|
| |
| |
Quo modo istorum Animalculorum Ovula intra Salicis Folia perveniant.
Illi, qui Naturae arcanorum Scrutatores adpellantur, concorditer omnes existimant, cunctos istos obscuriores generationum modos putredini, humiditatis cum calore junctae soboli, tanquam causae, esse adscribendos: quam quidem sententiam vel ad ipsos quoque lapides extendunt; sicubi animadvertunt, nonnulla ex his Infecta provenire. Interim, quod sane maxime considerari meretur, nullo vel argumento solido, vel experimento, adsertum istud demonstrare valent, non nisi falsissima sua nixi opinione, quam error universalis peperit. Solum excepero D. Franciscum Redi, qui longe aliam & meliorem viam institit: is enim, generatione, quae ex putredine fieri fingi-
| |
Hoe deese Dierkens haare Eyeren in de Bladeren van de Willegeboom komen.
De persoonen, die men de naam van Natuur kenders geest, die oordeelen eenpariglyk, dat alle deese verborge manieren van generatien, uyt de verrotting van vogtigheid ende warmte voortkomen, dat se tot de steenen selfs uyt strekken, indien sy sien, dat daar eenige Dierkens uyt voort komen: en dat considerabel is, sy hebben nog reedenen, nog experimenten om dat te bewysen, als alleen haar valsche opinie, die in de algemeene dwaling gebooren is. Alleen soo bevind ik, dat den Heer Franciscus Redi een heel anderen en beteren weg is in gegaan, want de generatie uyt verrotting, door invincible experimenten en redenen, omver gewurpen hebbende, soo oordeelt hy niet onwaarschynelyk, dat deese Dierkens, die men in
| |
| |
| |
tur, invictis experimentis atque ratiociniis prius destructa, haud improbabiliter arbitratur, Animalcula isthaec, quae in foliis, fructibus &c. inveniuntur, a fructus illa ipsa anima & naturali virtute generari, quae fructus producit & plantas. Ajo, non improbabilem esse istam hujus Viri cogitationem: experimenta enim, quae circa hanc rem capi queunt, tot involuta sunt difficultatibus, tam spissis tenebris obscurata, atque tantopere inextricabilia; ut quis ideo levi negotio adduci possit ad statuendum, quod Animalcula ex ipsis plantis generentur.
Haec etiam ratio me incitavit, ut plurimo labore, nec sine taediosis difficultatibus, originem Vermis in Tuberculis Salicum investigaverim: D. Redi enim dicit, se nunquam videre potuisse, quod Vermis iste transmutetur. Et sane fateor, quod facile in Viri hujus sententiam fuissem iturus; si aeque, ac ipse, Erucae hujus mutationem in Muscam haud detexissem, neque & similia Ovula, qualia in Tuberculis reperiuntur, in Muscae corpore animadvertissem. Insuper Doctissimo Redi haud largiri quoque possum, quod Vermis iste sex tantum Pedibus gaudeat: prout ab ipso repraesentatur: contra enim viginti eum Pedibus instructum esse deprehendo.
Verumtamen errores hi sunt, in quos nostrum quilibet delabi facile potest. Et sane hactenus dicta nequaquam eo animo in medium protuli, ut Virum mihi amicum refutem: quippe qui existimo, neminem censoria virgula notandum esse, nisi illos, qui petulantes, vanaque gloria tumidi, scripta quaecunque, Canum instar, adlatrant, & ex aliorum infamia sibi laureolam quaerunt: quod quidem Bartholinus Junior data quavis occasione factitare solet; ut hinc vel ipsae ejus theses hujusmodi sordibus inquinatae sint. Imò vero scripta nostra omnia eum solummodo ad scopum collineare debent; ut conjunctis viribus veritas eruatur: veritas, inquam, cui perpetuo adhaerescamus oportet, sive nostris ea opinionibus faveat, sive adversetur quandoquidem, praeter solam ejus pulchritudinem, aliud vere amabile nihil datur. Haud igitur Clarissimo Redi concedere possum, quod ulla Animantia ex Vegetantibus, ut vocari solent, eo modo, quo folia & fructus inde nascuntur, unquam procrescant.
Novi equidem, Viros quosdam Eruditos, quin & in amplissimo dignitatis gradu constitutos, memoratam in sententiam perductos fuis-
| |
de bladeren, de vrugten enz. vind, van dieselve siel en natuurlyke kragt des vrugts voort geteelt worden, waar door hy de vrugten en planten voortbrengt. Ik seg, dat hy dit niet onwaaar schynelyk oordeelt, want de observatien, die men hier omtrent kan neemen, die syn van soo veele swarigheeden geinvolveert, soo donker en soo kwalyk, om sig uyt te extriceeren, dat men ligtelyk tot dat gevoelen, van dat de Dieren uyt de planten souden groeyen, sou kunnen over gebragt worden.
