg het (naamlik om die plaaslike regering oor die hoof te sien en hulle regstreeks tot die Here XVII te rig), kan heel moontlik na XVI terugverwys.

By 'n baie noukeurige lees, sal dit egter opval dat Swellengrebel in XVII ook ingaan op die inhoud van brief XI. Dit hou steek ten opsigte van laasgenoemde punt hierbo, maar is baie duidelik in die twee gedeeltes uit XI en XVII wat die verlange van die Kaapse Patriotte na 'n groter aantal burgerverteenwoordigers in die Raad van Justisie meld, of selfs die oprigting van 'n Skepenbank, en die rangsverhoging wat daarmee verlang word.

Ook wat Swellengrebel in XVII skryf oor die buitensporighede by die parade van Oktober 1779 sou baie goed kon ooreenstem met die mededelings daaroor in XI.

Vir 'n gemeenskaplike outeurskap van sowel VI, XI as XVI pleit ook die klag oor die luiheid van die koloniste, wat in al drie voorkom. Dit

[p. 20]

lyk daarom, myns insiens, baie sterk daarop dat Swellengrebel na ontvangs van no. XVI direk begin skryf het aan 'n antwoord (no. XVII) en daarby ook no. XI betrek het, waarop hy kennelik nog geen antwoord gestuur het nie (XVI sê niks van 'n antwoord wat op XI ontvang is nie, wel op VI).

In no. XVI maak die skrywer enkele opmerkings wat moontlik as 'n sleutel tot identifikasie kan dien. Hy is in Kaapstad woonagtig, beklee 'n amp en vermeld ‘myne terugkomste alhier, dat is geweest in 1758’; ook skryf hy dat hy ‘geen personeel ijgenbelang in de negotie’ het nie, en vervolg: ‘Als dienaar der Maatschappij is mij, ik beken 't, het welzijn mijner mededienaren niet onverschillig, maar als Inboorling, als medelid der regeering, ja door mijn huw'lijk aan een groot gedeelte der burgerij gelieerd’ is die welsyn van die Vryburgers vir hom ook dierbaar.

Ook in no. XI staan daar enkele opmerkings wat lyk asof hulle deur die skrywer oor sy eie persoon gemaak word. So merk hy op dat hy nie graag die praeses van 'n Skepenbank sou wil wees waarin mense soos die Patriotteleier B.J. Artoys sitting het nie. Ook die verwysing na die kerkkwessie in Drakenstein sou 'n aanwysing kan wees.^65.

Maak die bostaande dit nou moontlik om die afsender van nommers VI, XI en XVI te identifiseer as die geadresseerde van no. XVII, naamlik J.J. le Sueur? En stem dit wat ons van sy persoon en lewe weet ooreen met wat die briewe skynbaar oor hul skrywer sê? Jacobus Johannes le Sueur is in 1734 aan die Kaap gebore as seun van een van die plaaslike predikante, ds. F. le Sueur en dié se vrou Johanna Catharina Swellengrebel; hy was dus 'n volle neef van Hendrik Swellengrebel. As jong man het hy na Nederland gegaan en sy regstudie in Utrecht in 1757 afgesluit met 'n Dissertatio de iure indemnitatis. Daarna het hy na die Kaap teruggekeer en in 1759 as soldaat in diens van die VOC getree. Gesien sy afkoms en opleiding het hy uiteraard vinnig in rang gestyg: nadat hy 'n tydlank by die Raad van Justisie werksaam was, is hy in 1763 tot landdros van Stellenbosch benoem, in 1769 tot kassier van die Kompanjie in Kaapstad en in 1778 tot Keldermeester; hy was toe ook lid van die Politieke Raad. In 1763 is hy met Hillegonda de Wet getroud.

Bostaande wettig na my mening een onaanvegbare konklusie: J.J. le Sueur is die skrywer van no. XVI: sowel die samehang met no. XVII as die gegewens wat in no. XVI oor die skrywer se lewensloop te vinde is, wys daarop. Bowendien is daar nog die sterk ooreenkoms (so kom dit

65. Le Sueur was lid van 'n kommissie van ondersoek na hierdie saak (Beyers, 120).

[p. 21]

my as leek voor) in die handskrif van hierdie brief met 'n brief uit 1802 wat Le Sueur persoonlik onderteken het.^66.