Dit is ook de reeden, waar om ik met veele moeyten en arbeit den oorspronk van de Wurm in de wratkens der Willegen ondersogt hebbe, waar van dat de Heer Redi segt, dat hy hem nooit heeft kunnen sien veranderen. En ik moet bekennen, dat ik ligtelyk tot syn gevoelen sou gekomen hebben, indien dat ik van gelyken deese verandering, van de Rups in een Vlieg niet had ondervonden; en van gelyken deselve Eyeren in het lichaam van de Vlieg, die men in de wratkens vind. Soo dat ik den Heer Redi ook niet kan toestaan, dat deese Wurm maar ses Voeten sou hebben, gelyk hy hem af beelt; daar ik in tegendeel bevinde, dat hy met 20 Voeten begaaft is.
Dan dit syn misslagen, daar wy alle in vallen kunnen, synde het myn voornemen geensins, om een Heer, die myn vrient is, te refuteeren, dat men ook niemant behoort te doen, als die moetwillig en glorieus syn, en die, even als de Honden, alle schristen aan baffen, soekende haar glorie uyt de oneer van een ander, gelyk de jonge Bartholin dat in alle occasien doet, soo dat selfs syn stellingen met deese onreynigheeden besinet syn; daar om soo moet al ons schryven alleen daar toe strekken, em gesamentlyk de waarheid te ondersoeken, die ons altyt behoort lief te syn, of sy voor of tegens ons was, alsoo daar niets beminnelyk is, als alleen haar schoonheid. Ik kan dan dien Heer niet toe staan, dat daar eenige Dieren uyt de groeyende dingen, soo men die noemt, souden voort groeyen, op de wys, als sy haare bladeren en vrugten voortbrengen.
Ik weet wel, dat eenige geleerde, en selfs hooge stants persoonen tot het aangeroerde gevoelen over gevoert syn, maar ik weet ook, dat het swa-
| |
| |
| |
se. At scio pariter, experimentis eam vix ae ne vix quidem unquam demonstratum iri; ut ut vero quam simillima adpareat. Profecto enim fateri cogor, opinionem istam eousque veritati consonam videri; ut, nisi Vermiculi illi in alata atque aculeata Animalia succrescerent, ego vix quidpiam ulterius contra opponere possem. Verum, ut denique meam proferam sententiam, cui olim quoque Medicum excellentissimum Fr. Redi addictum fuisse animadverto: ego quidem ita sentio, quod omnes illae plantae, folia, fructus, & excrescentiae, in quibus Insecta quaedam reperiuntur, alii nulli usui inserviant, neque & aliam ob rationem aut finem proveniant; nisi solummodo, ut Animalculis intus reconditis & tutum, quo conserventur, domicilium praebeant, & simul in alimentum cedant. Et sane ejusmodi annonam extrema heic necessitas postulabat; quandoquidem multi istorum Vermiculorum nullis omnino Pedibus instructi sunt, quorum ope procedere ipsique victum sibi conquirere valeant. Id quod potissimum circa Apum atque Formicarum Vermes, Pedibus destitutos, notabile est: utpote quorum priores eam ob rationem ab ipsis Apibus sollicitissime enutriuntur; posteriores autem a Formicis ideo jugiter in alios atque alios locos, in quibus alimentum proprio marte capere valent, transportantur. Quamvis vero Erucae, quas supra descripsimus, Pedibus donatae sint; hi tamen tum demum praecipuam ipsis praestant operam, quando habitaculum, in quo texant, est quaerendum: nequaquam autem ad cibum investigandum inserviunt. Unde & in partium constitutione, & in alimento, quibus Vermiculi intra Tubercula reperiundi indigent, maximi fere prae ceteris momenti rationes sitae esse videntur, ob quas vel ipsa haec memorata Tubercula producuntur. Attamen merae forsan hae sunt conjecturae, quas Natura ipsa in suis operibus, in quibus adorabilem ubique & immensum sese praebet DEUS, nunquam intendit.
Hinc igitur autumo, quod Vermiculi isti, qui quotannis intra eadem Tubercula reperiuntur, hisque velut proprii & naturales sunt, haud aliunde oriantur, nisi solummodo ex Ovis Insectorum sibi congenerum; quippe quae semen suum dictis illis plantis, foliis, vel fructibus imprimunt, atque a foris eo inferunt. Patet id evidentissime ex iis, quae ante circa Ova in Salicum Tuberculis delitescentia, & circa illa, quae intra Muscarum inde procrescen-
| |
relyk door ondervinden sal beweesen worden; hoe seer dat het met de waarheid schynt te accordeeren; en dat soo verre, dat ik moet bekennen, indien deese Wurmkens niet in vliegende en geangelde Dieren vergroeyden, ik sou daar weynig tegens kunnen inbrengen. Maar om myn gevoelen te seggen, waar in ik sie, dat ook voor deezen de uitmuntende Geneesheer Fr. Redi geweest is; soo oordeel ik, dat alle de Planten, Bladeren, Vrugten, en uytwassen, daar men eenige Dierkens in bevindt, niet anders dienen, nog tot geen andere reeden en eynde voortkomen, als alleen om de Dierkens, die daar in beslooten syn geworden, in een sekere woning te conserveeren, en om haar te gelyk tot voetsel te strekken. En dit was ook ten uytersten nootsakelyk, alsoo veele van deese Wurmkens gansch geen Voeten syn gegeeven; om selfs te loopen, en haar voetsel te soeten. Dat bysonderlyk omtrent de voeteloose Wurmen van de Honing-Byen, en de Mieren aan te merken is. Waar van de eerste, om die reeden, door de Byen selfs sorgvuldig gevoet worden, en die van de Mieren worden geduurig van haar op de plaatsen gedraagen, alwaar sy haaar voetsel selfs kunnen in neemen. En hoewel de beschreve Rupsen voeten hebben, soo dienen deselve haar voornamelyk eerst op die tyt, wanneer sy een woning om te spinnen soeken, en niet om haar voetsel te gaan vinden. Soo dat de constitutie van deelen, en het voetsel, dat de Wurmkens die men in de gewaskens vint, van noden hebben, onder anderen wel de gewigtigste reeden schynt, waarom de genoemde uytwassen selver gebooren worden. Dan dit syn mogelyk speculatien, die de Natuur selve nimmermeer in haare werken, waar in GODT altyt aanbiddelyk en ondoorgrondelyk is, beoogt heeft.
Daar om soo oordeel ik dan, dat deese Wurmkens, die men alle jaaren in deselve uytwassen bevint, en die eygen en natuurelyk aan deselve schynen; niet voort en komen, als alleen uyt de Eyeren van haar soort gelyke, welkers saat de genoemde Planten, of ook Boomen en Vrugten in gedrukt wort; en van buyten komende, daar binnen ingebragt. Het welk klarelyk en ook onweersprelyk blykt, uyt het geen dat ik van de Eyeren der uytwassen op de Wilgeboomen en die Eyeren die
| |
| |
| |
tium corpuscula deprehenduntur, observavi: binae enim istae Ovorum species ne minima quidem ratione a se mutuo discrepant.
Jam itaque aliud superest nihil, nisi ut modus explicetur, quo Ovula ista intra Salicum folia ingeruntur. Nec sane multum in hac re video difficultatis: quum enim Musca mater uno duobusve armata sit aculeis, alioque insuper instrumento, quod prodeuntibus Ovulis dirigendis ac ductandis adaptatum est; hinc Musca isthaec sane quam faci lime tenella folia, recens progerminantia, perforare, factasque intra cavernulas subtilissima sua, visum fere fugientia, Ovula deponere potest. Id autem revera ita fieri vel inde etiam tanto patet manifestius; quia in novellis foliis, recens pullulantibus, Ovulum penitus undequaque liberum, nec uspiam adhaerens, invenitur, atque nonnisi paullulum inter & subter folii tunicas collocatum est: quin aliquando subtilia etiam mihi videbar ibi animadvertere foraminula, per quae Ovum in folii substantiam usque delatum fuerat.
Fateor, historiam hancce tum demum omnibus numeris absolutam fore; si, quidquid protuli, oculis compertum haberem: cui equidem praestando me haud imparem futurum existimo. At quoniam hactenusid nondum effeci; experimenta sane, quae ad firmandam meam sententiam proposui, adeo mihi valida esse videntur, ut validiora desiderare nemo possit. Fateor praeterea lubens, folii perforationem haud accurate ac distincte secundum omnes suas conditiones a me visam esse: verum cre[d]iderim quoque, fieri haud posse, ut oculorum acies eousque pertingat. Quis enim Culicis Pulicisve ictu productum in cute sua vulnusculum, statim ac inflictum est, videat? Sanè nemo. Propterea id, quod tum in cute cernere licet, nonnisi coloris est mutatio: quae in Salicum folio itidem animadvertitur. Locus nimirum, quo Ovum invectum est, atque cum folio junctum, haud alia nota sese distinguit, praeterquam exigua quadam decoloratione. Adde insuper, quod vulnusculum, succoso folio a tam exili Animalculo inflictum, facile iterum coëat, & humorum adpulsorum interventu obstruatur atque coalescat.