Ek het ook geen moeite om te aanvaar dat brief no. VI van Le Sueur afkomstig is nie. Gesien die inhoud sou 'n mens dit ook, soos ons hierbo al gesien het, van no. XI kon sê; die verskil in handskrif bly egter daarteen pleit, sodat ek nie wil waag om die outeurskap van hierdie brief met volledige sekerheid aan Le Sueur toe te skryf nie. Wat no. XX betref, lyk dit asof die ooreenkoms in handskrif met briewe wat wel deur Le Sueur geskryf is die konklusie moontlik maak dat ook hierdie brief van hom afkomstig is; die inhoud lewer geen duidelike argumente vir of teen hierdie punt op nie.

Hierbo is reeds opgemerk dat die 44 briewe en opstelle van en aan Hendrik Swellengrebel wat in hierdie bundel gepubliseer word, slegs 'n keuse vorm uit dit wat die Swellengrebel-argief bevat. In daardie argief, wat 'n paar eeue familiegeskiedenis dokumenteer, is daar vier portefeuljes met stukke afkomstig van Hendrik Swellengrebel Jr. Die volgende opsomming kan 'n indruk gee van hul inhoud.

Portefeulje A IV 7 bevat die manuskripte van Swellengrebel se reisjoernale^67. en 'n handskrif waarin die Relaas is van H.J. Wikar, vermoedelik deur hom self geskryf.^68.

Portefeulje A IV 8 bevat 'n aantal sukke wat op Swellengrebel se reis na en verblyf aan die Kaap in 1775-1777 betrekking het; verder aantekeninge van Swellengrebel op 'n werk van Le Vaillant,^69. 'n eksemplaar van die Memorie van 1779 en die Nadere Memorie^70. van die Kaapse Patriotte, rekweste van Hendrik Cloete met bybehorende stukke oor die Constantiawyne, en korrespondensie uit die jare 1776-1788, waarvan die grootste deel hierna volg (nommers I-XXXI).

Portefeulje A IV 9 bevat verskillende stukke en briewe uit die jare 1786-1802 as inhoud. 'n Gedeelte daarvan is in hierdie uitgawe opgeneem (nommers XXXI-XXXVI, XXXVIII, XXXIX en XLIV). Verder is daar nog materiaal met betrekking tot Cloete se rekweste oor die Constantiawyne uit die jare 1786-1793 te vinde, asook 'n paar stukke omtrent maatreëls wat die Here XVII geneem het insake die Kaapse ekonomie,

66. Swellengrebel-argief.

67. Sien noot 9.

68. Die teks van hierdie manuskrip, gedateer 31.12.1779, wyk hier en daar af van dié wat in die Van Plettenberg-versameling is, no. 29/30, en deur Godée Molsbergen II, 78-138, uitgegee is.

69. Sien n. 46; die betrokke werk is Le Vaillant, Second Voyage.

70. Sien Beyers, 76-81.

[p. 22]

en uitvoerige uittreksels uit die memories van die Amsterdamse Bewindhebber G. Titsingh^71. en die Kaapse fiskaal J.N.S. van Lynden.^72. Ten slotte is in hierdie portefeulje aanwesig afskrifte van 'n artikel oor Swellengrebel se reis deur die Kaapse binneland in 1776 met 'n paar stukke bybehorende korrespondensie,^73. 'n uittreksel uit 'n brief van die bekende sendeling J.T. van der Kemp en die brief van J.J. le Sueur van 10 April 1802, waarna hierbo reeds verwys is.

Die vierde bundel met stukke wat van Hendrik Swellengrebel Jr afkomstig is (portefeulje A IV 10), bevat oorblywende korrespondensie (waaronder ons nommers XXXVII, XXXIX-XLIII), gegewens oor verskillende Suid-Afrikaanse gewasse, 'n woordelys Khoi-Nederlands, allerlei aantekeninge van Swellengrebel (waaronder sy ‘Proposities en Consideraties’ omtrent die Kaap en stukke rakende die rekwes van 17 Februarie 1784), afskrifte van Goeweneur Van Plettenberg se ‘Consideraties’ van 1781^74. en van verskillende stukke wat betrekking het op die aktiwiteite van die Kommissarisse-Generaal Nederburgh en Frijkenius aan die Kaap in 1790-1791.