Verum quanam demum ratione, in utilitatem invectorum istorum Ovulorum, Tubercula in foliis saliginis nascuntur? Quo pacto rarae illae atque mirabiles excrescentiae in aliis plantis arboribusque proveniunt? Fateor
| |
men in het lichaam van de Vliegen siet, die daar uyt groeyen, heb ondervonden: want die twee soorten van Eyeren verscheelen in het minste niet.
Daar resteert dan alleen, om de manier te expliceeren, op welke deese Eyeren in de bladeren van de Willigen gebragt worden. Dat ik oordeel ligt te doen te syn, want alsoo het Moeder-vliegken met een of twee Angels gewapent is, en dan met nog een ander instrument, dat de uytgaande Eyeren kan regeeren en bestieren; soo kan het Moeder-Vliegken heel ligtelyk de uytspruytende teere bladeren doorbooren, en in de openingen haare subtiele en bykans onsigtbaare Eyeren plaatzen. Het geen te blykelyker is, om dat men in de jonge uytspruytende bladeren het Ey gansch los vint, en ook siet men aldaar, dat het maar even tussen en onder de Vliesen van het blad geplaatst is, en somtyts scheen het my dat ik daar ook subtiele gaatkens in gewaar wierd, daar het Ey tot in de substantie van het blad ingebrogt was.
Ik beken, dat deese historie syn uyterste perfectie sou hebben, indien ik dit ogenkennelyk gesien hadt; daar ik my ook inbeelde raat toe te weten: maar dat selve tot nog toe niet uytgewerkt hebbende, soo dunkt my, dat de experimenten, die ik heb voorgesielt, om myn voorstel te bewysen soo suffisant syn, als men kan verlangen. Ik beken ook gaaren, dat ik de doorbooring in het bladt niet in alle syne omstandigheeden distinct gesien heb, maar ik oordeel ook, dat het selve onmogelyk is. Want wie kan de steek en opening van een Mug en Vloo in syn vel sien, naa dat hy effen gestooken heeft? voorwaar niemant. En daarom soo is het geen, dat men op het vel siet, niet als een verandering van couleur, gelyk men dat ook in de bladeren der Willegeboomen siet Soo dat de plaats, daar het Ey ingebrogt is geworden, en met het blad vereenigt, sig niet anders kennelyk maakt, als door een kleene verschieting van couleur. Waar by men ook considereeren moet, dat de steek van soo een kleen Dierken in een vogtig bladt ligtelyk weer toesuygt, en door de aangevoerde vogtigheeden gestopt wort ende toegroeyt.
Maar hoe groeyen nu, tot beneficie van deese ingevoerde Eyeren, de Wratkens op de Willige bladeren? en hoe groeyen die rare ende curieuse uytwassen, op de andere Planten en Boomen? Ik beken, dat dit een harde vraag is, en swaar om te
| |
| |
| |
arduam esse hanc quaestionem, & explicatu perdifficilem. Neque aliud quidpiam responsi ad hoc interrogatum dare scio, nisi, quod existimem, primum ictum, quem Insectum, mater, plantae, fructui aut folio, cui immittere Ovum conatur, infligit, vera sit causa Tuberculi postea nascentis, qualicunque demum modo figurati. Nonne hac ratione Peponibus, aliisque fructibus & arboribus, subulae ope, literas & characteres incidimus, quorum vestigia, paullatim humoribus intumescentia, mirabiliter ultra communem superficiem sese efferunt?
Haud tamen autumo, casu fortuito per simplicem duntaxat ictum id effici: imo vero praevia Naturae designatione, quae voluit, ut procreatio horum Insectorum, atque Tubercula, iis nutriendis inservientia, hoc tantum, nec alio ordine fierent & provenirent. Unde etiam omnium horumce Animalculorum generatio plane regularis est, neque ulli mutationi fortuitae obnoxia. Magnus Harveus in suo de Generat. Animal. Libro affatim quoque demonstrat, quantopere ictus, uno eodemque externo instrumento inflicti, inter se differant; dum expertus ait: ‘Carnem ipsam ictum venenatum a non venenato distinguere: & porro pergit: ideoque constringit sese & densatur, inde tumores & phlegmones excitantur. Ipsemet aliquando, experiendi causa, manum acu pupugi, mox eandem acu-dente Aranei confricans, manum alio loco perforavi, nec potui quidquam discriminis inter has duas punctiunculas innotescere. Erat tamen, in cute quod discerneret, quippe eodem loco, ubi venenata punctio contigerat, subito sese in tuberculum contraxit. Et quis inficiari ausit, sensu praeditas esse plantas? Crediderim sane, eas manifesta sensus indicia exhibituras fore, si modo Musculis gauderent; quippe quorum defectus saltem impedire videtur, quo minus plantae suam sentiendi facultatem nobis ostendere queant. Patet hoc in celebri illa Herba dicta Sensitiva; cui quidem omnino putem datam esse certam quandam Musculorum speciem, quorum ope suos ea ramulos, fere instar brachiorum, extendit atque contrahit.
Quantum ad horumce Tuberculorum, quae nunquam, nisi Animalculis intus nutriendis foeta, in plantis proveniunt, varias figuras adtinet; existimo equidem, eas a varietate ictus, quo Animalcula plantas perfo-
| |
beantwoorden. En ik kan daar niets anders op seggen, als dat ik oordeel, dat de eerste steek, die het moeder Dierken in de plant, de vrugt of het blad doet, daar se haar Ey in leyt, dat die de waare oorsaak is van het volgende gewasken, van wat fatsoen het sou mogen weesen. Op de wys, als men met een priem de Pompoenen, en andere vrugten en boomen, letteren en characters in snyt, de welke in drukselen met der tyt door vogtigheeden op geswollen worden, en seer wonderlyk boven de gemeene vlakte verheeven.
Niet dat ik oordeel, dat dit toevallig, en alleen door de simple steek geschiet, maar door een voorbeschikking van de Natuur, de welke gewilt heeft, dat de voort teeling ende uytwassen, tot de voeding van deese Dieren, op deese order sou geschieden en voort komen, en niet anders. En daar om soo is ook de voortteeling van alle deese Dieren heel regulier, sonder de minste accidentele verandering. De groote Harveus, die betoont ook genoeg in syn Boek de Gener. Animal. hoe seer de steek van het eene en het selve uytwendig instrument verschilt, seggende door ondervinding: ‘dat het vleesch selfs de fenynige steek van de niet fenynige onderscheyd, en vervolgt hy derhalven sluyt het en verdikt sig, waar door de brandige geswellen veroorsaakt worden. Ik heb selfs somtyts, om dit te beproeven, myn hand met een naalde gestooken, aanstonds daar op deselve met de naald-tand des Spinnekops vryvende, heb ik myn hand op een andere plaats doorstooken, en ik kon geen onderscheyd altoos tusschen deese twee steekjens gewaar worden; daar was evenwel iets in het vel, dat het onderscheyde, want op die plaats, daar de venynige steek geschiet was, trok het sig schielyk samen tot een puystken.’ En wie sal durven lochenen, dat de planten geen gevoelen hebben, dat ik selfs geloof, dat se gewisselyk souden betoonen, indien sy maar spieren hadden, door welkers gebrek alleen sy haar gevoelen niet en kunnen betoonen: gelyk dat contrarie blykt in dat vermaarde kruydje roer my niet, dat ik sekerlyk oordeel, een manier van spieren gegeeven te syn, waar door het syne takken, gelyk als of het syne armen waaren, uyt en samentrekt.
Wat de verscheydentheid van de figuuren der gewassen aangaat, en die, sonder dat daar Dierer in gevoet worden, nooit op de planten en verschynen, daar van oordeel ik, dat de verscheydentheid van de steek der Dieren, waar meede sy de plan-
| |
| |
| |
rant, hisque sua Ovula infigunt & veluti inoculant, produci: quemadmodum in omnibus etiam inoculationibus est videre. Pari ratione Culex ictu suo longe aliud tuberculum in nostra cute excitat, quam quidem Cimex; hicque aliud iterum, quam Apis. Omnia autem isthaec aeque parum casui ohnoxia sunt; verum ordine certo procedunt, eodemque semper modo sese habere observantur: praeterquam sicubi plantae, & Animantium corpora, aliter fuerint figurata: prout Celeberrimus Redi circa Scorpionum ictum accurate atque dilucide adnotavit.