'n Vyfde portefeulje, ten slotte, bevat ook stukke van Hendrik Swellengrebel (soos byvoorbeeld 'n boedelinventaris wat na sy dood opgemaak is), maar hulle het geen betrekking op Kaapse sake nie. En dan is daar natuurlik nog die omslag met die tekeninge van Johannes Schumacher en 'n ander omslag met prente en tekeninge wat, onder andere, 'n kaart van Swellengrebel se reis deur die Kaapse binneland bevat en die tekening van Hendrik Cloete wat as illustrasie in hierdie boek opgeneem is. Nòg onder die tekeninge, nòg onder die skilderye in die Swellengrebel-versameling is daar 'n portret van Hendrik Swellengrebel Jr self, helaas.

Soos uit bostaande blyk, is daar in hierdie uitgawe met betrekking tot die Kaap wel 'n groot deel van die stukke opgeneem wat in die Swellengrebel-argief aanwesig is, maar nie almal nie. Dié wat uit ander bronne

71. [G. Titsingh] Consideratien van een Hoofdparticipant der Generaale Nederlandsche Oostindische Compagnie, bevattende Den Staat derzelve zoo hier te lande als in de Coloniën, mitsgaders de Voordeelen van een Vrije Vaart, voor de ingezeetenen der Republiek naar en van Batavia met aanwijzing der oorzaaken van derzelver verachtering en de gepaste middelen om den onvermijdelijken val dier Maatschappy voortekomen. 1791.

72. ‘Excerpta uit het beswaar, door den Indep. Fiscaal van Lynden van Blitterswijk, aan de Kaapsche Regering ingeleverd, over het leggen eener Douane op de inkomende en uitgaande goederen aldaar. den 28 Juny 1790’ (in Swellengrebel se handskrif, 27 pp.).

73. In 1799 het enkele aantekeninge oor Swellengrebel se reis deur die Kaapse binneland van 1776 in die Allgemeine Geographische Ephemeriden verskyn; hieroor meer in die inleiding van die uitgawe in noot 9 genoem.

74. Sien no. XXX.

[p. 23]

geredelik beskikbaar is, is nie opgeneem nie; verder is daar, soos reeds meegedeel, uit die stukke wat op Groot Constantia betrekking het slegs 'n klein seleksie opgeneem en is ook 'n paar ander stukke wat van weinig historiese belang lyk, nie afgedruk nie. Die reisjoernale van Hendrik Swellengrebel, wat na aard en omvang nie by die inhoud van hierdie bundel pas nie, is afsonderlik gepubliseer.

Ongelukkig het dit nie moontlik geblyk om Swellengrebel se briefwisseling uit ander argiewe aan te vul nie. Hier en daar is egter wel gegewens gevind wat die beeld van die persoon en werksaamhede van Hendrik Swellengrebel Jr, soos dit te voorskyn kom uit die stukke wat in sy nalatenskap aanwesig is, aanvul, of wat geblyk het van nut te wees vir die aantekeninge by sy briewe.

Die briewe wat in hierdie bundel opgeneem is, is almal letterlik en noukeurig getranskribeer en so opgeneem; die verste wat gegaan is, is dat enkele afkortings opgelos is of dat die interpunksie 'n enkele keer gemoderniseer is ter wille van die verstaanbaarheid. Gedeeltes van briewe wat nie oor Kaapse sake en persone gaan nie is, net soos in die geval van opskrifte en ondertekenings, oor die algemeen weggelaat of baie beknop saamgevat. 'n Paar van die stukke wat in hierdie boek opgeneem word, is reeds in die jare 1930 deur A. Hallema in vrywel vergete tydskrifaflewerings gepubliseer. Dié tekste is deur my opnuut gekollasioneer en waar nodig verbeter; van Hallema se aantekeninge het ek, waar moontlik, dankbaar gebruik gemaak.

Ek is baie dank verskuldig aan die heer N.J.A.C. Swellengrebel, afgetrede kaptein ter see te Hilversum, nasaat van een van die broers van Hendrik Swellengrebel Jr en huidige eienaar van die Swellengrebelargief. Jare gelede het hy die inisiatief tot hierdie uitgawe geneem, waarvan hy die bewerking baie welwillend aan my toevertrou het en met groot belangstelling en nog groter geduld steeds gestimuleer het.

Ek is ook dank verskuldig aan verskeie bibliotekarisse en argivarisse, in besonder ook 'n paar wat by die argief in Kaapstad werksaam is. Dat die Raad van die Van Riebeeck-Vereniging besluit het om hierdie werk in sy gerenommeerde reeks op te neem, beskou ek as 'n hoë onderskeiding.

G.J. Schutte