Multoties Infectorum Ovula tenellis arborum ramulis adeo fortiter impressa conspexi; ut integra eximi sine laesione haud possent. Omnium maxima Phalaena Hollandica, quae ex Cosso, Salicum inter cortices accrescensque lignum praecipue reperiundo, hocque corrodente, oritur, Ovula sua pariter extrinsecus in corticem quodammodo imprimit: unde est, quod Vermes inde nascentes viam sibi deinceps introrsum versus lignum parent. Imo si Vermes hosce ex arboris interioribus foras protraxeris; li sese prius obtexunt, ac postmodum, perfracta rursus, quam confecerunt, tela, Dentibus suis lignum inforant: quod agentes Dorso suo telae innituntur; ut satis habeant roboris & firmitatis ad lignum perterebrandum.
Hacce hyeme in Rapis plurimas observavi Verruculas variae magnitudinis, in quibus totidem delitescebant Vermes, Pedibus destituti, Oculis & sat duris Dentibus instructi. In Verrucarum minutissimis Ovulum, in majusculis autem tenellum molliculumque Vermem deprehendi. Porro circa Vermiculos Pedibus carentes, qui intra Tubercula reperiuntur, id quoque dignum est notatu, quod ii nequaquam in vita conservari queant, siquando in cavernulis, quas sibi, pro magnitudine corporis sui, intus in excrescentiis effecerunt, & in quibus enutriuntur, haud permanent, sed ex his protrahuntur. Cavitas, intra quam admirabilis ille Vermiculus reperitur, qui in Salicum turionibus, tanquam in rosa, conclusus haeret, postea speciatim describendus, magnitudini corporis ejus perquam exacte respondet. Vermiculus autem in Rapis delitescens cavo gaudet, quod corpore ipsius paullo majus est. Similiter etiam animadverto, cavernulas illas, quas Pedibus orbi Vermiculi in ligno arido mira arte sibi parant, corporibus ipsorum accu-
| |
ten doorbooren, en haare Eyeren als deselve inenten, de oorsaak te syn; op de manier, gelyk men dat in alle inentingen siet. Of gelyk de Mug in onse huyt een heel ander puystken met syn steek te weeg brengt, gelyk als wel een Weegluys doet, en een Weegluys weer een heel andere, als een Honingbye doet. Dat alles meede niet toevallig is, maar met order toegaat, en altyt op de selve manier geobserveert word. Ten sy dat de planten, en ook de lichamen der Dieren een andere gesteltenisse hebben. Gelyk de vermaarde H. Redi, dat seer omstandig en verstandelyk van de steek der Scorpioenen heeft aan getekent.
Ik heb menigmaal de Eyeren der bloedeloose Dierkens soo sterk de teere takken van de bomen in gedrukt bevonden, dat se sonder kwetsen daar van niet konden afgenomen worden. De alder grootste Hollantsche Phalena, de welke uyt een Houtwurm haar oorspronk neemt, en die men voornamelyk tusschen de scorsen, en het groeyende hout van de Willegeboomen bevind, en dat verteert; die drukt meede haare Eyeren eenig sins de scors van buyten in, waar uyt dan de Wurmen een weg naa binnen tot het hout maaken. En selfs als men die buyten de boom neemt, soo bespinnen sy haar eerst, en dan breeken sy weer, door haar spinsel heen, een opening met haare Tanden in het hout; en met de rug soo steunen sy haar tegens het spinsel aan, om kragt en vastigheid te hebben, om het hout te doorbooren.
In de Rapen heb Ik deese winter verscheyde wratkens van ongelyke grootte gemerkt, in de welken ik soo veele Wurmen gevonden hebbe, die voeteloos, en met Oogen en redelyk harde Tanden voorsien waaren. In de kleenste wratkens bemerkte ik een Ey, en in de grootste een teere ende weeke Wurm. Voorts is het seer aanmerkelyk omtrent de Wurmkens sonder voeten, dewelke ik in de uytwassen bevinde, dat soo de selve in de holligheeden, die sy in de vrugtkens naa de grootte van haare lichamen gemaakt hebben, en waar in sy gevoed worden, niet en blyven, maar daar uyt genomen worden, dat se dan geensins in het leven kunnen behouden worden. De holligheid, in dewelke dat admirable Wurmken gevonden wort, dat op de toppen der Willege boomen, als in een roos, beslooten staat; en waar van ik vervolgens particulier sal spreeken, ) komt met de grootte van syn lichaam heel net over een. Het Wurmken in de Rapen heeft weer een holligheid, wat grooter als syn lichaam. Soo bevind ik ook, dat de holligbeeden, dewelke de ongevoete Wurmkens over aardigh in het drooge hout breeken, geheel met de
| |
| |
| |
rate congruere; ut ideo satis expedite ii se per ista cava movere possint. Hunc autem motum perficiunt, posticas partes suas ad lignum versus corrugando, anticasque deinde rursum exporrigendo: qua quidem opera admodum velociter semet in cuniculis hisce suis promovent.
Quando autem memorata Animalcula istis suis domunculis, vel cavernis, pabuloque, quod in his praesto est, orbantur; tunc, praeterquam quod se movere deinceps haud possint, Solis etiam ardore, aërisve siccitate rigescunt, aliisque modis innumeris intereunt: quin & alimento suo destituta sunt. Simili ratione multifaria quoque Infecta, Pedibus carentia, quae tam sub terra, quam in aquis, degunt, nutriuntur atque sustentantur. Illa nimirum, quae pedibus orba in aquis vivunt, Caudae suae aliarumve partium, quae ipsis loco remorum inserviunt, adminiculo locum mutant. Vermiculi autem sub terra viventes pari fere modo, ac Cossi, semet promovent, interque rimas & fissuras telluris sic prorepunt. Quid demum apodibus Muscarum, Formicarum, & Apum Vermiculis fiat, in historiis horum Insectorum vide ri potest. Quantum vero ad Erucas aliaque Animalcula polypoda adtinet; in propatulo res est, nec ulla premitur difficultate. Imo haudquaquam etiam propositioni meae repugnat, quod ex ligno carioso Insecta quaedam, aliquot post annis, provenire observentur: nam novimus Animalcula isthaec ibidem quoque ex Vermiculis procrescere, atque ex Ovis ducere originem; dum matrices regulariter quotannis ad ligna ejusmodi sese conferunt, suumque in his semen deponunt. Saepiuscule autem necessum est, ut Vermes tales spatio continuorum aliquot annorum incrementa capiant, priusquam ad suam perveniant mutationem: prout in Cosso, illoque etiam Verme, e quo Hollandica Cantharis, quem vulgo aureum Scarabaeum vocant, oritur, manifestum est. In Aquaticis etiam Vermibus, qui intra Tubulos degunt, id ipsum obtinet: quemadmodum in Ephemeri historia adnotavimus.
At praeterea animadvertendum est, quod multa Animalia, quae Pedibus carere dicuntur, his omnino instructa sint. Sic Lumbrici plurimis sane gaudent Pedibus, sed alio modo constitutis, quam vulgo Pedes solent. In ipsis pariter Serpentibus id mihi patuit; quas equidem quintuplici Pedum specie donatas esse observavi. Earum scilicet nonnullae in corporis sui medio spinosam saltem gerebant excre-
| |
grootte van haare lichaamen over een komen; en door welke holligheeden sy haar veerdig genoeg beweegen kunnen, dat se doen, met de agterste deelen van haar lichaam, in en tegens het hout op te krimpen, en de voorste deelen dan weer uyt stekende, soo gaan sy in die loop gravenseer veerdig voort.
Maar wanneer de genoemde Dierkens van deese haare huyskens of holligheeden, en het voetsel dat se daar in vinden, berooft worden, behalven dat se haar dan niet beweegen kunnen, soo worden sy ook van de hette van de Son, of de droogte van de lugt ligtelyk verstyft, en op andere ontelbaare wysen meer komen sy te verongelukken: synde meede van haar voetsel berooft. Soo leven ook onder der aarde en in het water, veelderhande voetelose Dierkens, die daar gevoet en onder houden worden. Die nu in het water van voeten berooft synde leeven, die beweegen haar van plaats tot plaats, door middel van haar Staart of andere deelen, die haar als tot riemen dienen. De Wurmkens onder de aarde, die beweegen haar haast op de manier als de Houtwurmen, en soo kruypen sy voort tusschen de reeten en scheuren van de selve. Hoe het nu met de voeteloose Wurmkens van de Vliegen, Mieren en Honingbyen toe gaat, dat kan in haare historien naa gesien worden. Maar wat nu de Rupsen en andere Dierkens met veele Voeten belangt, daar omtrent valt geen swarigheid, en ook stryt het tegens myn voorstelling niet, dat men naa eenige jaaren uyt vermeuluwt hout, eenige bloedelose Dierkens siet te voorschyn komen, want men siet, dat deese Dieren aldaar meede uyt Wurmkens vergroeyen, en uyt Eyeren haar oorspronk neemen, waar van de Moeder Dierkens haar alle jaaren heel ordentelyk tot het hout begeeven, en aldaar haare saden in leggen. En veel maal moeten die Wurmen eenige jaaren aan groeyen, eer se tot haar verandering komen, gelyk dat in den Houtwurm blykt, en ook in de Wurm, daar de Hollantsche Cantharis, die men Goude tor noemt, uyt voort groeyt. Ook heeft het plaats in de Waterwurmen, die in pypkens leeven, als omtrent het Haft voor gestelt is.
Maar men moet ook weten, dat veele Dieren, die gesegt worden geen voeten te hebben, egter daar sekerlyk meede begaaft syn, gelyk de Pierwurmen seer veele Voeten hebben, maar van een andere constitutie, als gemenelyk de Voeten syn. Dit heb ik selfs in de slangen geobserveert, die ik gesien heb, dat met een vyfderley soort van Voeten begaaft waaren. Eenige hadden alleen midden in haar lichaam een doornagtig uyt wasken,
| |
| |
| |
scentiam, Ericio dicto, instrumento militari undique praepilato, propemodum similem, intus in meditullio suo Ossiculum, cum Pubis ossibus articulatum, & cute obductum, continentem; cujus adminiculo in cavernis atque rimis sese celeriter promovere poterant. Alias iterum vidi binis ejusmodi machinulis ad motum velociorem instructas esse. Tertiae cujusdam speciei Pedes gemini dono mihi dati sunt, qui, distinctis ex Ossibus articulatis compositi, Ungues etiam in extremis suis gerunt, quos, uti cavas ungulas de Porcorum pedibus, inde abstrahere licet. Quartam speciem ipse quoque examinavi, quae quatuor articulatis, admodum tamen exilibus, Pedibus pollebat Pedum horumce anteriores tribus constabant articulis, duobusque Digitis, quorum apices unguiculis erant armati: quin alius insuper, brevior, articulus, sive minutus veluti Pollex, ungue munitus, e illorum latere interno exstabat. Simili ratione posteriores quoque Pedes erant fabrefacti; praeterquam quod uno singuli Digito superarent anticos. Quintam denique speciem D. Fredericus Ruysch, Chirurgiae Praelector Amstelaedamensis, mihi donavit, quatuor tenerrimis instructam Pedibus; qui quidem ex tribus singuli constant articulis, non tamen admodum distincte conspiciendis; quia squamis ad extremum usque obteguntur: in extremis autem simplex tantummodo conspicitur unguiculus, absque ulla in digitos divisione. Unde Serpentula isthaec, nonnisi peculiaribus sub conditionibus, horumce Pedum suorum operâ uti potuisse videtur; quandoquidem ii, ob nimiam teneritudinem, sustinendo corpori impares sunt: etiamsi saepenumero ad hoc majore velocitate promovendum facere possint. En! eousque admirandum sese praebet DEUS in omnibus suis operibus; quorum exilissima sane Magnificentiam Ejus, Majestatem, infinitamque Sapientiam, apertissime conspiciendas exponunt.
| |
van gedaante bykans, als een Morgenster (een krygs instrument) daar in het midden een Beenken was, dat met de Schaam-beenen articuleerde, en met vel over trokken was: waar meede sy in de holen en reeten haar veerdig konden voort setten. Andere heb ik gesien, dat met twee diergelyke instrumenten tot baare snelder beweeging begaaft waaren. Een derde soort, daar syn my de twee Voeten van vereert, die distincte gearticuleerde Beenen hadden, met Nagelen op haar eynde, die men daar van kon afnemen, als de holle klaauwen van de Varkens voeten. Een vierde soort heb ik ook selfs geexamineert, dat vier gearticuleerde, maar seer teere voeten hadt: de voorste Beenen hadden drie articulatien, en dan twee Vingeren met Klaauwkens aan haare toppen, en aan de syde van de Voet, die naast het lichaam stont, was nog een korter articulatie of Duymken met een Nagelken. Op deselve wys waren de agterste Voeten gemaakt, met dit onderscheyt, dat se nog yder een Vinger meer hadden, als de voorste. Een vyfde soort is my vereert van de Heer Fredrik Ruysch, Voorleeser der Heelkunde te Amsterdam, dat vier seer teere Voeten heeft, bestaande yder uyt drie articulatien, maar die men niet als flaauwelyk sien kan, alsoo sy met schobben tot het eynde toe beset syn, daar men op het eynde niet als een enkel klaauwken siet, sonder dat daar eenige vingers syn. Soo dat ook dit Slangeken niet, als maar in bysondere gelegentheeden, sig van deese Voeten heeft kunnen bedienen, alsoo sy al te tenger syn, om syn lichaam te dragen: maar sy syn bekwaam genoeg, om dat in veele occasien radder te helpen beweegen. Siet soo wonderbaarlyk is GODT in alle syne werken, waar van de minste syne Heerlykheid en Majesteit ten toon stellen, en hoe dat syne Wysheid oneyndig is.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd