Logo DBNL
Bybel der natuure of historie der insecten. Deel 1 (1980)

Bybel der natuure of historie der insecten. Deel 1

(1980)–Jan Swammerdam–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Joannis Swammerdammii Tractatus de Apibus.
sive Descriptio accurata Ortus, Generationis, Sexus, Oeconomiae, Operum, atque Utilitatis Apum.
Psalm. LXVI. 5.
Venite & videte opera Dei; reverendus est actione erga filios hominis.

Introductio.

QUemadmodum immortalis Numinis majestas, natura mortalibus oculis maccessa, aeterna potestas, atque Divinitas ex quibuscunque rebus creatis evidentissime intelliguntur, & nudissime perspiciuntur; ita tamen aliae Creaturae prae aliis multo apertius atque clarius DEUM invisibilem offerunt contemplandum: uti ex subsequente de Apibus tractatu manifestum fiet. Quandoquidem igitur sapientissimo illi atque ter optimo DEO clementer placuit, indefessos & assiduos meos labores felici successu beare atque co-

Verhandeling van de Byen.
of Naaukeurige Beschryving van den Oorsprong, Voortteeling, Geslagte, Huishouding, Werken, en Nuttigheid der Byen.
Psalm: LXVI. 5.
Koomt en ziet GODS daden: Hy is vreeslyk van werking aan de Menschen Kinderen.

Inleyding.

DE heerlykheid des onverderfelyken GODS, syne onsienclykheid, syn eeuwige kraght ende Goddelykheid, gelyk die baarblykelyk uyt alle de schepselen verstaan, ende naaktelyk doorsien werd: soo is het nogtans, dat het eene schepsel veel naakter ende klaarder den onsienelyken GOD schynt te vertoonen als het andere. Gelyk door de navolgende verhandeling vau de Byen dat klaarelyk blyken sal. Waarom alsoo dien alwysen ende goeden GOD myn onverdrietelyken ende gestaadigen arbeit goetgunstigh heeft gelieven te seegenen

ronare; hinc & spero, infinitam DEI potentiam, & immensam sapientiam, aeque ac tenuissimam nostram imbecillitatem, adeo sole meridiano clarius per eos iri patefactum, ut, quisquis huncce tractatum evolvit, materiem inveniat atque stimulum, ad exclamandum DEI magnificentiam, intelligentiam Ejus demirandum, & inexhaustae Ipsius abundantiae benedicendum. Quodsi exiguae hae pagellae, quae nonnisi umbram, multisque defectibus limitatas operum DEI arcanorum, investigatu difficillimorum, impenetrabilium, descriptiones exhibent, eo Lestorem manuducant; labores, quos impendi, non solum compensatos, sed etiam abunde prosperatos, atque Divina gratia foccundatos existimabo.

Si quis indolem & fabricam Animantium minutissimorum atque maximorum accurate ponderando inter se contulerit, ei innotescet, utraque non solum indolis & structurae ratione penitus convenire; verum etiam similibus omnino ex principiis, quae aeque in minimis ac maximis Animantibus Ova sunt, oriri. Atque uti ova haec, in Animantium maximis, ex minutissimis quasi punctis, & visum veluti fugientibus particulis accrescunt, & perficiuntur; ita eadem, in exilissimis Animalculis, modo haud absimili ad incrementi sui plenitudinem pertingunt. Neque sane ullum eorum, quae creata sunt, Animantium hinc excipitur: quum vel nobilissima omnium creatura, Homo, Animal ratione praeditum, suos quoque ortus ex ovo sortiatur; & propterea, ratione primi sui initii, Animantium minimis sive Insectis semet praeponere, aut ratione dispositionis suae naturalis atque structurae prae Insectorum vilissimis, uti v.g. est Pediculus, aut Acarus, primum dignitatis gradum sibi adtribuere haud quaquam valeat. In Hominibus verissimum id esse, anno 1667. mihi juxta ac Cl. van Horne experiundo innotuit; uti in libro meo, Miraculum Naturae inscripto, est videre. Praeterea circa minorum majorumque Animantium principia id animadverti meretur, quod magis conspicua atque clarius discernenda in suis rudimentis sint minora, quam majora Animalia. Accedit etiam, quandoquidem DEUS Animantium minoribus certos magnitudinis limites statuit, quos ultra nequeunt increscere; quique limites forte in fabrica & infirmitate cordis, cujus vi membra omnia contra atmosphaerae prementis gravitatem debent extendi, siti sunt; quod ideo pa-

ende te krooneu. Soo hoop ik ook, dat door de selve syne Goddelyke almagtigheit, ende onbepaalde wysheid, neffens dan onse seer swakke onmagtigheit, soo middaghklaar sal uytblinken, dat yder, die deese volgende verhandeling sal ter hand komen, GODS heerelykheid daar in, ende daar door, zeer sal uytkryten, syn verstant verwonderen, ende syne algenoegsaamheid verheerlyken: Waar toe soo den Leeser, deese myne schaduwen, gepooghde omtrekkingen, en swakke beschryvingen van GODS onnavorschelyke, ende gansch ondersoekelyke, ende ondoorgrondelyke werken komen te leyden, soo sal ik mynen arbeit niet alleen wel betaalt, maar ook ten vollen gesegent, ende van Goddelyke genaade vrugtbaar aghten.

 

Soo nen nu den aard ende het maaksel van de alderminste Schepselen veel overweeght tegens die van de aldergrootste, soo sal men bevinden, datse in aard ende in structuur niet alleen overeenkomen, naar dat se daar by ook eevangelyke begintselen hebben; dewelke en in de grootste ende in de kleenste Dieren beyde te gelyk d'Eieren syn: dewelke gelyk sy als uyt seer kleene punten, ende als uyt onsightbaare deelen, haare aangroeying ende volmaaking in de grootste schepselen neemen; ende op deselve wyse voltrekken sy haare volwassing inde kleenste Dieren. Synde hier alsoo geen Dier of Schepsel van uytgesondert; want ook het alderedelste der Schepselen, ik meen den Mensch, dat redelyke Dier, neemt syn begintsel uyt een Ey, ende kan alsoo ten aansien van syn eersten oorspronk niet boven de kleene Dieren ofte de Insecten sigh verhefsen, ofte ook ten aansien van syn natuurelyke stant ende structuur, booven de alderveraghste van deese kleene Dieren, als by voorbeelt den Luys, of het kleene Dierken Acarus, sigh in rangh van waardigheid stellen. Gelyk ik dat van de Menschen, neffens den Heer van Horne, in 't jaar 1667 ondervonden hebbe, als in myn boek, Wonder der Natuur genoemt, na te sien is. Noch isser ontrent de begintselen der kleene ende in die der groote Dieren aan te merken; dat de kleene Dieren in haare begintselen merkelyker ende kennelyker syn als de groote. Waar by noch komt, dat alsoo GOD de kleene Dieren een perk van niet grooter te kunnen groeyen gestelt heeft; ende het welk perk mogelyk bestaat in het maaksel ende de swakte van het Hart, dat elle de leeden tegens de

riter Animantia parva, suo etiamnum in ortu constituta, majoribus perfectiora existant.

 

Verum ut propius ad institutum meum perveniam: quum in libro meo de Insectis, anno 1669. edito, sigillatim aliquando de structura Insectorum agere, & ibidem simul peculiarem Apum historiam tradere promisi, in antecessum tunc dicens, Regem Foemellam esse, Fucum Marem, vulgaresque Apes neutrum ad genus pertinere; propterea nunc praecipue fabricam, indolem utqueprincipia trium horumce, diversorum quidem, at ejusdem tamen speciei, Animalculorum exponam. Intermiscebo autem, pro re nata, nonnullas adhuc observationes de membris aliorum quorundam Insectorum, quorum totam constructionem, alio tempore, si DEUS annuerit, plene pertractabo atque describam.

Cum 22do Augusti ann. 1673. alveare Apum, quae examinaverant, aperirem, inveni in eo millia aliquot Apura vulgarium, aliquot centenos Fucos, unumque Regulum. Verum quandoquidem, uti modo indicatum est, proprie ncc Regulus unquam, neque Fuci, in alvearibus reperiuntur; & pessimo atque inexcusabili errore factum est, ut memoratis Animalculis isthaec nomina fuerint adsignata; ideo heic mox in principio monitos velim Lectores, quod, per universum huncce tractatum meum deinceps, fictitium illum Regulum nomine Apis Foeminae, Fucum vero vulgo creditum nomine Apis Maris, vulgaresque tandem Apes, distinctionis gratia, titulo Operariarum sim insigniturus. In subsequentibus autem argumenta, quae me ad novationem hanc moverunt, clarissima atque evidentissima proponam, demonstrabo, atque stabiliam.

Memorato igitur tempore cum aperuissem alveare atque destruxissem; praeter Mares, Foeminam, & Operarias Apes in eo adhuc inveni tres diversas species domuncularum, aedicularum, sive cellularum, quas generali nomine Favos, a fovendo, uti perhibent, ita dictos, adpellant. In centenis aliquot harumce domuncularum Mares enutriti fuerant atque accreverant; in paucis quibusdam generatae fuerant Foemellae; & in reliquis, quarum millenae aliquot erant, Apes vulgares exclusae, nutricatae, educatae fuerant, suasque subierant mutationes. Marium aeque ac Foemellarum Favi penitus erant vacui. At Apum Vulgarium aediculae, quamvis pro parte ma-

swaarte van de omringende persende Lucht moet uytsetten; dat daar door de kleene Dieren volmaakter ende volkomender in haare begintselen als de groote syn.

Maar om nader tot myn voorstel te komen; soo ist dat hebbende, in myn boek van de Insecten in 't jaar 1669 uytgegeven, bysonderlyk beloost van de structuur der Insecten te handelen; ende dat ook te gelyk van de Byen aldaar gedaan en beloost hebbende, alwaar ik dan den Koning een Wyfken, den Hommel een Manneken, ende de gemeene Byen geen van beyden te syn, geseght hebbe, soo ist dat ik nu voornamentlyk de structuure, aard en de begintselen van deese drie onderscheide eensoortige Dierkens sal afhandelen: sullende na gelegentheid daar tusschen in noch van eenige andere Dierkens haare leeden spreeken, welkers Structuur ik in haar geheel, op een ander tyt, soo het GODS wil is, sal afhandelen ende beschryven.

Als ik op den 22 August. 1673 een korf met Byen, die geswermt had, quam te openen, soo vond ik daar in eenige duysende gemeene Byen, eenige honderde Hommels of Broeybeyen, ende een Koning: maar gelyk essen geseght is, alsoo daar eygentlyk geen Koningh, noch ook geen Hommels, inde korven der Byen ooit of ooit te vinden syn: ende dat door een seer groot, ende geheel onverschoônelyk misverstant, de geseide Dierkens de voorige namen gegeven ende toegeeygent syn; soo sal ik alhier nu in het begin vermaanen, dat ik overal in myn volgende werk den gefingeerden Koning, het Wyfken der Byen sal noemen, ende den gemeenden Broeyby sal ik het Manneken der Byen heeten; ende ten laatsten de gemeene Byen, sal ik Werkbyen tot onderscheit noemen, waar van ik dan van alles de reeden in het vervolgh klaarelyk ende onwedersprekelyk sal geeven, toonen, ende bewyzen.

 

Op de geseide tyt dan een korf met Bijen openende ende destrueerende, soo vond ik daar noch binnen in, behalven de Mannekens, het Wyfken, ende de Werk-Bijen; noch driederhande ende onderscheidelyke huyskens, kamerkens, ofte cellekens, in 't generaal het Wasch, of het Honingraat, anders broeihuisjens, van broejen, gelyk men voorgeeft, genoemt. In eenige honderden van deese Huyskens daar in waren de Mannekens opgequeekt ende voortgegroeit, in eenige weinige waaren de Wyfkens voorgeteelt, ende in het grooter getal, dat wel eenige duysenden beliep, daar in waren de gemeene Byen uytgebroeit, opgevoet, voortgequeekt, ende verandert. De Huyskens der Mannekens, als ook die der Wyfkens, waaren geheel leedig: maar die vande gemeene Byen, hoewel daar het meeste gedeelte als leedig van was, soo was echter

xima viderentur inanes, haud paucae tamen etiamnum plenae erant, ceraque adglutinata consignatae; in quibus equidem, aciculâ bacillo infixa effractis sive resignatis, nonnullos Apum Vermiculos, erectos, offendi, qui nullum penitus motum edebant. In aliis autem sigillatis ejusmodi favis Nymphae delitescebant, sive Apum Vermiculi, qui Apum inde nasciturarum formam vi accretionis jam acquisiverant. In aliis porro consignatis cellulis Mel reperiebatur. Favi reliqui aperti erant, & minime signati; horumque nonnulli continebant Ovula; alii Vermiculos novissime ovis suis exclusos, ad latera & circa se undique reposito alimento instructos. Alii iterum Vermiculos gerebant adultiores; alii tandem Vermes incrementi plenitudinem adeptos, qui ab Apum Cultoribus Proles, Progenies, Juventus, vocantur, & flava subter se excrementa monstrabant.

Intermedio inter Ovula illa atque Progeniem loco aediculae quaedam conspiciebantur obsignatae, quas cum aperirem, melle plenas deprehendi. Neque enim Apes ullum unquam in suo alveari loculum vacuum relinquunt; verum mox ac Vermiculus quidam in Apem mutatur, cellulam hujus alia quapiam re ilico replent. Hinc sicubi favi in superiore alvearis parte exclusis ocyus apiculis inaniuntur; Apes primo in hos mel suum reponunt: si vero favi in medio alveari siti prae aliis citius maturescunt; hos prius melle replent: tandemque ubi favi infimi alvearis primum vacui sunt; hos quoque, ante alios, melle onerant. Attamen mel huc repositum deinceps rursus transferunt in alvearis superiora; uti Clutius animadvertit: quod interim videre mihi nondum contigit. Hac nimirum ratione procedunt Apes, cum annus fertilis est; ut tempus compendifaciant, quo majorem mellis copiam possint colligere; aut etiam quando numerosiores in alveari Apes existunt: tum enim mel, qua primus datur locus, confestim exonerant, & postmodum, mellificandi tempore elapso, aliorsum transferunt.

Alveare igitur isthoc, tanquam communis & fraterna habitatio, rudimenta continebat & Juventutem, Mares & Foemellas, Famulos sive Ancillas, id est, Apes vulgares, tandemque annonae affluentiam: atque hinc optime instructum erat, ut concinno sub ordine vel disciplina instantis hyemis inclementiam perferre intemeratum posset. Ordo autem, quem Apes in-

een groot getal der selve nog vol, ende toegesegelt, of overkleeft met wasch; in welke, als ikse met de punt van een naalt, in een Stoxken gestooken, quam te breeken ofte te ontsegelen; eenige over eynd staande Wurmen van Byen, die gansch geen beweegingh toonden, waaren. In andere toegesegelde huyskens waaren Popkens, of Wurmen van Beyen, die nu de gedaante vein het toekomende maaksel der Beyen hadden aangenomen, os daar in verandert waaren. In andere toegesegelde huyskens was Honing. De rest van de huyskens waaren open ende niet gesegelt, en eenige daar van waaren vervult met Eyeren, andere met Wurmkens essen uyt haar Ey gekroopen, hebbende aan haare syden, en ront som haar, byleggent voetsel. Andere huyskens wederom waren voorsien met volwassender Wurmen; andere vorders met heel volwasse Wurmen, Broet of Broetsels van de Byenhouders genoemt, dewelke onder haar geele uytwerpselen hadden.

 

Midden selfs tussen deese Eyeren ende ket Broetsel in sag men eenige toegesegelde huyskens, dewelke, als ik quam te openen, ik vol Honing te syn vernam: synde hier van de reeden, dat de Bijen in haaren korf geen plaatse ydel laten: maar soo dra daar een Wurm in een Bye komt te vergroeijen, soo vullen sy datelyk dat huysken meer met iets anders. Waarom soo de huyskens boven inden korf eerst uytgebroeit syn, soo brengen sy den Honing eerst booven in den korf: soo deselve midden in den korf eerst uytgebroeit syn, soo brengen sy den Honing in het midden: en soo de huyskens aan het eynde van den korf eerst leeg sijn, soo brengen sij den Honing aan het eynde; diese dan, als Clutius aanmerkt, ende dat ik noch niet gesien hebbe, weer verdraagen boven in den korf. Dan dit doense in vruchtbaare jaren, ende om tijt te winnen van meer Honing te vergaren, en ook als 'er overvloedige Bijen in den korf sijn, als dan plaatsen sij die Honing, daar sij zig die maar ten eersten quyt maaken kunnen, en de vergaartyd ophoudende, soo verdragen sij die.

 

Siet soo was dan deese korf, deese gemeene ende broederlyke woning, versien met Jongen en begintselen, met Mannekens ende Wyfkens, met Kneghten of Maaghden, dat is gemeene Bijen; ende dan met overvloet van voorraat, ende alsoo seer wel gestelt, om, tegens de strengheid van de aanstaande winter, in goede welgestelde ordere of discipline over te blyven. In het welk overblyfsel de Bijen deese order in

tervallo quatuor mensium hyemalium superstites observant, is est: quod Mel in ima Alvearis regione depositum prius resignent atque consumant, paullatim versus Alvei superiora adscendentes; quo videlicet mutuum pulchrius calorem inter se sustentare queant: quae vero interea cellulae evacuantur, in has Foemella sua deponit Ovula. Unde sub initium Martii progeniem jam atque Nymphas in Alvearibus detexi. Neque id mirum videatur cuipiam: quandoquidem sub finem Augusti aliquot millia Ovulorum, in corpore Foemellae, intra Ovarium conclusa vidi; ut adeo Apes quocunque anni tempore semen suum egerere, atque familiam multiplicare aptae natae sint. Haud igitur solo examinandi tempore duntaxat generationem perficiunt Apes; imo vero tantum non continenter: quum & quotidie per imbrium ventorumve injurias, aliaque incommoda & morbos, jacturam civium quarundam faciant, quarum in locum juvenculas vi partus assidui jugiter substituere coguntur.

Apum Cultores sequenti proverbio indicare solent, quam mature Apiculae excludantur: dum ajunt, quod prima Hirundo & prima Apicula sese mutuo praemoneant. Sunt equidem, qui putant, id de Apum evolatu intelligendum esse: at non videtur propria haec esse istius proverbii significatio.

Heic nunc animadvertendum est, quod illarum cellularum nonnullae materie fuerint repletae variorum colorum, quae per strata veluti coacervata erat; quemadmodum Harengi in cadum repositi, aut aliae merces, quae paullatim, atque diversis temporibus, supra se invicem aggestae compinguntur. Porro granulata erat haec materies, & gustata dulcedinis quidpiam intermistum exhibebat. Cellularum eam continentium nonnullae obsignatae erant; aliae vero apertae atque semiplenae; aliae vixdum inchoatae; aliae iterum intus nonnihil mucescere incipiebant. Cultoribus Apum materies isthaec Panis sive Cibus Apum audit, quo Apes alvi fluxu laborantes sibimet mederi dicuntur. Verum quandoquidem credulitas errorum mater est; ideo, de veritate receptae istius opinionis ambigens, variis materiem hanc modis exploravi atque examinavi: videbatur enim potius Cerae esse rudimentum. Principio igitur eam injeci aquae; in qua celeriter quidem solvebatur, at granosa tamen semper permanebat: id quod & contigit, cum linguae eam imposuissem. Deinde ubi tenuis vitri fragmento commissa prunae, cineribus

de winter maanden onderhouden, dat se den Honing, die onder in den Korf is, eerst ontseegelen ende verteeren, klimmende allenxkens, om haar beeter onder een te verwarmen, hooger en hooger opwaarts in den Korf, alwaar soo daar eenige huyskens leedig raaken, het wyfke dan haare Eyeren inset; soo dat ik in 't begin van Maart in de Korven al jong Broet en Popkens gesien hebbe. Het welk niemant vreemt moet dunken, alsoo ik in 't laatst van Angustus eenige duysenden van Eyeren, het lichaam van het Wyfken, binnen haar Eyerstok aldaar beslooten, gesien hebbe, soo dat se tot allen tyden van het jaar bequaam syn om haar saat te setten, ende haar familie te vermeerderen. Soo dat het alleen inde swermtyt niet en is, dat de Bijen vermeerderen, maar sy doen dat haast geduurigh; want se ook gestadig in regen, wint, en door ongemak en siekten van de haare komen te verliesen, die sy dan door het geduurig teelen weer aansokken.

 

Ontrent het vierig voortkomen der Bijen hebben de Byenhouders dit spreekwoort, te weeten, dat het eerste Swaluwke ende het eerste Beyke malkanderen waarschouwen; dat andere weer van het uytvliegen der Bijen verstaan, hoewel dat soo eygentlyk door dit spreekwoort niet verstaan word.

Hier dient nu aangemerkt, dat eenige onder deese huyskens gevult waaren met een stof van verscheiden couleur, met leagen op een gelegert, gelyk de Haaring in den ton, of andere waaren, die men na vervolgens ende op verscheide tyden inpakt. Het was een korl of kruymelachtige stof met eenige soetigheid als men se proefde vermengt. Eenige Huyskens hier van waren toegesegelt; andere open en half vol; andere essen begonnen; andere wederom begonnen van binnen een weinigh te schimmelen. Deese stof noemen de Bijenhouders Bijen-broot, waar meede de Bijen zig geneesen alsse den buyk loop hebben. Maar alsoo die light gelooft, light bedroogen wort, soo heb ik aan dit seggen twysselende, ende ook oordeelende, dat deese stof een begintsel van Wasch was, deese stof op verscheide wysen beproest ende ondersoght. Eerst heb ik se in het water geworpen, waar in se vaardig smelt, dan altyt grein of korlachtig blyvende, gelyk se ook doet op den tong gelegt sijnde. Ten anderen, als men se op een dun stuxken glas, op een kool vuur, daar de asch nog om is, legt, soo roostertse metter tyt, sy droogt, sy wort hart ende ten laatsten swart. Op dese manier op het vuur leggende soo

tectae, imponitur; paullatim tunc torreri eam, arescere, indurari, tandemque nigram evadere observavi. Neque unquam diffluit hac ratione igni exposita: imo vel nuda si in ignem conjicitur, aut candelae accensae admovetur; ne sic quidem unquam ardet. Ex hisce experimentis videbatur mihi parum admodum de materiei istius pinguitudine, cujus examinandae gratiâ ea institueram, constare: praesertim quia animadvertebam, illam valde similem esse isti materiei, quam Apes, in quinto posteriorum suorum pedum articulo defixam, suis jugiter Alvearibus inferunt, & quae ab omnibus Apum Cultoribus pro Cera habetur. Propterea & materiem hancce, quam suis in pedibus Apes portant, examini subjiciens deprehendi, quod prorsus eadem sit Pani illi medicato Apum. Factum hinc est, ut vix ac ne vix quidem persuadere mihi possim, quod Apes Ceram, sine alia intercedente praeparatione, perfectam e campis in Alvearia sua deferant: quemadmodum pariter induci hactenus haud queo, ut simile quid de Melle credam; qui potius existimo, id in Apum Ventriculis in dulcius magisque temperatum & spissius liquidum coctione transmutari: quamvis tamen etiam fieri possit, fertilibus praesertim atque ferventioribus aestatibus, ut Mel, quale a natura paratum inveniunt Apes, intra cavum Proboscidis suae colligant: verum, quia plena est granulis, & quasi glandulis obsita Proboscis; hinc sequitur. Mel in ea pariter nonnullam mutationem subire. De Cera saltem nullus dubito, quin ipsis ab Apibus praeparata sit. Quidquid denique hujus rei sit: quum postmodum dubia isthaec mea intelligentibus Apum Cultoribus objicerem; uno omnes ore id mihi concedere fuerunt coacti, quod nullum animadverti possit discrimen inter Panem seu Cibum Apum, & inter Ceram, quam Apes, pedibus suis adglutinatam recens in Alvearia detulerunt.

Propterea Panem istum cum Melle miscui; ut ipse viderem, anne quid inde possem conficere: verum experimenti eventus me docuit, quod ratiocinando minus recte calculum posuerim. Principio quidem, cum miscetur, valde tenax evadit & glutinosa massa; quin magis etiam, quam ante, diffluit, & subactu facilior fit, quando igni exponitur: at vero ubi paullo diutius ignis vim patitur, pristinam denuo naturam suam prodit. Liquescit itidem in aqua, nec multum a priore sua indole recedit.

Attamen experimento isthoc inducor, ut aliquo modo credam, quod haec materiessit e qua Apes

en difflueert sy nooit, nog sy en brand ook ooit, in 's vuur geworpen synde, ofte met de kaars aangestooken wordende. Uyt deese experimenten dogt my dat men ten aansien van de vettigheid van deese stof, die ik daar in sogte, seer weinig kon oordeelen. Te meerom dat ik sag, dat deselve soo seer overeenkomt met het geen de Bijen, op het vyfde lit van haare aghterste beenen, geduurig aan in hare Korven draagen, ende het geen by yder een voor Wasch geoordeelt wort. Waarom ik dan ook deese stof, diese op haare beenen draagen, meede heb ondersogt, ende ik bevinde dat se even deselve is, als dit gesegt me dicinaal broot der Bijen. Het welk my eene seer groote zwarigheit veroorsaakt heeft om te gelooven, dat de Bijen het Wasch onmiddelyk uyt de velden in haare Korven souden draagen, gelyk ik ook dat selve soo van den Honing niet en geloof, menende, datse die tot een soeter ende gematigder vogtigheid en harder consistentie in haare Maagen hebbende verkooken; hoewelse egter den Honing, soo natuurelyk alsse gevallen is, meede wel soude kunnen in haar Snuytken vergaaren, ende dat in vrughtbare ende heete somers, maar alsoo het Snuytke vol greynkens, en als met klierkens beset is, soo moet den Honing dan ook daar in eenige verandering ontfangen. Dan wat het Wasch aangaat, daar en twyfel ik gansch niet aan, os het is een bereiding der Bijen selver. Watter van sy, als ik naderhand deese zwarigheden verstandige Bijenhouders quam voor te werpen, soo hebben sy my eenpaarigh moeten toestaan, dat men geen onderscheit tusschen het Wasch ende het Byenbroot, wanneer de Bijen dat in den Korf op haar beenen gekleeft dragen, kan bemerken.

 

Hierom heb ik dit Bijenbrood met Honing gaan mengen, om alsoo selvs te sien, of ik daar wat van kon maaken, dan de uytkomst leerde my, dat ik niet wel geredeneert had. In 't eerste mengen word het wel seer taay, en kleeverig; het vervloeit ook meer als te vooren op het vuur gelegd synde, en het word handelbaarder om te kneeden, maar egter, als het wat lang op het vuur staat, soo vertoond het syn eersten aard. Het smelt ook in het water, en verscheeld niet veel van syn oude natuur.

 

Egter soo doet my dit experiment eenigsins gelooven, dat dit de stof is, dien de Bijen tot Wasch

Ceram praeparant. Existimo autem, ipsas, salivae suae, aut excreti coctique Mellis adminiculo, hoc opus perficere. Unde, quamvis forte verum quoque sit, quod dicitur, Apes Materie hac, loco remedii, uti; attamen nullus dubito, quin urgente affluentiae tempore eam colligant, ut deinceps, cum penuria, tempestas humida, sterilesque & tenebricosi dies instant, aut quando evolare haud possunt, eidem perficiendae operam navent. Quod quidem an ita se habeat, experiri levi negotio quis posset. Videntur igitur Apes eodem sese modo circa hanc materiem gerere, ac ipsis circa Mel usitatum est: hujus enim itidem plus colligunt, quam opus habent; ut inopia urgente inde vivere possint. Acquat superpondium istud aliquando 30, 40, 50, vel 60 libras. Imo vel eousque nonnunquam ipsarum in colligendo Melle studium procedit; ut & progeniem suam Alvearibus ejiciant, cellulasque sic evacuatas Melle repleant: attamen crediderim aliam adhuc subesse hujusce actûs rationem, quae etiamnum animadvertenda atque expiscanda superest.

Ita igitur sentio, quod Apes dictam materiem forte coacervent; ut eam, penuriae atque sterilitatis tempore, in Ceram perficiant, tum cellulas Favorum ea obsignent, & super texta Vermium, qui fila duxerunt, eam adglutinent: quemadmodum postea accuratius exponam. Praeterea crediderim, hanc materiem quoque ostio Alvearis, cum hyems instat, obsignando, aut potius contra frigoris inclementiam angustando, inservire: nisi quis verosimilius esse putet, ipsas, quam huic operi impendunt, materiem de reliqua Cera abradere; aut potius propolim hanc per menses autumnales de Betullis & Populis colligere, qua deinde, uti Apum Cultores perhibent, non ostium duntaxat Alvearis angustius efficiunt; verum & quandoque totam Alvearis partem inferiorem, marginem, & asserem investiunt, atque intrinsecus obducunt. Panis ergo Apum, juxta ac Apum Cultoribus videtur, diversum quid a Cera foret: at, meo quidem judicio, ipsa est Cerae materies, nondum tamen praeparata. Ad Panis Apum fabricam pulcherrime contemplandam atque investigandam, accomodatius nihil est, quam microscopium sequenti modo adhibere. Immittitur Apum Panis in vitrum aqua pura plenum, tumque concutitur nonnihil, in tenuem pulverem separetur: quod, ubi forte haud satis expedite succedit, exiguo & sub-

verwerken. Het welk ik geloof, dat sy dan doen met haar speeksel, ofte uytgespogen ende verkookte Honing: waarom ik den niet en twyssel, hoewel de Bijen met konst dese stof tot haare siekten, als men segt, souden kunnen gebruyken; of sy vergaderen deselve in den tyd van overvloet, om se in tyd van noodt, nat weer, ende onvrugtbaare duystere dagen te verwerken, en op die tyd, als sy niet uyt kunnen vliegen: waar van men ook ligt de proef sou kunnen neemen. Soo dat de Bijen dan hier in souden volgen haar manier, die se hebben, om ook wel meer Honing, als se wel van doen hebben, om in tyd van nood van te leven, intesamelen, dat wel somtyds tot 30, 40, 50, en 60, ponden toeloopt. Jaa sy sijn somtyds soo yverig om Honing te vergaaren, dat se haar Broet wel uyt de Korven werpen, en de leege huyskens daar van dan wel met Honing opvullen: dan ik geloof, dat dat ook nog een andere reden heeft, die nog te bemerken staat, ende te ondersoeken is.

 

Siet soo geloof ik dan, dat de Bijen de geseide stof souden kunnen vergaderen, om in tyt van noodt, ende schaarsheid, deselve tot Wasch te verwerken, ook om de Huyskens van het Honingraat toe te segelen, en te kleeven over het spinsel der Wurmen, die gesponnen hebben; als onder nader sal gesegt worden. Nog geloof ik, dat dese stof dient in de wintertyd om het gat van de Korf toe te segelen; of liever tegens de koude naauwer en enger te maaken. Ten sy men liever wilgelooven, datse dat van het andere Wasch afschrabben: of liever dat se dit voorwasch, in de herfstmaanden, van Berkenboomen, en Populierboomen weeten af te haalen, waar mede sy, soo de Bijenhouders seggen, niet alleen het gat van de Korf naauwer maaken, maar ook somtyds den gantschen Korf van onderen, en den rand, en den plank, bekleeden, en ook van binnen overtrekken. Soo dat dan het Bijenbrood wat anders nog by haar als Wasch sou sijn: synde het hy my de stoffe van Wasch, maar ongewerkt. Om het maaksel van het Bijenbroot het hequaamste te beschouwen, en te ondersoeken, dat selve kan men niet beter doen als met een vergrootglas, op dese wys. Men neemt een glas met schoon water, waar in men dan het Bijenbrood leggen moet, ende dan wat omschommelen, soo sal het als een fyn poeyer van een gedeeld werden: dan soo het dat niet vaardig genoeg en doet, soo kan men een sijn en kleyn penseelken daar toe nog gebruyken. Dit poeyer moet men dan op een stuksken glas, soo

tili penicillo accelerari valet. Pulvis isthic deinde vitri frustulo, quantum ad lampadis flammam fieri potest, tenuissimo imponitur; tum vitrum, interventu amyli, particulae suberis adglutinatur, haecque postea in aciculae cuspide defixa microscopio objicitur. Ita patebit, Panem Apum nonnisi subtilibus constare globulis, aequali magnitudine & forma praed tis, plerumque trigonis aut quadrigonis, semper tamen globosis: quin angulata isthaee figura forte duntaxat nascitur a congestione & compastione harumce particularum, quam Apes dentibus suis perficiunt; Nonnunquam has inter particulas quaedam nonnihil minores reperiuntur. Quamvis autem subtilissimae sint, e quibus Panis iste constat, particulae, nihilo tamen minus admodum manifeste eas linguâ, discernere licet: quum enim Apum hicce Panis degustatur, aut commanducatur; subtile semper sabulum in ore & super lingua dispersum, aut saccharum quasi haud dissolutum, sed in granula tantum sua sive angulares crystallulos divisum, refert. Pariter cum in aqua liquescit ille Panis; vera nunquam fit dissolutio aut colliquatio minutorum ejus globulorum, sed hi duntaxat, retentis constanter pristinis suis figuris, a se mutuo separantur atque dividuntur. An vero globuli hi, quando in Ceram elaborantur, binis Apum dentibus commolantur, subigantur, & cum saliva misceantur, an vero cum pinguitudine aut liquore Apum venenato condepsantur, indagandum adhuc superest.

Miratu dignum est, pinguedinem in Hominibus acque ac Brutis itidem ex minutis ejusmodi granulis atque particulis constare: quod ubi distincte videre cuipiam volupe est, supradicto pariter modo eam tractare atque contemplari oportet. Attamen aquae interventu pingue separari in particulas haud potest: unde, ut pinguitudo, quantum par est, subigatur; cum spiritu vini paullum concutere eam convenit: ita enim facillime in particulas secedet. Hoe facto si vitro deinde imponitur, dictoque modo examinatur, spectaculum praebet visu quam elegantissimum.

Atque hanc quidem encheiresin, qua parvas ejusmodi & subtiles res, vitro impositas, adglutinamus, ut arescentes deinceps ope microscopii perlustrari queant, haud sane aliam ob rationem heic propono; quam quia infinitis pollet usibus; plurima enim, quae alioqui nec tractari nec examinari possunt, huncce in modum facillime deteguntur; quemadmodum in sequentibus passim innotescet clarius.

dun men het by de lamp blasen kan, leggen. Dit stuksken glas moet men verder met styfsel aan een stuksken kurk kleeven, en dat dan op de punt van een naalt gestooken hebbende, onder het vergrootglas besigtigen. Soo sal men sien, dat het Bijenbroot niet als uyt subtiele klootkens sal bestaan, van een groote ende figuur, gemenelyk drie ende vierhoekigh, dan altyt bolrond, ten sy men wilde seggen, dat deese hoekige figuur van het vergaderen ende op een pakken deeser deelkens, dat door de tanden der Bijen geschiet, syn oorspronk sou neemen. Somtyts vind men onder deese deelkens wel eenige, die wat kleender als de andere sijn. Hoewel nu dit Bijenbroot uyt seer subtiele deelkens bestaat, soo kun men nogtans haar seer merkelyk op de tong onderscheiden, want als men dit Bijenbroot proest, of kauwt, soo is het altyt in denmond ende op de tong als een subtiel verspreit sand, ofte suyker die niet gesmolten is, en alleen maar in syn greintkens of hoekige cristallekens verdeelt. Van gelyken wanneer het smelt in het water, soo en is dat smelten anders niet als een scheidingh of verdeeling in syn subtiele klootkens, sonder dat de selve in 't geheel smelten, oste tot een loopen, maar sy behouden altyt haar figuur. Of na deese klootkens, allse tot Wasch verwerkt worden, door de twee tanden der Bijen vermaalt, verkneet, ende vermenght met speeksel worden, ende alsoo in Wasch verandert, oste met vettigheid of venyn vermengt, dat staat nog te ondersoeken.

 

Het is verwonderlyk, dat het Vet in de Menschen ende in de Beesten meede uyt diergelyke kleene grynkens ende deelkens bestaat. Het welke soo men distinct weeten wil, soo moet het meede op de geseide wyse beigtigt worden, ende gehandelt; dan met water en is het vet niet van een te scheiden, waarom men dan dat selve, om syn vettigheid, soo veel als mogelyk is, te hulp te komen, in Brandewyn wat moet omschommelen, waar in het seer ligtelyk van een sal scheiden; het welk dan op glas geleit synde, op de geseide wyse moet besien worden, dat een aardigh gezigt geven sal, 't geen seer fraay is.

De geseide wyse, om diergelyke kleene ende subtiele dingen op glas te leggen, en die daar dan op vast te kleeven ende te laten droogen, om se naderhand met een vergrootglas te besigtigen, die stel ik hier voor om het oneyndig nut, dat daar in is. Want seer veel dingen, die anders ondoorsoekelyk ende ook onhandelhaar syn, die worden daar door ligtelyk ondekt, gelyk dat in 't vervolg hier en daar meerder blyken sal.

Verumtamen ut ad Apum Panem revertamur; notandum est, quod variae Acarorum species eidem avide inhient: atqui & adipem nondum liquatam hae ipsae admodum in deliciis habent; quod forte inde derivandum est, quia plurimis tum pelliculis adhuc interseptum est pingue, quae inter liquandum consumuntur, & Animalculis istis potissimum in escam cedunt. Caeterum in Cera etiam, qua Apum cellulae obthurantur, & obsignantur, nonnullas quandoque globosas particulas animadvertere licet: quo quidem novo argumento exposita ante opinio mea, quod Panis Apum sit Cerae materies, confirmatur. Ubi Cera aliquo tempore in spiritu Vini macerata fuit, admodum quoque friabilis ea evadit, & in glebulas secedit; quae itidem contuso Apum Pani quodammodo similes esse videntur: at vero experimentum isthoc cum Cera Virginea instituere oporteret; quod hactenus, aliunde impeditus, exsequi haud potui.

Omnibus interim hisce non obstantibus, quandoque tamen cernimus, quod Apes veram in Alvearia Ceram deferant, itidem ex globulis compositam, sed vel quadruplo, sextuplo, imo decuplo majoribus, quam sunt Panis Apum granula: sunt & globuli illi figurae irregularis, & alii aliis majores. At vero dubio procul Apes Ceram hanc praedantur, suisque dentibus de Cera alia, jam perfecta, demorsam, ad posteriores suos pedes adplicant atque accumulant, ut suis deinde Alvearibus importent. Quapropter glebulae istae mensurae atque magnitudini morsûs Apum congruunt, sive & moli proportionatae sunt, quam Apes de Cera, caloribus aestivorum mensium emollita, demordere valent.

Quodsi exposita hactenus circa Panem Apum experimenta attento animo perpendimus, simulque granosam ejus compagem consideramus; haud admodum credibile videtur, quod Apes eo per hyemem vesci queant: Apes namque materiem tantum, ipso Melle haud spissiorem, in corpora sua ingerere valent; quandoquidem lingua sive proboscide gaudent admodum angusta. Hinc etiam Apum Cultores granosum, sive in crystallos concretum, Mel, ut Apibus nutriendis ineptum, rejiciunt, neque unquam ipsis comedendum praebent; sed potius tempore hyberno bacillos Sambuceos, excavatos, liquido Melle replent, atque per Ceram, ab uno ad alterum usque Alvearis latus, transadigunt. Si quis autem forsan regerit, quod Apes dentibus suis huncce Panem commolere, atque deinde deglutire valeant; is hoc sibi denuo re-

Maar on weer tot het Bijenbroot te keeren, soo[...] nog te weeten, dat verscheide soorten van Myt het selve graeg eeten, gelyk ook het ongesmolten vet graag van haar gegeten word, het welk mogelyk daar uyt komt, om dat het als dan met verscheide vlieskens, die door het smelten verteert worden, nog omvangen is, en welke vlieskens sy verteeren. Vorders in het Wasch, daar de Bijenhuyskens meede toegekleest ende versegelt worden, siet men somtyts meede eenige rondigheeden, dat myn gevoelen, dat het Bijenbroot daar de stof van sou sijn, vermeerdert. Wederom als het Wasch eenigen tyt in Brandewyn geleegen heeft, soo is het meede seer brieselig of brokkelig, welke deelkens als dan ook eenigsins schynen overeen te komen met gekneust Bijenbroot; dan deze proef moet ontrent Maagden-Wasch genoomen worden, dat ik tot nag toe, door iets anders belet, niet gedaan hebbe.

 

Evenwel dit alles niet tegenstaande, soo siet men somtyts, dat de Bijen Wasch selve in de Korven draagen, dat dan ook rondagtig is, maar wel vier, en zes, en tienmaal grooter, als de greinkens van het Bijenbroot: ook is het irregulier van figuur, synde ook het eene deelke veel grooter als het andere; dan het welk Wasch sy sonder twysel rooven, ende met haare tanden van ander Wasch, dat alreede gemaakt is, asbyten, ende dat dan alsoo op haare agterste voeten op een stapelen, om in haare Korven te draagen. Soo dat dan deese klootkens syn na de maate ende de grootheid van haare beet, oste na die grootte, op de welke sy byten kunnen, als het Wasch week is in de somermaanden.

 

Deese ondervindingen van het Bijenbroot soo men die wel overweegt, ende te gelyk syn greinagtigheid aanmerkt, soo vind ik eenige zwarigheid om te gelooven, dat de Bijen het selve in den winter soude kunnen eeten myne redenen syn, dat de Bijen niet, als dat soo dun als Honing selvs is, in haare lighamen kunnen inswelgen, ende dat door reeden van de engte ofte de nauwte van haar Snuytken of Tongeken. Waarom ook de Bijenhouders den gegreinden of gecristalliseerden Honing, als onnut tot voetsel van de Bijen, verwerpen, ende de selve haar nimmer geeven; maar sy neemen in de wintertyd uytgeholde Vlierstokken, die sy met vloeyenden Honing vullen, en door het Wasch van de eene syde der Korf tot de andere doorsteeken. En of men al op deese swarigheid kon antwoorden, datse met haare tanden dit Bijenbroot konden vermalen, en soo souden opeeten, soo sou ik daar op weer kunnen

sponsum habeat, quod Apes simili modo granosum Mel tractare possent. Quapropter difficultas mea hactenus indissoluta manet: nisi cui fingere placuerit, quod Apes Panis hujusce granula suis mandibulis commolant, & cum saliva, aut eructato, sive recenti Melle commista deinde per proboscidis suae angustias sugendo adtrahant; quandoquidem, praeter proboscidem, alius quidam introitus, os, aut fauces hunc in finem ipsis concessa non sunt. Hinc sane vel nunc etiam hac in re maxime haereo; quum ostiorum proboscidis tam incomprehensibiles sint angustiae, ut vix ampliora mihi videantur osculis venarum Meseraicarum, aut Lactearum, in intestina hiantibus, quae nonnisi subtilissimos & ad ultimum tenuitatis gradum evectos liquores admittunt.

Possemus heic nunc ulterius inquirere, quonam modo Panis Apum subrotundam suam figuram nanciscatur? tum anne Ros sit; an florum fructuumque effuvia, prius in vapores resoluta, dein rursus condensata, eum constituant; an vero alia quaedam concreta materies, quae ob fluorem suum, vi atmosphaerae prementis, in formam globosam coacta est, ipsi originem det? Verum experimentis hactenus destituimur ad haec determinanda necessariis: namque, juxta ac rectissime ait Baco, non fingendum aut excogitandum, sed inveniendum, quid Natura faciat aut ferat. Attamen haud raro simile quidpiam in rerum natura semet visui offert; quemadmodum praecipue in Gummibus observare licet; quin inter Lupuli florum petala ingens ejusmodi granulorum numerus conspicitur, quae amari sunt saporis.

Venerandus Pater meus suo in horto nonnullos Vitis ramos, ut citius maturas obtineret uvas, per effractum vitrum intra domunculam ibi exstructam deduxerat; circum quos ramos infinitum saepius numerum globulorum, instar crystalli pellucidorum, alborum, subhumidulorum & nonnihil lentescentium observavi: neque potui unquam globulos hosce penitus liquare, aut in vapores resolvere; quia semper aliqua remanebat materies, quae exsiccando indurabatur. Id autem cum praesertim in finem quoque heic commemoro, ut naturam Sitûs, cui Apum etiam Panis obnoxius est, tanto explicare possim accuratius: quamvis enim particulae pilosae, plumatiles quasi, & lanuginosae, sive, ut Cl. Hooke in Micrographia sua, nunquam satis laudanda, depinxit, flosculi veluti conniventes atque aperti Situm videantur constituere; at-

voorwerpen, dat se den gegreinden Honing ook alsoo souden kunnen doen. Waarom myne swaarigheit onoplosselyk blyft, ten sy men zig wilde inbeelden, dat se de greinkens van het Bijenbroot met haare kaakebeemen quamen te vermaalen, ende die dan met opgerispte Honing, of Speeksel, of versche Honing vermengt hebbende, quamen door de engte van haar snuit op te suygen; want sy anders geen opening, mont of keelgat daar toe hebben. Waarom my dat egter nog al een groote swaarigheid maakt, ende dat om de onbegrypelyke nauwte van den ingang van de Snuit, die ik haast soo nauw en eng aanmerke, als de mondekens van de scheyl of melk Aders van de Darmen, alwaar niet, als dat ten alderuytersten dun ende subtiel is, kan ingaan.

 

Men sou hier nu kunnen ondersoeken, op wat wyse het Bijenbroot syn rondagtige figuur verkrygt, en of het dan uytgewaasemde, ende dan weer verdikte uitvloeisels der bloemen ende vrugten waaren, oste ook eenige andere samengelopene stoffe van de omringende lugt om haare vogtigheid tot rondheid gedwongen. Dan men moet daar meer proef van hebben: want men moet niet versieren of uitdenken, maar uitvinden wat de Natuur doet, segt Bacon seer wel. Egter siet men dikwils soo iets in de natuur, als ontrent de Gommen voornamentlyk te bemerken is. En tusschen de bladeren van de Hop-bloemen siet men diergelyke greynkens, die bitter van smaak syn, in overvloet.

 

In myn waarde Vaders Hos, daar had hy eenige takken van een Wyngaart, binnen in het tuynhuysken, om te eerder rype vrugten te hebben, door een uytgebrooken glas ingelegt; om welke ranken ik dikmaals een ontallyk getal ronde klootkens gemerkt hebbe, doorlugtig en wit als Cristal, ende een weinig vogtig ende kleeverig: deselve heb ik nooit heel en al kunnen doen smelten of uitwaasemen, want daar bleef altyt over eenige stof, die droogde ende verhart wierd. Het welke ik voornamentlyk ook hier om bybreng, om de natuur van het schimmel beter te doen verstaan, dat het Bijenbroot ook onderworpen is: want hoewel ket schimmelhayrige ende pluymagtige donselige deelkens schynen, oste als gesloote ende ontsloote bloemkens, als de Heer Hooke dat in syn nooit volpreese Micrographia soo uytbeelt, dat seg ik het egter anders niet en is als een opeenstapeling van diergelyke ronde

tamen in sola is accumulatione ejusmodi globulorum, qui alii aliis majores sunt, revera consistit: quod quidem, industrio Leeuwenhoekio monstrante, ope microscopii, ad modum ab amplissimo Consule Amstelaedamensi, Hudden, excogitatum, constructi, Delphis primum conspexi. Propterea de hac re ita existimo, quod corpora, quando Situm contrahunt, nonnisi effluvia & vapores emittant, qui fermentescentis & in calorem commotae materiei vi foras propulsi, ab atmosphaera frigidiore denuo condensati, globosam induunt figuram; quia aëre aequabiliter premente undique ambiuntur: dum vero hujusmodi globulorum alii alios insequuntur, & sese mutuo altius jugiter, sursum in aëra, propellunt, hinc inaequales illae, pilosae, & oblongae particulae tum nascuntur.

Porro & Cerae natura accuratius investiganda foret, ut innotescat, an forte ex corpore Apiculae pingue aliquod, flammam concipere aptum, ei admisceatur: quod quidem e corporis partiumque adjacentium structura constare posset. Mirabilia enim sunt, quae in corporibus secernuntur; heic pingue, illic oleum; istic fel, ibi humores dulces; alibi aquosa, alibi lentescens & glutinosa materies; virosa alibi, alibi suaveolentia, aromatica & oleosa salia volatilia, cujusmodi est Zibethum, quo oblita charta etiam scriptionem fert: atque hocce indicio quam certissime dignoscimus, an Zibethum genuinum sit. Verum immensi temporis maximique laboris isthaec sorent scrutinia : namque & liber undequaque aditus ad omnia Naturae arcana haud datur; & incomprehensibilis nostrarum virium tenuitas in passu quolibet statis suis limitibus extremisque finibus coërcetur.

Transeo ad Favum, sive domunculas, aediculas, cellulas atque tubulos Apum, quos, de Cera effictos & fabricatos, Melle replent, Ceraque iterum obsignant: unde Favus proprie Ceram Melle farctam significat. Primo de Apum Vulgarium, dein de Marium, tandemque de Foemellarum cellulis agam. Omnes Vulgarium Apum cellulae sive domunculae, & supra, & infra, hexagonae sunt; anguli tamen partis superioris inter se sunt aequales, id est, aeque ampli & alti; verum in parte ima anguli sunt inaequales: tres enim hujus partis anguli profundius demerguntur, quam tres reliqui; quod inde oritur, quia domuncula quaevis, sicubi regulare est aedificium, tribus semper aliis domunculis fundata exstruitur:

klootkens, waar van de eene grooter nog is als de andere: gelyk my dat de naaukeurige Leeuwenhoek tot Delft het eerste onder een vergrootglas, naa de nitvinding van den Heer Burgermeester Hudde tot Amsterdam getoont heeft. Waarom ik dan oordeel, dat de deelen, die schimmelen, niet als uitvloejingen ende Dampen opgeeven, die, door een gistende, ende tot hette beweegde stof uytwaars gedreeven synde, door de koude lugt dan verdikt worden, ende alsoo se rontsom van de selve lugt omvat worden, dan een klootagtige figuure komen aan te neemen; volgende soo het eene klootken het andere, tot se hooger en opwaarts in de lugt gevoert ende gedreeven synde, als oneffen hayrige ende langwerpige deelkens zig dan vertoonen.

 

Men sou vorder kunnen de natuur van het Wasch nader ondersoeken, om te sien, of 'er ook iets uyt het Lichaam van de Bye sou by gemengt worden, dat vetagtig was, en bequaam om te branden, dat men dan uyt de structuur van het lichaam, ende van syne byleggende deelen vinden moet: want wonderbaarelyke zaaken worden in de lichaamen afgescheiden, als hier vet, daar olie; hier gal, daar soete vogtigheeden; hier een wateragtige substantie, daar een kleevende ende lymagtige; hier weer qualyk riekende zaaken, daar welriekende ende olieagtige vlugtige souten, gelyk het Civet soodanig is; en daar men ook op schryven kan, als het over een papier is gestreeken, dat syn proef is, die seker gaat. Dan dat sou veel tyt ende een groote moeyte met sig geeven, te meer nademaal de natuure in alles niet is na te spooren; alsoo onse onbegrypelyke onmagt op alle treeden haare geheele bepalingen ende uyterste eynden heeft.

Maar ik sal voortgaan tot het Honingraat, dat de Huyskens, de Kamerkens, ofte de Cellekens en pypkens der Bijen syn, met Honing opgevult, ende versegelt met Wasch, daar se ook uyt gemaakt ende getimmert worden, soo dat het woort Honingraat, eygentlyk Wasch met Honing gevult betekent. Eerstelyk sal ik van de Cellekens der gemeene Bijen, dan van die der Mannekens, ende ten laatsten van die der Wyfkens spreeken. Alle de gemeene Bijen haare Cellekens, of Kamerkens, syn seshoekig, soo van boven als van onderen, synde de hoeken van boven gelyk, dat is even wyt en hoog, maar van onderen syn sy ongelyk, want van aldaar daalen drie hoeken lager neer als de andere drie; het welke komt, alsoo ieder Huyske, altyt, wanneer het werk geregelt is, op drie andere Huyskens staande gebouwt word, ende also de sondamenten der Huyskens schuyns ende driehoekig

quandoquidem igitur domuncularum fundamenta oblique, atque in modum trianguli deorsum vergunt; hinc anguli duo unum conficiunt angulum oblique descendentem. Interna ergo domuncularum basis constanter oblique deorsum tendit, atque in tres distincta est partes; quarum quaelibet binis respondet lateribus hexagoni ambitûs domunculae. Tres hi modo memorati anguli, basin domuncularum constituentes, plerumque omnes quadrati sunt: & siquando acu vel acicula eorum quilibet transadigitur, id est, si unusquisque fundamenti angulus perforatur, ut una domuncula tribus factis foraminibus pervia sit; tunc tria isthaec foramina ab altero latere in tres distinctas cellulas penetrant. Unde palpabili isthoc argumento certissime constat, cellulam quamvis seorsim aliis tribus cellulis fundatam esse, communemque ideo parietem cum illis habere: nulla enim domuncularum limitibus aut parietibus circumscripta est sibi soli propriis: quemadmodum & reliqua omnia inter Apes, veluti inter fratres, communia sunt. Sicubi vero aedificium irregulare fuerit; tunc equidem aliquando contingit, ut domunculae angulus quidam quartae insuper cellulae innitatur: attamen haud adeo frequenter id obtinet; quamvis vel nuperrime etiam in opere satis regulariter constructo observaverim.

Fundamentum itaque cellularum medio inter has omnes loco constitutum est, cellulaeque ab utroque latere fundamini huic innituntur. Id ipsum vero plerumque, parietis instar, ab Alvearis superioribus perpendiculariter versus inferiora exporri gitur: & utrinque dein contra hunc parietem collocatae sunt domunculae, oblique lateribus suis incumbentes. Finge tibi vacua quaedam vitrea vascula, quibus cerevisiam haurire solemus, contra utrumque tenuis cujusdam parietis latus, a solo ad tabulatum usque, supra se mutuo aggesta, & intelliges quodammodo cellularum compositionem. Ejusmodi autem parietes, cellulis instructi, quandoque 6, 8, & plures uno in Alveari reperiuntur; qui quidem tanto semper intervallo a se invicem dissiti sunt, ut Apibus facilis inter eos concedatur transcursus. Ne autem Panes hi aut Favi, sicubi Melle pleni sunt, decidant; Cultores Apum in Alvearia, etiamnum vacua, bacillos defigunt, circum quos Apes cereas hasce cellulas fabricantur.

Omnes hae Cellulae aeque, ac ipsum earum fundamentum, ex materie non contigua, sed continua, construuntur; ut adeo omnia inter se

neer gaan; soo maken twee hoeken een hoek die schuyns nedergaat. Het binnenste fondament der Huyskens is dan altyt schuyn neerwaarts gaande, en in drien gedeelt, voegende ieder van deese drie afdeelingen, op twee van de seshoekige syden van het Huysken. Deese geseide drie fondament-hoeken der Huyskens syn gemenelyk alle vierkant, ende als men ieder van deselve met een spelt of naalt doorboort, dat is, als men door ieder fondament hoek een gat steekt, ofte anders drie gaaten in een Huysken maakt, soo komen de selve gaten in drie verscheyde Huyskens aan de andere syde uyt; dat een seker ende tastbaar bewys is, dat ieder Huyske in het byzonder op drie andere Huyskens gegrontvest is, ende daar eenen gemeenen muur alsoo meede heeft. Want daar en staat geen Celleke op syn eyge paalen of muragien; gelyk ook alles vorder onder de Bijen broederlyk ende gemeen is. Maar is het werk ongeregelt, soo gebeurt het wel, dat een Huyske met syn eene hoek, nog op het vierde komt te staan, dan dat gebeurt soo dikmaals niet, hoewel ik het nog onlangs onder een werk, dat redelyk geregeld was, gesien heb.

 

Het fundament dan der Huyskens is in het midden van al de Huyskens, ende de Huyskens syn aan weerkanten op het fondament staande. Dit fundament der Huyskens gaat gemenelyk van het boven end van de Korf, als een muure pas loot, naa onderen neer, en aan weersyden op en tegens dese muur syn de Huyskens schuyns op haar sy geplaatst. Op de manier of men eenige leege bierglasen, aan weersyden van een dunne muur, van de vloer tot de solder op malkanderen stapelde. En sulke muuragien met kamerkens vint men somtyts 6. 8. en meer in een Korf, die dan soo ver van een geplaatst syn, dat de Bijen daar makkelyk tusschen deur kunnen loopen, en op dat dese Brooden, of dit Honingraat, niet souden vallen, alsse vol Honing syn, soo steken de Bijen houders stoxkens in de Korf, als sy nog leeg is, daar de Bijen dese Wassche kameren dan om werken.

 

Alle deese Huyskens met haar fondament worden uyt een aaneenhangende ende niet aaneenstotende stof gemaakt, soo dat alles continueel is, ende het eene Huys-

continuata sint, neque ullo alio artificio, nisi fractione tantum aut sectione, cellulaea se mutuo possint separari: quidquid sibi perperam imaginati fuerint nonnulli, existimantes, quod Apiculu queavis suam sibi scorsim exstruat domunculam, qua de re suo deinceps loco prolixius agemus.

Quodsi aedificium hoc regulare est; tunc quinque harum cellularum quam exactissime pollicem aequant, & quinque supra quinquaginta Hollandicum pedem conficiunt. Unde hoc animadvertens Vir quidam in Galliis, reputansque cellulas hasce constanter ad eandem hanc normam fabrefactas esse, censuit, se heic mensuram invenisse sempiternam, quae, ut nunquam interitura, universim apud omnes Gentes introduci posset. Firmaretur profecto maximopere hoc inventum, ejusque adstrueretur dignitas; si cellulae semper adeo examussim forent constructae, Favique in regionibus omnibus eandem constanter obtinerent magnitudinem: at vero apud nos Favi hi non semper tam exacte regulares sunt, ac quidem vulgo creditur; quamvis, si obiter tantum cellulas adspexeris, ne pilum quidem inter se discrepare videantur. Verum tamen siquis accuratius eas inter se contulerit, nonnunquam valde irregulares inveniet; praesertim ubi eum in sinem ab Apibus fabresiunt, ut melli excipiendo inserviant. Tres oblique devergentes fundamenti cellularum partes, uti plerumque quadratae sunt, ita nonnunquam oblonga, nonnunquam rhombo simili figura gaudent: quin observavi alias aliis etiam humiliores aut altiores, tum & angustiores quandoque vel ampliores fuisse. Neque etiam cellula quaelibet tribus constanter cellulis innixa est; sed aliquando duabus & dimidiae, nonnunquam tribus atque parti insuper cuidam cellulae quartae. Praeterea quoque cellulae quandoque duplo vel triplo sunt longiores solito, & nonnunquam etiam incurvae aut sinuatae: prorsus uti in domunculis Crabronum obtinet, quae plerumque nonnihil tortuosae evadunt; quia paullulum ultra fundamentum sive centrum suum exporriguntur. Attamen Apes nunquam hunc in modum aedificant, nisi cum uberrima Mellis copia colligenda venit: tum enim temporis domunculas vidi Melle plenas, obsignatas, instar ingentium pugnorum atque glebarum in Alveari suspensas.

Circa Foemellae, perperam Regis dictae, domunculas, & qua hae aliis cellulis compa-

ken van het andere door geen kunst, als alleen door breeken of snyden kan gescheiden worden. Het geen eenige nogtans zig seer verkeerdelyk ingebeelt hebben, meenende, dat ieder Bye syn particuliere Huyskens bouwde, dan hier van op syn plaats breeder.

 

Wanneer dit werk regulier is, soo maaken vyf van deese Huyskens seer net een duym, ende uysen-vyftig een Hollantsche voet: het wel een Fransch Heer aangemerkt hebbende, en siende op de regulierheid van deese Huyskens, soo oordeelde hy aldaar een eeuwigduurende maat, die nooit en kon verlooren werden, ende in alle landen ontsankelyk sou syn, te hebben uytgevonden; welke regulierheid dan der Huyskens, soo die geduurig soo net was, ende het Honingraat in alle landen van eene grootte, de geseide uytvinding seer sou styven, ende haare deftigheid bewysen. Dan onder onse Bijen syn deese Honingraaten soo regulier altyt niet, als men wel meent, hoewel uyterlyk aan te sien, de Huyskens in gelykheid malkaer niet een hayr en schynen te wyken: dan soo men se naby besiet soo synse dikmaals in een Kors seer irregulier, voornamelyk als se Huyskens timmeren, om de Honing in te ersamelen. De drie schuyn neergaande fondament deelen der Huyskens, die gemeenelyk vierkant syn, syn somtyts langwerpig, ende somtyts ruits gewys. Nog heb ik gemerkt, dat sommige korter, andere weer hooger als de andere waaren, soo ook sommige wel wat naauwer, ende andere weer wat wyder. Van gelyken soo en staat niet altyt een Huyske op drie andere, maar somtyts op twee alleen, ofte op twee ende een half, of op drie en op een deel van 't vierde. Somtyts syn de Huyskens ook wel twee ende driemaal langer als gewoonlyk, ende ook krom ofte geboogen, even gelyk de Huyskens van de Horsels, die gemeenelyk soo een weynig bogtagtig gemaakt worden, om dat se wat buyten haar fondament of middelpunt wyken. Dan dit doen de Honingbijen niet, soo ik meen, dan als'er overvloedig Honing te vergaderen valt. Op welken tyt ik gesien heb, dat dese versegelde Huyskens met Honing, als groote vuisten en klonten in de Korf hingen.

 

Omtrent de Huyskens van het Wyfken, verkeerdelyk Koning genoemt, ende ook daar de selve Huys-

ginantur, saepissime notabiles occurrunt anomaliae: quamvis generatim omnia, obiter inspecta, perquam regularia esse videantur.

 

Ulterius animadvertendum est, quod Apes cellulas suas haud seorsum singulas exstruant; ita nimirum, ut unam plane perficiant prius, quam alteram inchoent: imo vero insignem domuncularum numerum, una cum harum fundamento, simul codem tempore construere adgrediuntur. Principio quidem trigonum illud oblique devergens, acute coiens, concavum fundamentum locant; deinde inferiora atque inaequalia latera hexagona construunt: ut adeo in Alveari unico, codem tempore, & fundamenti initium, & rudimenta parietum hexagonorum cellulae ab uno latere, & eadem cellula ab altero latere, eodem super fundamento, altius educta, & alia rursus quaedam latera modo inchoata atque emergentia, simul videri queant. Praeterea circa hanc cellularum aedificationem mirabilissima quaedam & artificii plenissima Apum directio adhuc memoranda venit: eâ nimirum utuntur ibi locorum, ubi assurgentia cellularum latera, hexagona, quam tenuissima sunt atque tenerrima; & sub id tempus, quo cellulas hasce aliquamdiu imperfectas relinquere volunt: quod quidem obtinet, cum Foemella, semen vel Ovula sua deponendi gratiâ, aliam semet in Alvearis partem confert; quemadmodum infra prolixius explicabo. Hoc ubi contingit; Apes prius omnes hexagonorum & inchoatorum laterum oras muniunt, ne frangantur interea aut curventur; quod quidem frequenti Apum super cas discursu facile fieri posset. Latera igitur cellularum imperfectarum superne adglutinato instruunt margine, de spissiore & solidiore Cera parato, atque super extrema laterum hexagonorum, in ambitu, marginem hunc cereum adplicant; ut ideo figura hexagona cellularum, jamjam elucescens, quodammodo rursus obscuretur. Quin simili nonnunquam ratione vel penitus elaboratas etiam domunculas suas praetexunt; tumque id praeterea boni inde in eas redundat, quod, sicubi cellula ejusinodi deinceps obsignanda est, haud tantum temporis & Cerae requiratur impendendum. Apiculae ergo, ratione inchoatarum suarum cellularum, eandem heic adhibent circumspestionem, ac si quia tenerorum atque defractorum poculi cujusdam vitrei laterum oras extremas liquata Cera vulgari, sive sigillari, obduceret, ut firmentur, & minore cum periculo tractari possint.

kens aan de andere vast gebouwt worden, daar siet men dikmaals ongeregeltheeden, die merkelyk synt hoewel egter in 't gemeen, ende in 't uyterlyk aansien, alles seer geregeld schynt te syn.

Nog soo is aan te merken, dat de Bijen haare Huyskens niet na vervolgens op en houwen, dat is het eene Huysken eerst, ende geheel volmaakt, en dan het andere; neen: maar sy bouwen een seer groot getal Huyskens, te gelyk met haar fondament, ende op een tyt. Eerst bouwen se het driekantig schuyns neergaande, ende spits toelopende kuylagtig fondament, dan de onderste ende de ongelyke seshoekige syden. Soo dat men in een Korf, ende op een tyt kan sien het begintsel van 't fondament, het begintsel van de seshoekige syden van het Huysken aan een syde, ende de hoger opbouwing van het geseide Huysken aan de andere syde, op het selve fondament; ende dan weederom eenige andere essen begonnen opgehaalde syden.

 

Omtrent dit bouwen der Huyskens is nog aan te merken eene seer wonderlyke konstige voorsigtigheid der Bijen: te weeten, dat ter plaatse, daar de opgaande seshoekige syden der Huyskens op haar alderdunste syn, ende seer teer; ende de Bijen nu deese Huyskens eenigen tyt willen laten ongebouwt staan, het welk geschiet, als het Wyske op een ander oort van de Korf, om aldaar haar saat os Eyeren te setten, zig begeeft, als ik onder nader seggen sal. Als dit gebeurt, soo versorgen de Bijen eerst alle de randen van deese seshoekige en begonnen opgeboude syden, vour breeken of inbuygen, dat ligtelyk van haar door daar over en weer te loopen sou kunnen geschieden. Het selve doen se dan, door boven op de syden der envolmaakte Huyskens een rontagtigen rand, van dikker ende sterker Wasch te kleeven: deesen rand van Wasch klevense over de ses hoekige syden in de rontte, soo dat de sigtbaarheid van de seshoekigheid der Huyskens eenigsins daar door weg genoomen wert. Dit doense ook wel omtrent haare volkomen opgehoude Huyskens, daar se dan dit mit nog van hebben, dat, alsse naderhant dit Huysken willen verseegelen, dat se dan daar soo veel tyt, nog ook Wasch toe hoeven te verbeesigen. Soo dat de Bijen omtrent haar onvolkome Huyskens hier deese voorsigtigheid gebruyken, als of iemant de teere afgebrooke syden van een roemer of glas, op syn kanten met gesmolten Wasch of lak overkleefde, om die sterker en bequaamer tegens het handelen te maaken.

Marium domunculae plus tertia parte majores sunt, quam Apum Vulgarium cellulae; at eundem tamen penitus in modum fabrefactae, atque communiter in parte Favi infima collocatae: post reliquas enim omnes cellulas demum construuntur. Quandoque earum trecentae, quadringentae, & vel plures etiam numerantur; quandoque autem multo pauciores: hoc siccae anni constitutioni acceptum referunt Apum Cultores; illud, numerosiores videlicet Marium cellulas, copiosis pluviis: unde etiam Marium in Alveari multitudine humidam anni constitutionem significari perhibent. At mera haec sunt phantasmata, nonnisi inde prognata, quod opinentur, Apes, cum anni sicciores sunt, Melli duntaxat colligendo inhiare; humidis contra annis generationem curare. Verum, ut vel per quinquaginta nonnunquam annos Apum culturam exercuerint hi homines; necquicquam tamen de Generationis negotio intelligunt, & nequidem norunt, qualenam Animalculum sit Apicula illa incubans, quam Marem vocant. Nolim heic, Lector, ut, quam exhibeo, numeri cellularum determinationem credas absolutam & exactam esse: quandoquidem in genere tantum ex multitudine calculum posui; nec adeo accurate tum temporis omnes dinumeravi.

Foemellarum cellulae unico in Alveari quandoque triginta reperiuntur, pauciores tamen perfectae, imperfectae plurimae. Plerumque minus regularis earum fabrica est: plurimum tamen oblongae, subrotundae, & hinc pyriformes sunt; quandoque nonnihil rectiores & minus ventricosae piro; alias vero paullo iterum magis globosae. Externa earum superficies inaequalis est, aspera, foveolis atque extuberantibus jugis distincta, ad Favi figuram conformata. Intus quidem, uti cellulae priorum atque Vulgarium Apum, laevissima gaudent & penitus expolita superficie: at ab his tamen differunt rursus, quod ampullaceum veluti cavum, eraso vel excavato piro simile, constituant; adeoque capacissimae sint, & amplitudine tam Apum Communium quam Marium, cellulas multum antecellant. Foemellis igitur longe insignius, quam Apibus reliquis, concessum est spatium, quò suis in cellulis semet convertere liberius queant: cujus discriminis rationem suo loco exponam. Foemellarum hae domunculae plerumque, & tantum non constanter, circa crepidines, extantesque margines & angulos Favi sunt collocatae; rariusque in centro, vel medio inter reli-

De Huyskens der Mannekens syn ruym een derde part grooter als die der gemeene Bijen, ende vierhandert ende even op de selve wys van maaksel, ende gemeenelyk heel onder aan het Honingraad geplaatst: want sy worden het laatste van alle de Huyskens gemaakt. Sy syn somtyts wel drie, ende ook meer in 't getal, somtyts synse merkelyk minder, dat de Bijenhouders de drooge jaaren toeschryven, ende de veelheid van de Huyskens der Mannekens de natte jaaren: willende daarom, dat veele Mannekens in de Korf een nat jaar souden betekenen, dan dit syn alles maar inbeeldingen, dewelke niet en steunen, als op dit gevoelen, dat de Bijen in drooge jaaren niet en tragten, als om Honing te vergaaren, en in natte jaaren soo behartigen sy de voortteeling; van de welke saak der voortteling nogtans, hoewel dese Bijenhouders daar somtyts wel vystig jaar meede omgegaan hebben, sy egter niet het geringste weeten te seggen, nog ook wat het Broed-beyke, soo sy het Manneken noemen, voor een dier is. De leeser moet ook deese reekening van haar juyst getal soo net niet neemen, alzoo die in 't gemeen van my genomen wort uyt de veelheid, sonder dat ik het toen ter tyt naaukeurig getelt heb.

 

De Huyskens der Wyskens, waar van men somtyts wel dertig soo volboude, die weing syn, als begonnene, die het meeste getal maken, in een Korf telt, syn in 't gemeen ongeregeld van maaksel, egter syn se meesten tyt langwerpig, rondagtig, ende alsoo peersgewys. Somtyts synse wat regter, ende soo buykig niet als een peer, en op andere tyden synse weer wat ronder uytwykende. Van buyten synse ongelyk, rompelig, met kuylkens ende uytpuylende rantkens van maaksel, trekkende na de figuur van 't Honingraat. Van binnen synse als de Huyskens der andere en gemeene Bijen gansch glat ende essen van vlakte, maar tot onderscheyt rontagtig hol, als een uytgeschrapte of geholden peer, ende alsoo heel en merkelyk wyt van spatie, overtressende daar in seer verre de Huyskens der gemeene Bijen, als ook die der Mannekens. Soo dat de Wyfkens dan een veel aanmerkelyker ruymte hebben, om zig in haare Huyskens te keeren ende te wenden, als de andere Bijen, daar ik de reedenen van op syn plaats sal geeven. Deese Huyskeus der Wyfkens syn gemeenelyk, ende haast altyt, op de kanten, ende de uytstaande randen of hoeken van het Honingraat geplaatst, ende alsoo selden binnen ende in het midden van de andere Huyskens gebouwt, het welk alles syn reeden heeft, en

quas cellulas loco constitutae observantur: quae quidem omnia certos in fines collineant, adeoque haud absque consilio a Sapienfissimo Conditore Animalculis hisce sunt impressa. Jam ea, quae hactenus enarravi, iconibus aliquo +modo illustrare conabor. Prima igitur figura regularem exhibet Favum Apum Communium; prout is, superna parte inspectus, hexagonas suas & regulares sectiones visui ofsert: neque tamen sectiones hasce depingere potui, nisi juxta ductum quarundam inventarum linearum; quibus datis sectiones deinde sat facile est describere: quamobrem etiam harumce linearum nonnullas heic simul exaratas sisto. +Subsequens figura IIda, sub lit. a, tres exhibet peculiares Apum Communium cellulas, de reliquo Favo effractas, una cum triangulari +sua basi, oblique devergente, depictas. Lit. b unam separatim cellulam repraesentat, penitus de reliquis omnibus effractam; in qua, praeter +oblique descendens fundamentum triangulare c, duo etiam laterum cellulae hexagonorum anguli +inaequales & productiores sub lit. d d +conspiciuntur. Quodsi nunc cellulam isthanc b +cellulis a imponi fingas; siet, ut tres ejus anguli obliqui ad tres harumce cellularum angulos congruant, atque his interpositi suffulciantur +Figura IIItia cellulam monstrat per medium scissam; in qua triangulare fundamentum, aeque ac sex latera, conspici possunt: quidam ex tribus angulis obliquis dissectus est; uti ad +lit. b b patet. Porro Fig. IVta quindecim ostendit Cellulas, utrinque discissas; quas inter pars quaedam trigoni fundaminis, oblique devergentis, in cellula qualibet, manifeste conspicienda offertur: innotescit heic etiam, quomodo +cellulae a, b eidem fundamento d, inaedificatae +sint, cui cellulae alterius lateris c innituntur. +Ulterius lit. d fundamentum trigonum, oblique introrsum devergens, quam exactissime, uti revera se habet, expressum sistit: +quod ipsum sub lit. g inter utriusque lateris cellulas quoque depictum cernitur, at sectione per duos angulos transeunte divisum. +Lit. f f f f deinde duo quaedam longissima cellularum +latera exhibet; e e e e vero duo breviora: quaelibet enim, ut ante dixi, domuncula, parte inferiore, tribus gaudet longioribus, totidemque brevioribus, devergentibus lateribus, quae parte superiore aeque longa sunt.

+Quae postea sequitur, Figura Vta nonnullas repraesentat Marium cellulas, quae tertia parte majores sunt, quam Apum Communium

alsoo niet sonder nadenken deese Dierkens van den Alderoppersten Maaker ingedrukt. 't Geen hier nu gesegt is sal ik eenigsins in figuur tragten te verbeelden. Deese eerste figuur verbeelt dan het gereegeld Honing raat der gemeene Bijen, soo als het sig, van boven besien synde, in sijn seshoekige, gereegelde verdeelingen vertoont, ende dewelke niet van my en hebben kunnen afgebeelt worden, als door middel van eenige uitbedagte lynen, waar op mense dun vaardig genoeg kan teekenen, het welke de reeden is, dat ik eenige deeser linien hier meede afbeelde. De volgende +figuur vertoont by de letter a drie hyzondere Huyskens van de gemeene Bijen, uyt het andere Honingraat uytgebrooken, ende met haar driehoekig +schuyns neergaande fondament afgebeelt. b vertoont een Huysken heel en al van de andere afgebrooken, alwaar behalven het schuyns neergaande driehoekige +fondament c, nog twee ongelyke, en langere hoeken van de seshoekige syden van 't Huysken vertoont +worden, als by d. d. Soo men nu dit Huysken +b. op de Huyskens a quam te plaatsen, soo sou het met syne drie schuyne hoeken drie hoeken van de andere Huyskens beslaan, ende daar op en tusschen in rusten. De derde afbelding vertoont een Huysken midden door gesneeden, alwaar dan syn driehoekig fondament, als meede de ses syden vertoont worden. Synde een +van de drie schuynse hoeken deurgesneeden, als by b b. Vorders vertoont de vierde afbeelding vyftien Huyskens aan weersyden deurgesneeden, tusschen het welken een deelken van het driehoekig schuyns neergaande fondament seer klaar in yder Huysken te sien is; als ook hoe de +Huyskens a, b op het selve fondament d staan, daar de +Huskens van de andere sijde c. opgeplaatst sijn. Vorders +vertoont de letter d seer net naa 't leeven het schuins driehoekig inwaarts neergaande fundament, het welke +de letter g tusschen de Huyskens aan weersijden ook vertoont, dan in twee hoeken deurgesneden. De letters +ffff vertoonen vorder twee van de langste syden +der Huyskens, gelyk e e e e twee der kortste vertoonen; want, als gesegt is, ieder Huyske heeft van onderen drie langer, ende drie korter deurgaande syden, die van boven even lang syn.

 

De volgende vyfde figuur verbeelt eenige Huyskens der Mannekens, die een derde part grooter, als die van de gemeene Bijen syn; deese heb ik

domunculae. Ut autem discrimen hoc tanto magis conspicuum foret; nonnihil eas delineavi grandiores, quam revera sunt. Intra quamlibet harumce cellularam triangularis illa, oblique devergens, basis cernitur, cujus anguli duobus singuli cereae cellulae lateribus, descendentibus, congruunt. Cellulas autem, ab altero latere huic basi inaedificatas, haud depinxi; quia minus necessarium videbatur. Supernae dein parti harum cellularum adhaerens conspicitur aedificium piriforme cellulae cujusdam, Foemellis destinatae; quod quidem superius irregulare est, foveolisque, hic illic Cerae impressis, quasi exornatum.

Quodsi descriptae hactenus domunculae etiamnum recens elaboratae sunt, & nondum Mel, vel Panem Apum, vel Ovula, vel Vermes, vel Prolem adultiorem continent, nec unquam ante continuerunt; tunc materies earum genuina est Cera virginea, quae nullis penitus inquinata fecibus tota liquari potest. Cera contra, insolando dealbata, quae titulo Cerae virgineae in officinis venditur, praeter nudum ejus nomen habet nihil; quum Talco semper adulterata, Solisque vi candefacta, magnam sic virium suarum jacturam faciat.

Mel etiam, quod purum in puras hasce cellulas congeritur, & sine pressu, sponte, ex iis denuo stillat, verum est Mel virgineum, sive sincerum, quocunque alio Melle praestantius & perfectius.

Raro, juxta ac Apum Cultores perhibent, cernitur; quod domuncula Foemellae Marium cellulis compaginata sit: quamvis contrarium me docuerit experientia; qui vel hodieque specimen ejusmodi adservo, in quo Foemellae aedicula cellulis Marium proxime adstructa est. Verum uti plures alii, ita & hic error a regia dignitate, quam Foemellae perperam adtribuerunt, originem duxit: inde enim factum est, ut crederetur, gratiam adeo prope ad Regem accedendi longe pluris esse faciendam, quam quae Fuco concedatur. Atqui eousque necessarius tamen est Fuci ad Regem accessus; ut hic foecundari nequeat, nisi illius odore sive aura seminali fuerit delibutus: interirent igitur familiae omnes triplicis speciei Apum; quandoquidem Fucus, perperam ita vocatus, verus est Mas Apum, adeoque haud sane inferiorem in Alveari locum, quam Rex ipse, vel Foemella, sibi vendicat. Accedit, quod & Fucus longe sit tractabilior, moribusque & ingenio mitior, quam binae reliquae Apum fpecies: soli

een weinig grooter, en het onderscheit soo veel te meer te vertoonen, als het leeven selve verbeelt. Binnen in ieder van deese Huyskens siet men het driehoekig schuyn neergaande fondament, waar van ieder deeser hoeken op twee voorgaande syden van het wassen kamerken overeenkomt. De Huyskens, die nu van de ander zyde op dit fondament staan, syn, als niet nodig, onafgebeelt gelaaten. Nu boven aan deese Huyskens siet men het peerwyse gebou van een van de Huyskens der Wyfkens, dat boven op irregulier is, ende hier en daar met kuylkens, het Wasch in gedrukt, als verciert.

 

Als nu de geseide Huyskens effen volmaakt syn, ende daar geen Honing, geen Byenbroot, geen Eyeren, geen Wurmen, ofte ook volmaakter Broet, in is, ofte ooit in geweest is, soo is het opregt Maagdenwasch, dat suyver kan gesmolten worden, ende gansch geen onzuiverheden heeft. In tegendeel, het wit gebleekte Wasch, dat men in de winkels daar voor verkoopt, dat heeft alleen de naam daar van, alsoo het altyt met Talk vermengt wort, en ook door de Son gebleekt wort, waar door het veel van syne kragten verliest.

 

De Honing, die hier soo suyver in vergaart word, ende aldaar dan sonder perssen uytdrupt, is de regte Maagden ofte den ongepeinden Hooning, ende alsoo beeter ende volkomender als eenige andere.

 

Selden, soo de Byenhouders seggen, siet men, dat het Huyske van het Wyfken met die der Mannekens aan een gebout word, boewel ik anders ondervinde, ende tegenswoordig nog diergelyk een Huysken bewaare, alwaar het Huyske van het Wyfken aan de Cellekens der Mannekens aan een gebout is. Dan gelyk alle andere doolingen van de Koninklyke waardigheid, soo is ook deese, als of het een te grooten eer sou syn voor den Broeibye soo digt aan den Koning te naderen, dat nogtans moet geschieden, sou hy vrugtbaar worden, dat is syn reuk of Saatlugt ontfangen: of alle de geslagten der drie soorten van Byen souden uytsterven, want de Broeibye, verkeerdelyk soo genoemt, is waarlyk het Manneke der Byen, ende daarom in den Korf alsoo aanmerkelyk als de Konink, ofte het Wyfke selve: synde daar by veel soet aardiger van ommegank, ende minnelyker in syne handelingen en manieren, als de andere twee soorten der Byen, want het is

enim amori atque generationi omnem navat operam, nec formidoloso armatus aculeo, nec indole quovis modo maligna pertimescendus.

Verum quanam denique ratione memoratas istas cellulas fabricantur Apes? Et quonam, quaeso, artificio stupendum adeo in modum, & tam regulariter, eas construunt; ut nonnisi magno labore, & juxta ductum aliquot tandem excogitatarum linearum, imo ne sic quidem sine insignibus erroribus commissis, simpliciter saltem delineari queant? Id profecto solus Ille novit, qui totus Oculeus est, partumque Rupicaprarum promovet, pervidens omnia, quae sub universo coelo eveniunt. Attamen crediderim, hanc rem forte detegi, tandemque in lucem proferri posse, si indefessa quis sedulitate in ea elaboraverit. Quin confido fore, ut vel mihimet ipsi feliciter succedat isthoc scrutinium; modo per semeltre spatium Apes alendi, vitaeque rusticae beatitudine fruendi, opportunitas mihi daretur. Utut denique res haec sese habeat; me, fateor, aeque, ac alios omnes, hactenus latet. Id saltem firmus credo, quod Apes ad hoc opus perficiendum suis praecipue Dentibus utantur: unde & Apibus communibus, quae solae domunculas omnes aedificant, multo majores impertiti sunt Dentes, quam vel Foemellis vel Maribus; imo Maribus adhuc minores, quam Foemellis: neque enim forte alios in usu dati sunt Maribus Dentes; nisi ut cellulas suas morsu aperiri valeant, cum incubando plene maturuerunt; aut Favos resignare, quando cibum appetunt. Anne Apum Pedes, quorum inter unguiculos singularis quaedam mollicula materies extuberat, ad conficiendam atque depsendam Ceram itidem opis quidpiam praestent, mihi pariter hactenus ignotum est. Vix tamen dubito, quin humor ille, qui per Aculeum Apum transmeat, ad praeparationem Cerae, & domuncularum aedificationem quoque aliquid conferat: quae quidem omnia accuratius investigare operae pretium foret. Perquam mirabile est visu, quam expedite Apes, sicubi contrectantur, omne suum virus per Aculeum quasi emingant; quod ipsum deinde in apice Aculei, tanquam guttula quaedam Chrystallina, sese manifestat. Si vero guttula haec, extremo Aculei etiamnum adhaerens, arescere sinitur; tunc pellucida permanens concrescit, atque perinde se habet, ac costa oculi Piscium lens Crystallina, adeoque perquam facile ab aëre ambiente condensatur.

alleen de liefde, ende de voortteeling, die hy behartigt, sonder dat hy met een gevreesden angel gewaapent is, of eenigsins quaad willig van aart.

Maar hoe bouwen nu deese Byen de geseide Huyskens, ende door welk een konst maaken sy deselve soo verwonderlyk en geregelt? ende dat soodanig, dat men niet als met groote moeyte, en door ondervinding, op eenige gereguleerden lynen deselve, ende dat nog niet sonder grove misslagen te begaan, eenvoudig kan afteekenen? Sekerlyk dat weet alleen de geheel Geoogde, dewelke het baren der Steengeiten bevordert, siende onder alle de Hemelen. Evenwel soo geloof ik, soo men syn uyterste neerstigheid daar toe deed, dat men daar megelyk sou kunnen agter raaken, ende dat alsoo metter tyt ontdekken. Het welk ik dan geloof wel te sullen ondervinden, soo ik maar gelegentheid had om een half jaar Byen te houden, ende voor die tyt het gelukkig velt leeven te genieten. Watter dan van sy, het is my tot nog toe met alle andere onbekent. Hier twyffel ik niet aan, of de Byen gebruyken voornamentlyk haare tanden daar toe, welke tanden ook de gemeene Byen, die alle de Huyskens alleen optimmeren, veel grooter hebben als de Wyfkens, ende ook als de Mannekens, en die nog kleender Tanden hebben als de Wyfkens. Ende welke Tanden de Mannekens nergens anders mogelyk toe dienen, als om, alsse uytgebroeit syn, door hunne Huyskens te byten, ofte het Honingraat te ontsegelen, alsse willen eeten. Of de Voeten der Byen, die een bysondere uytpuylende zagtigheid tusschen haare Nagelen hebben, meede iets doen tot het Wasch te maaken, ende dat te kneeden, is my al meede nog onbekent. Nog twyffel ik haast ook niet, of de vogtigheid, die door haar Angel passeert, meede niet iets en doet tot het Wasch te maaken, ende de Huyskens te bouwen, dat alles naau ondersogt sou kunnen worden. 't Is seer aardig, als men de Byen vat, hoe vaardig sy al haar fenyn door den Angel heen als uitwateren; het welk fenyn, als een Cristalle druppel, dan aan den punt des Angels sig vertoont. Als men deese droppel op ende aan den Angel laat droogen, soo stolt hy daar op, doorlugtig klyvende, even als de gekookte Crystallyne vogt uyt de ogen der Visschen, ende stremt alsoo seer ligt van de omsweevende lugt.

Quandoquidem vero heic nunc admiror Animalculi hujus industriam, quae tamen haud est insignior illa, quam quaecunque alia Insecta. pro suo quodlibet ingenio, commonstrant; non possum non, in summi Architecti atque Artificis gloriam, mirabile quoddam, hoc loco, commemorare artificium certi cujusdam Insecti, quod apud Goedartium in prima parte Metamorph. Natur. Exper. X. satis quidem nitide, at extrinsecus saltem descriptum est. Insectum hocce Papilio est nocturnus, qui Ovula sua ramis arborum, circulatim, adeo tenaciter & firmiter adglutinat; ut vel vestigia imprimant cortici, & incremento ramorum quandoque obsint. Maxime tamen extraordinarium, quod heic occurrit, in eo vertitur, quod Animalculi hujusce Ovula similem in modum figurata sint, ac caesi illi lapides, qui fornicibus, & arcubus aedificiorum construendis adaptati, latere altero acutiore, altero latiore gaudent; ut nimirum tanto exactius inter se committi, & ad se mutuo appositi formam arcuatam constituere queant. Lineis hinc circuli, e centro versus peripheriam ductis, quoque adsimilari possunt, quae tanto sibi invicem propiores sunt, quo centro magis accedunt, circumferentiam versus maxime a se mutuo divergentes. En! hunc in modum supremus Architectus, DEUS, haec Ovula comparavit, quae deinde ab Animalculo hocce, saepiuscule ramum circumambulante, artificiose, per curvaturam spiralem, tenellis arborum ramulis adfiguntur, atque tam firmiter inter se conglutinantur; ut nec pluvia, nec alio quocunque, quem adhibui, humore emolliri queant. Ex Ovulis hisce, quae, juxta consuetum Naturae ordinem, (quo Papilionis Ovum nonnisi Eruca est suae testae inclusa), Erucas producere debuissent, aliquando immediate prodeuntes vidi Muscas mirae teneritudinis & parvitatis: quae quidem observatio omnium sane, quae in hac Physices parte habentur, maxime singularis mihi videtur: unde & spero fore, ut tandem aliquando, annuente DEO, peculiarem de ea tractatum mihi conscribere liceat. Ideo etiam hancce de annulo Ovulorum Historiam heic nunc interposui; quia postmodum, circa oculi structuram, loco similis adhibebitur, atque illustrandi gratia in medium proferetur.

Finem haud invenirem, si ingenium, industriam, atque artem minutorum horumce Animalculorum describere, & vel rudiore tantum

Vorder terwyl ik my hier wonder over de vlyt van dit Beesken, het welke nogtans niet meerder is als van eenige andere Insecten, na zynen aard; soo moet ik alhier den grooten Boumeester ende Kunstenaar synen lof toebrengen, ende hier invoegen een verwonderlyke konst van een seker Insect, by Goedaert in syn eerste deel van syn Metam. Natural. in de tiende onderv. eenigsins net, dan maar uyterlyk, beschreeven. Dit Insect synde een Uylke of Nagtkapelleke, kleeft syn Eyeren ringwys om de takken der Boomen, ende dat soo vast en sterk, dat selfs haare tekenen den bast ingedrukt worden, ende het groeyen der takjens somtyts beletten. Maar hier in legt nu de zeldsaamheid, dat de Eyeren van dit Dierken gemaakt syn als de gehouwe Steenen, daar de gewelven, ende de bogen der gebouwen meede gemaakt worden, dewelke aan de eene syde dikker, ende aan de andere syde spitser syn gehouwen, om te beeter in een te sluyten, ende als se na malkanderen gevoegt worden, een ronde bogt te maaken, of anders gelyk de lynen uyt het middelpunt van een cirkel na den omtrek getrokken, dewelke meede naa het midden digt aan een staan, ende van booven wyt van een wyken. Siet aldus syn deese Eyeren van GOD, den Oppersten Boumeester, toebereit, dewelke het Dierken dan kunstig, dikmaals den tak omklimmende, met een rond draajende bogt, rontsom de teere taxkens der Bomen kleeft, ende die soo vast aan een lymt, dade reegen nog eenige andere van my besogte vogtigt heeden die kunnen weeken. Ik heb uyt deese Eyeren, die, na den gewoonen natuurlyken loop, Rupsen moesten voortbrengen, (om dat het Ey van een Kapel een Rups in syn Schaal is,) eens onmiddelyk Vliegen die wonder teer ende kleen waren, gekreegen; het welk ik houde voor een van de alderraarste ondervindingen ter weerelt, en waar van, soo het GODS wil is, ik een byzondere verhandeling t' eeniger tyt hoope te maaken. Myn oogmerk, waarom ik ook deese Historie van de Ring-Eyeren nu bybreng, is om naderhant als een gelykenis omtrent de structuur van 't oog te gebruyken ende te pas te brengen.

Ik sou oneyndig syn, soo ik het vernuft, den yver ende de kunst, van deese kleene Beeskens maar wilde tragten te beschryven, ofte eenigsins af

penicillo depingere adgrederer. Attamen continere me haud valeo, quin heic commemorem solertiam singularem, non quidem Insecti, sed sanguinei cujusdam Animalis, Catelli nimirum domestici, quem alo. Stillante is ulcere, sive fistula, conflictatur, quae ad oculi inferiora, loco tam alto, sita est; ut lingua eousque pertingere eamque lingere haud possit. Propterea Catellus hic remedium sequens, pulchre excogitatum, & veluti ratiocinando inventum, isthuic malo adhibet: pedem videlicet suum prius salivâ humectat, humidumque dein mira quadam dexteritate ulceri affricat, hocce artificio sibimet medelam adferre contendens: quin etiam, sicubi fistulae ostium vi aëris ambientis aliquando concreverit, tamdiu illud pede suo fricat refricatque, ut pes ejus, sanguinis instar, ruberrimus evadat.

Verum redeo ad Apes. Hae quidem sub finem Augusti tanto incenduntur odio erga Mares; ut eos inclementer admodum, & extra omnem culpam interficiant: cum tamen, exeunte Majo, & quandoque etiam maturius, domunculas ipsis construant, eos sollicite nutriant, educent, &, quantum par est, omni modo eorum curam gerant. Rationem hujusce in odium mutati amoris suo deinceps loco, uti spero, exponam; quandoquidem constitui, historiam hanc in solius DEI gloriam, alio quocunque fine penitus excluso, pertexere.

Priusquam tamen ulterius progrediar; Marem, Foemellam, communesque Apes simul unâ describam, & quoad externa inter se conferam, initium facturus ab Apibus vulgaribus, utpote quae & dignotu facillimae, & communissimae, & a nemine non quandoque tractatae atque visae sunt. In vulgaribus igitur, aeque ac aliis omnibus, Apibus duodecim potissimum divisiones sive Annulos notare oportet; quinos nimirum circa Caput, Thoracem, teneramque illam & tenuem particulam, quae Abdomen cum Thorace connectit; septem vero deinceps in Abdomine.

Vulgarium Apum Caput oblongum est, superne subrotundum, infra acuminatum. Masculis ab omni parte subrotundum Caput est: at Foemellis pariter oblongum.

Oculi in capite Apum vulgarium ovatae veluti aut lunatae sunt figurae. In Maribus itidem sic se habent; at, quod probe notari meretur, duabus partibus tertiis sive duplo majores sunt, quam in Apibus vulgaribus: cujusmodi quidpiam & in Ephemero obtinet. Foemellarum Oculi paullo, quam Apum vulga-

te maalen. Even wel kan ik niet nalaten, eene nyverheid hier in te voegen, hoewel niet van een bloedeloos, maar van een bloetryk Dier, een kleen Huys-hontken, dat ik hebbe: het welk een lopende ulceratie of Pypsweer onder syn oog heeft, maar soo hoog, dat de Tong daar niet hy kan om te likken; het welke dan tot deese kwaal deese wel uytgevonden ende als geredeneerde hulpmiddel gebruykt: te weeten, dat het eerst syn poot met speeksel nat ende vogtig maakt, ende deselve dan aardig, ende seer wonderlyk tegens syn Zeer strykt, ende dat selve dan door die uytvindinge soo tragt te genesen. En somtyts als de opening door de lucht toeschroeyt, soo vryft hy die soo lang en dikmaals, dat syn poot bloet root wort.

 

Dan ik keer weder tot de Byen, dewelke in 't laatst van Augustus soo haatende sijn op de Mannekens, dat se die ongenadig, ende gansch onverdient, om 't leeven brengen, daar se egter haare Huyskens in 't laast van Mey: en ook wel eer komen op te maaken, die sorgvuldig te voeden, ende te queeken, ende alle sorg ende moeite, die mogelyk is daar voor te neemen; waar van ik op syn plaats de reden van deese veranderende liefde in haat, soo ik hoop, sal geven; terwyl ik voor my neem deese beschryving, alleen tot GODS lof, ende sonder eenige andere de minste insigt te vervolgen.

Eer ik hier nu vorder ga, soo sal ik het Manneken, het Wyfken, ende de gemeene Byen onder een beschryven, en die uyterlyk met malkander vergelyken; beginnende van de gemeene Byen, die het kenbaarste, ende het gemeenste syn, ende van yder gehandelt ende gesien syn. In de gemeene Byen dan, als ook in alle de anderen, daar in syn voornamentlyk te merken twaalf afdeelingen. Vyf omtrent het Hooft, de Borst, ende dat teer of dunne deelken, het welke den onderbuik aan de Borst samenvoegt. Seven Afdeelingen of Ringekens synder verder in den Onderbuik.

Het hooft der gemeene Byen is langwerpig, van boven rontagtig, van onderen spits. In de Mannekens is het Hooft geheel rontagtig, in de Wyfkens is het weer langwerpig.

De Oogen in het hooft van de gemeene Byen syn ovaalagtig, ofte halve maans gewys. Soo van gelyken synse in de Mannekens; maar daar wel op te letten is, wel twee derde deelen grooter, of tweemaal so groot, als in de gemeene Byen, dat ook in 't Haft plaats heeft. In de Wyfkens synse een weinig grooter als in de gemeene Byen. In alle drie de soorten van

rium grandiores sunt. Cujuscunque tamen ex tribus hisce Apum speciebus Oculi setaceis Pilis stipati sunt, horumque interventu a se mutuo distinguuntur. Pili hi duplo, quin triplo sunt longiores, quam diametri sphaerularum, in quas Oculi dividuntur. Id ipsum in aliis etiam Insectis animadvertitur. Superne in Capite, loco adhuc altiore, quam quo mox memorati Oculi siti sunt, multos praeterea in Apibus Communibus exiguos Pilos, plumatiles, tresque insuper Ocellos peculiares detegimus. Plumatiles hi Pili in Masculis haud occurrunt; quandoquidem ipsi horum Oculi semet eousque extendunt, & sese mutuo ibidem loci contingunt. atque hinc etiam est, quod tres eorum peculiares Ocelli loco longe humiliore, quam in Apibus Vulgaribus, & proxime supra Antennas, constituti sint. Foemella in hisce cum Operariis Apibus convenit: ut hinc & Oculi ejus a se mutuo disjuncti, & tres itidem peculiares Ocelli in ea simili modo, ac in Apibus vulgaribus, collocati inveniantur.

Quibuscunque Apibus binae sunt Antennae sive Cornua. Operariarum Cornua articulis gaudent quindecim; Marium vero undecim; Foemellarum denique rursus quindecim. Primus, quo Antennae e Capite pullulant, articulus in Apibus Vulgaribus oblongus est; in Masculis nonnihil brevior; iterumque paullo longior in Foemellis. In Apibus Vulgaribus brevis datur, isque rarissimus, subter Cornua Pilus; densus autem, & nonnihil longior Pilus, plumatilis, sub Antennis Masculorum; in Foemellis tandem similis iterum, qualis in Vulgaribus Apibus, cernitur.

In Apibus Vulgaribus, supra Dentes, notabile quoddam Labium conspicitur corneoosseum; quod in Masculis haud adeo insigne est; at in Foemellis rursus perinde, ac in Operariis, sese habet.

Apibus Vulgaribus duo sunt Dentes longi: Masculis perbreves atque minuti: Foemellis vero paullo quidem majores, quam Masculis, at minores tamen, quam Apibus Vulgaribus; ut adeo medium quasi locum teneant.

Proboscis sive Lingua in Apibus Vulgaribus longa est: in Masculis vel dimidia etiam parte brevior: in Foemellis eam examinare negligenter praetermisi.

Thorax in Apibus quibusvis subrotundus est, & superne, a postica parte, prominulo margine instructus. In Vulgaribus autem Apibus Thorax plumosis praeterea Pilis, haud confer-

Byen, syn de Oogen met borstelig haar beset, dat het eene oogsken van het andere onderscheyt; het selve hayr is wel twee ende driemaal langer als de Klootsgewyze verdeelingen der Oogen groot syn. Dit siet men ook in andere Insecten. Boven aan 't Hooft, ende hoger nog als de geseide Oogen, syn in de gemeene Byen veel pluymige haarkens, ende dan nog drie bysondere oogkens. In de Mannekens syn deese pluymhayrkens niet, alsoo haare Oogen selfs soo verre uytstrekken, ende malkander daar ter plaatse raaken: waar door dan haare drie bysondere oogkens, veel lager als in de gemeene Byen, ende effen boven de Hoornkens geplaatst worden. Het Wyfke komt hier in over een met de Werk-Byen, soo dat de Oogen in het selve meede van een staan, gelyk ook de drie bysondere Oogkens op deselve wys in dit Wyfken, als in de gemeene Byen, geplaatst syn.

 

Twee Hoornen hebben alle de Byen. De Werk-Byen hebben vyftien geledingen in de selve. De Mannekens elf. De Wyfkens wederom hebben daar vyftien. Het eerste lit van de Hoornen, daar se uyt het Hooft spruyten, is langagtig in de gemeene Byen. Wat korter is het selve in de Mannekens. Ende meer wat langer in de Wyfkens. Kort ende haast geen Hayr is onder de Hoornkens in de gemeene Byen; digt ende een weinig langagtig pluymhaar is onder de Hoornen in de Mannekens geplaatst, in de Wyfkens is 't als in de gemeene Byen.

 

In de gemeene Byen boven de Tanden, is te sien een merkelyke Lip, hoornbeenagtig van weesen. De selve is soo merkelyk niet in de Mannekens. In de Wyfkens is se even als in de Werk-Byen.

 

Twee lange Tanden heeft de gemeene Bye. Seer korte ende kleene Tanden heeft het Manneke. De Wyfkens hebben Tanden, die wat grooter syn als die van de Mannekens, maar weer wat kleender als die van de Werk By, dewelke tusschen beyden syn.

De Snuit is lang in de gemeene Byen. In de Mannekens is hy wel de helft korter. In de Wyfkens is se van my door onoplettentheid niet opgemerkt.

De Borst is rootagtig in al de Byen, ende agter aan, van bovenen met een uytpuylent rantken voorsien. De Borst is in de gemeene Byen heel pluym hayrig, maar niet digt daar meê bezet. In

tis tamen, obsidetur: in Masculis confertiores observantur hi Pili, at propemodum aeque longi, colore tamen praediti magis griseo, quam quidem in Vulgaribus Apibus & Foemellis: Foemellae itidem minore horumce Pilorum numero gaudent.

Quibusvis Apibus quatuor sunt Alae. In Maribus quidem longiores hae sunt & latiores, quam in Vulgaribus: in Foemellis autem, quamvis aeque longae sint Alae, & forte etiam longiores, quam in Vulgaribus, tamen videntur esse breviores; quia pars ima corporis Foemellarum tanto major est atque longior, ut Ovula ibi collocari queant.

Singulae tres Apum species Alarum suarum motu sonitum edunt; cui excitando multum quoque inservit aër internus, e corpore ipsarum per Fistulas aëriferas propulsus: harumce enim Fistularum nonnullae patulis subter Alas osculis sese aperiunt. Quin & haud parum huc conferunt cavitates quaedam, capiendo vibrandoque aëri idoneae, subter & inter Alas efformatae. Neque etiam Scapulae hinc excludendae sunt; utpote quae supra Alas collocatae, cum Thorace conjunctae, suis in cavis hiantia gerunt Fistularum aëriarum orificia. Sic omnium horumce concursu Alae, vi aëris propulsi, bombum, Apibus proprium, excitant.

Sex Cruribus omnes instructae sunt Apes; quorum quodlibet novem constat articulis: Femori nimirum tres sunt articuli; Tibiae duo; Pedique demum quatuor. In Apibus Vulgaribus Crura posteriora latitudine multum antecellunt anterioribus: at nec in Masculis, nec in Foemellis, adeo notabilis est isthaec differentia. Apes Vulgares in quinto & latissimo Crurum posteriorum articulo, qui Tibiae primus est, utrinque, Ceram, vel alias Panem Apum, portant, atque ad extimum Tibiae latus coacervant: ibi enim loci & Crus haud adeo pilosum est, ac ab interno latere; & insuper parte postica, ibidem, inferiora, versus circa subsequentem primum Pedis articulum, nonnullae collocatae sunt Setae corneo-osseae, quae nec in Maribus reperiuntur, nec & in Foemellis adeo distincte conspicuae sunt. Tertius sive ultimus Femoris articulus binis prioribus longior est: duo autem subsequentes Tibiae articuli plani sunt & nonnihil lati, interna parte Pilis subtilibus, plumosis dense stipati. Quatuor deinceps Pedis articulorum postremus itidem t ribus prioribus paullo grandior est; quandoquidem notabiles quidam intra eum collocantur Musculi, movendis Pedum unguiculis destinati.

de Mannekens is de Borst met digte pluym hayrige Hayrkens beset, die bykans van eene langte syn, ende van couleur mt gryser, als deselve in de gemeene Byen, ende de Wyfkens syn, alwaar soo veel Pluymhaarkens niet te sien en syn.

 

Vier Vleugelen hebben al de Byen. In de Mannekens syn de Vleugelen langer, ende breeder als in de gemeene Byen: in de Wyfkens, hoewel de Vleugelen daar soo lang, ende ook langer syn als in de gemeene Byen, soo schynen se egter korter, om de langte van het onderdeel des lichaams, dat grooter is, om de Eyeren te plaatsen.

 

Haar geluyt geeven alle de drie soorten der Byen door middel van haare Vleugelen, waar toe veel helpt de Lucht, binnen uyt haar lichaam door de Luchtpypen gedreeven wordende, ende waar van eenige onder de Vleugelen uytkomen, of haar opening hebben. Nog doen daar veel toe eenige holligheden, om lucht te vangen, ende te zwaajen onder, ende tusschen de Vleugelen gemaakt. Gelyk als ook doen de Schouderbladen, die boven de Vleugelen geplaatst synde, en met de Borst verbonden wesende, in haare holligheden openingen van Luchtpypen hebben. Waar door de Vleugelen, door middel van de voortgedreve lucht, het geluyt der Byen maaken.

 

Ses Beenen hebben alle de Byen, ieder uyt negen leeden bestaande; het Deybeen heeft drie leeden, de Schenkel twee leeden, ende de Voet vier leeden. In de gemeene Byen syn de agterste Beenen veel breeder als de voorste. In de Mannekens syn deselve soo merkelyk niet, als ook in de Wyfkens niet. Aan het vyfde en breetste lit van de laatste Beenen, ofte anders aan het eerste lit van de Schinkel, daar dragen de gemeene Byen op ider voet het Wasch ofte anders het Byenbroot, dat selve stapelense op de buytenste syde van de Schinckel, alwaar het Been soo hayrigh niet en is, als aan de binnenste syde, en alwaar nog agter aan, na om laag, omtrent het volgende eerste lit van de Voet, eenige hoornbeenagtige streepen geplaatst syn, die in de Mannekens niet en syn, nog ook op die kennelyke wyse soo, in het Wyfken. Het derde of uyterste lit van het Deybeen is langer als de twee eerste, de twee volgende leeden van de Schenkel syn plat ende breetagtig, van binnen digt met pluym hayrkens beset. De vier volgende leeden van de Voet, daar is het laatste lit meede wat grooter van als de drie eerste, alsoo eenige merkelyke Spierkens daar binnen in geplaatst worden, dewelke de nagelen der Voeten beweegen.

Pedes duobus armati sunt Unguibus majoribus, totidemque nonnihil minoribus: minores autem cum majoribus veluti articulantur.

Inter Pedum Unguiculos mollissima quaedam cernitur materies, texturae membranosae, e qua vulnerata limpidus stillat humor. Molliculam hanc partem Pedis, pro lubitu, inter ambulandum quoque extrorsum obvertere valent Apes: unde crediderim, ipsas hunc in modum, retractis videlicet, uti ludentes solent Feles, Pedum unguibus, super Prole recens obtexta, aut & noviter parata super Cera, decurrere, ne quid detrimenti adferant.

 

Quatuor Crura posteriora ad inferiorem & posticam Thoracis partem, bina autem anteriora ad anticam collocata sunt. Atque haec est ratio, quare Apes, sicubi Caput ipsarum de trunco abstraxeris, id tamen adhuc annexum prae se ferant, & cum eo, ligaminis veluti cujusdam interventu, cohaerescant.

In Apibus porro Vulgaribus septem Abdominis Annulorum extrema ex subnigro fusca sunt: in Maribus autem flavescunt: quod ipsum & in Foemellis obtinet, potissimum tamen circa partem inferiorem: ibi loci enim Annuli abdominales tantum non penitus flavi sunt. Atque hinc est, quod Rex colore aureo superbire perhibeatur.

Aculeus, qui in Ape Vulgari recta protensus exstat, in Masculis plane deficit; in Foemellis autem penitus incurvus est.

Apicula vulgaris propemodum altero tanto minor est, quam Mas: Foemella pariter magnitudine cedit Masculo: at corpore tamen gaudet acutiore multo atque longiore; quo quidem aeque, ac mole, Vulgaribus Apibus antecellit

Apum Vulgarium color obscure aureo accedit: Masculi nonnihil magis grisei sunt. Abdomen Foemellarum magis aureum est.

Hactenus recensitae Apum partes tantum non omnes Pilis hirsutae sunt, quos microscopii interventu, +perquam elegantes esse plumulas observamus: quemadmodum ex fig. VIII. innotescit, alioque deinceps loco prolixius exponetur.

 

Apes Vulgares pro naturalibus veluti Eunuchis, neutrumque ad genus pertinentibus, haberi possunt: quanquam nihilominus, ratione fabricae & indolis, foemineo propius sexui, quam masculino, accedant. Mares conspicuis admodum & vel palpandis gaudent Organis Genitalibus. Foemellis Ovarium est & infinitus

De nagelen aan de Voeten syn twee groote, ende twee wat kleender, dewelke kleene als met de grootste gearticuleert worden.

Tusschen de nagelen der Voeten in, is te zien eene seer zagte substantie, vliesig van structuur, en als men dat kwest, soo loopt daar een heldere vogtigheid uyt: dit weeke deelken des Voets kunnen de Byen in 't gaan, als se willen, ook uytwaarts beweegen; en hier meede lopen se, soo ik vertrouw, over haar effen toegesponnen Broetsel; ofte ook het nieuw ende eerst gemaakt Was, om dat niet te kwetsen; ende houden alsoo de nagelen der Voeten dan in, op die tyt, als de Katten doen, die met iemant speelen.

De plaats van de vier laatste Beenen is onder ende agter aan de Borst, synde de tweê voorste Beenen voor aan de Borst geplaatst, dat de reeden is, wanneer men de Byen het Hooft aftrekt, datse dan met het selve volgen, ende daar als aan vast blyven, door eenige verknogtheid.

 

Vorder soo syn de seeven Ringen van den Onderbuik op haare einden van couleur swartagtig bruyn in de gemeene Byen. In de Mannekens trekkense na 't geele. Als ook in de Wyfkens, dan voornamentlyk van onderen, daar de ringen des Buyks haast ganschelyk geel syn. Waar van daan het komt, dat de Konink een goutagtige couleur toegeschreven wort.

Den Angel, die in de gemeene By regt uyt staat, die mankeert geheel in het Manneken; ende in het Wyfken is hy ganschelyk krom.

Het gemeene Byken is haast eens soo kleen als het Manneken: het Wyfken is weer wat kleender als het Manneken, maar veel spitser van lichaam ende langer; daar in het ook als ook in grootte het gemeene Byeken verre overtreft.

 

De couleur der gemeene Byen, is naa 't donker goutgeel trekkende. De Mannekens syn wat graauwer. De Buik int Wyfken is wat goutgeelder.

Alle de geseide deelen der Byen syn ten naasten by met hayr beset, het welke als men door een vergrootglas besiet, men seer aardige pluymkens bevint te syn. Als in de fig. VIII. wort aangeweesen: en waar van op een andere plaats nog iets meer sal geseght worden.

De gemeene Byen kan men aanmerken als van onzydig geslacht synde, en natuurlyk gelubde, zynde nogtans meer vrouwelyk als mannelyk van maaksel ende aard. De Mannekens hebben merkelyke ende tastelyke Teeldeelen. En de Wyfkens hebben een Eyerstok met duizenden van Eyeren, als te syner tyt sal be-

Ovulorum numerus; uti suo tempore describam. At Apes Vulgares nec masculinis, nec foemininis, sunt instructae partibus Genitalibus.

Quantum ad internas Apum partes; aliae quidem tribus Apum speciebus, in universum omnibus, communes sunt, aliae peculiares singulis. Partes internae, omnibus communes, in Capite sunt Cerebrum; Cerebellum; principium, & globosae dilatationes Medullae Spinalis, quae totum corpus, ab uno ad alterum usque extremum, pervadit; tandemque Nervi aeque ex Medulla ipsa, ac dilatatis ejus nodulis, oriundi: quae omnia in Anatome Masculi descripsi atque delineavi. Ulterius fabrica interna Oculi in genere eadem est in omnibus tribus speciebus: Tunica nempe Uvea; Fibrae Pyramidales inversae; Tunicae Reticulares; Fibrae Corticales, transversales; & Substantia Corticalis, quae Nervi optici munere fungitur. Isthaec itidem in Masculo figuris exhibui. Ratione Musculorum & Nervorum Proboscidis atque Mandibularum nulla quoque datur diversitas. In Pectore quaelibet trium harumce specierum Musculos monstrat Alarum & Crurum, Fistulasque Pulmonales & Pinguedinem; quae quidem in Capite etiam reperitur. In Abdomine itidem Gula cernitur, quae a Faucibus per Thoracem eousque descendit: ibidem etiam Ventriculum, tenuia & crassa Intestina, nonnullasque Valvulas & sex peculiares Glandulas, intra intestina collocatas, videre licet; quemadmodum in Ape Vulgari descripsi, figurisque repraesentavi. Praeterea etiam Pulmones in Abdomine potissimum conspiciuntur, horumque dilatatae Vesiculae, & pullulantes Fistulae Pulmonales: quae omnia itidem in Ape Vulgari depicta exhibui. Cor, una cum dilatationibus suis, Fistulisque Pulmonalibus, per ejus superficiem discurrentibus, pro parte sui maxima quoque in Abdomine collocatum est; quamvis & in Pectore atque Collo queat conspici: prout in Foemella depinxi. Tandem plurima etiam Pinguedo ibi reperitur, Membranaeque & Fibrae Musculosae, sub Annulis Abdominis sitae, hisque movendis destinatae; tum exiguae quaedam Fistulae Pulmonales isthaec loca permeantes: quae quidera omnia uti in Foemella a me demonstrantur; ita omnibus tamen tribus Apum speciebus sunt communia.

Internae partes peculiares sunt primo Organa Genitalia in Masculo: Pudendi nimirum Corneum Ossiculum internum, Penis, Testiculi, Vasa deferentia horumque dilatationes,

schreeven worden Maar de gemeene Byen hebben nog mannelyke nog vrouwelyke teelleeden.

 

De inwendige deelen der Byen aangaande, daar van siet men eenige, die in alle de drie soorten van Byen gemeen syn, en andere die byzonder syn. De inwendige deelen, die aan alle gemeen syn, die syn in het Hooft, de Hersens, de kleine Hersens, het begin van het Ruggemerg, de bolswyse verwydingen van het Merg, dat het gansche lichaam van het eene tot het andere eynde doorgaat; neffens dan de Senuwen, dewelke soo uyt het Merg selve, als uyt syn verwyde knoopkens spruyten. Het geen ik alles in de ontleding van het Manneken beschreeven en afgebeelt hebbe. Voorts is de inwendige structuur van het Oog, ten aansien van het generaal, in alle de drie soorten gelyk, als het Druive-Vlies, de omgekeerde Pyramidale Vesels, de Netwyse Vliesen, de dwarse Vesels van het Brein, en de breinagtige substantie, die het gebruik der Gezigt-Zenuwen heeft, dat meede in het Manneken aangeweesen is. De Spieren en Senuwen der Snuit en Kaken, daar in verscheelen sy meede niet. In de Borst, ziet men in alle deese drie soorten, de Spieren der Vleugelen en Beenen, als ook de Longpypen en het Vet, 't geen ook in het Hooft te sien is. In de Buyk van gelyken, siet men de Strot, die van de Keel, door de Borst, tot daar toe afdaalt, nog siet men daar de Maag, de dunne en dikke Darmen, en eenige Klapvliezen, en ses particuliere Klierkens, binnen in de Darmen beslooten: 't geen in de gemeene Bye beschreeven, en in figuuren vertoont is. Nog siet men de Longen voornamentlyk in de Buyk, als ook haar verwyde blaaskens en uytspruitende Longpypkens, dat ook in de gemeene Bye aangeweesen is. Het Hert, met syne verwydingen en overlopende Longpypkens, legt voor syn grootste gedeelte, mede in de Buyk, en het is ook in de Borst en den Hals te sien, dat in het Wyfken afgebeelt is. Eyndelyk is het Vet daar in een groten overvloet te sien, als ook de Vliesen en de spieragtige Vesels, die onder de Ringen des Onderbuiks leggen, en die deselve beweegen, neffens ook eenige Longaderkens, die daar doorloopen, dat in het Wyfken meede is aangeweesen, en 't geen in alle de drie soorten van Byen gemeen is.

 

De particuliere inwendige deelen, syn eerst de Teeldeelen in het Manneken, als het inwendig Hoornbeen der Schamelheid, de Schacht, de Saadballen, de wederkerende Vaten en haare verwydingen

Vesiculae seminales, particula Quinquefida, particula Pyramidalis, binaeque Appendices in acumen convergentes, una cum nonnullis Nervis. In Foemella peculiares itidem cernuntur partes Generationi inservientes: Ovarium nempe, Oviductus horumque divisiones, Ovula, Fistulae Pulmonales hisce partibus propriae, duo Trunci Matricis, per quos Ovula deferuntur, Collum Uteri, & Sacculus gluten continens.

In Ape vulgari, atque in Foemella, isthaec occurrunt peculiaria: Aculeus, hujusque Sacculus venenifer & Tubuli tam ex antica, quam postica, ejus parte prodeuntes, Vagina Aculei, tum Crura ejus & Cartilagines atque Musculi; quarum partium nulla in Masculo reperitur.

Ex hac generatim, aeque ac speciatim, instituta Apum inter se comparatione evidenter innotescit, quod vulgares Apes operariae ingenio atque naturae Foemellarum multo accedant propius, quam Marium: quandoquidem omnes & externae & internae partes, uti deinceps patebit, in utrisque conveniunt. Excipe solum, quod Ovario careant Apes vulgares, adeoque tanquam serviles exsectaeque ancillae, quibus incognita sunt herae suae mysteria, isthac in oeconomia nascantur: unde & alteri cuidam operi exsequendo impares sunt, praeterquam Proli sive juvenculis Apum Vermibus nutriendis, educendis, cellulis eorum aedificandis, simulque hinc victui pro se & sui similibus comparando; ut tempore hyberno, diebusque pluviosis & procellosis, habeant, unde vivant. Foemella contra, Maresque, horumce omnium nihil efficiunt: Foemella enim eum duntaxat in finem Alveari inhabitat, ut Sperma seu Ovula sua ibidem in cellulas deponat; Masculo autem solummodo incumbit, Sperma illud, priusquam exclusum est, etiamnum in Ovario atque intus in corpore Foemellae delitescens, pro integri anni spatio, id est, pro medio inter bina examina tempore, foecundare: atque hasce ob rationes Apiculae, in servas natae, Mares illos & Foemellam abundanti Melle tum sustentant. Verumtamen isthoc generandi tempore praeterlapso, cum Mares suo defuncti sunt officio, vulgares Apes eos, tanquam penitus inutiles, nec quicquam amplius boni in Alveari praestantes, interficiunt; qui aliter satis forte diu adhuc vitam protrahere potuissent. Optarem sane, ut, hanc rem accuratius investigandi opportunitate aliquando concessa, experiri mihi liceat, an non to-

de Zaadblaasjes, een deelken met vyf verdeelingen, een Pyramidal deelken, en twee spits toelopende aanhangsels, met dan eenige Senuwen. In het Wyfken siet men ook haare particuliere Teelleden, als de Eyerstok, de Eyerleiders, en haare verdeelingen, de Eyeren, haare Longpypen, de twee takken van de Lyfmoeder, daar de Eyeren in afschieten, de hals van de Lyfmoeder, en het Lymbeursken.

 

In de gemeene Bye, als ook in het Wyfken zyn particulier te sien, den Angel, syn fenyn Beursken, syne Pypkens, soo wel die van voren, als van agteren daar uyt gaan, de koker des Angels, syne Beenen, syne Kraakbeenen en Spieren; van alle welke deelen het Manneken ontbloot is.

Uyt deese vergelyking der Byen onder malkanderen, soo blykt klaarlyk, dat de gemeene Werkbyen veel meer met den aard ende de natuur van het Wyfken overeen komen, als met dre van het Manneken: want alle haare soo uyt als ook inwendige leedematen, als in 't vervolg blyken sal, komen overeen. Behalven alleen, dat se geen Eyerstok hebben, ende alsoo als slaafagtige en gelubde Dienstmaagden, dewelke de geheymenisse van haare meesteresse niet en weeten, in deese huyshouding gebooren worden; ende alsoo nergens anders toe bekwaam syn, als om de Kinderen ofte de jonge Wurmen der Byen te voeden, ende op te kweeken, die haare huyskens te bouwen; ende soo dan voor haar en met eenen voor haares gelyken den kost te versorgen, om soo in de Winter, als in natte ende windige daagen van te leeven. Het welke alle, nog het Wyfken, nog ook de Mannekens doen, synde het Wyfken maar alleen in den Korf, om haar Saat ofte Eyeren aldaar in de cellekens te setten: ende het Manneken, om het Saat, eer het geset is, ende als het nog in den Eyerstok is, en binnen in het lichaam van het Wyfken, voor een heel jaar lang, dat is van de eene swermtyt af, tot de andere swermtyt toe, vruchthaar te maaken: tot welken eynden dan de dienstbaare geboren Byen deese Mannekens en dit Wyfken rykelyk met Honing onderhouden. Maar de teeltyt over synde, ende de Mannekens haar pligt voltrokken hebbende, soo worden se van de gemeene Byen, als geheel in den Korf onnut, en niet meer dienstig synde, om 't leeven gebrogt, daar se anders insgelyks een langen tyt nog souden kunnen leeven. Dat ik wel eens ondersoeken wilde, ende alsoo een geheelen Korf niet als met Mannekens alleen, te gelyk egter met het Wyfken tragten een jaar over te houden. Niet tegenstaande de ervarentheid leert, datter veel van selve sterven in haar

tum quoddam Alveare, solos continens Masculos, una cum Foemella, per anni spatium conservare possem: quamvis nihilominus experientia doceat, multos quoque Marium sub illud internecionis suae tempus, absque vi illata, sponte mori. Nonnunquam sicubi infoecunda est aut male constituta Foemella, vel etiam quando nimis parcus Apum numerus, duaeve in Alveari dantur Foemellae; tunc, juxta ac perhibent Apum Cultores, absque artificio mox memorato Mares quandoque in multam usque hyemem superesse observantur. At nunquam tamen redeunte vere adhuc superstites sunt: quod quidem utrum brevitati vitae ipsorum adtribuendum sit, an vero vel tum quoque adhuc ab Apibus e medio tollantur, hactenus nondum satis constat.

Ex unica igitur, quae in toto datur Alveari, Foemella omnes tres Apum prognascuntur species: decem videlicet, duodecim aut quatuordecim Foemellae; aliquot millia Apum vulgarium; tandemque aliquot centeni Mares: quamvis plures paucioresve nonnunquam in Alvearibus reperiantur. Aliud quoddam Insectum in generali mea Insectorum Historia descripsi atque delineavi, cujus Mas alatus est, Foemella autem alis destituta: quod equidem mirificum pariter est conjugium. Heic itaque in Apum familia Naturae omnipotenti placuit, uni Foemellae plures adjungere Mares; cum contra inter Gallinas Masculus unicus Foemellis pluribus sufficiat: quod ipsum & in quibusdam Insectis locum habet; ut ni mirum Mas unus plures saepe Foemellas ineat atque foecundas reddat. Nonne circa Bombycum Papiliones Mares id ipsum animadvertitur? Verum tamen heic inter Apes Foemella odore foecundatur.

Sex diebus ab examinandi tempore elapsis juvencula Foemella, recens Favis emissa, suum mox Semen deponit in cellulas noviter exstructas: Apes enim servae, quae, inter examinandum, Foemellam assectatae sunt, statim, eo ipso temporis puncto, quo Alveare iis sive habitaculum offertur, aut quamprimum, sicubi haud praesto est Curator, commodum sibi locum ipsaemet delegerunt, domunculas aedificare incipiunt. Unde Cera recens elaborata brevissimum intra tempus Seminibus sive Ovulis repletur. Quamlibet nimirum in cellulam unicum collocat Ovulum Foemella: &, quod vel maxime notari atque animadverti meretur, adeo expedita est in deponendis suis

slagttyt. Somtyts als het Wyfken onvrugtbaar ofte qualyk gestelt is, ofte ook datter te weinig Byen in den Korf syn, ofte ook datter twee Wyfkens in syn, soo siet men sonder de voorgestelde konst, de Mannekens somtyts wel tot diep in de Wintermaanden in 't leeven blyven, soo de Byenhouders seggen. Egter siet men haar niet leeven tot in 't Voorjaar, het welk, of het van weegen haar kortstondig leeven komt, ofte dat se de Byen op die tyt dan nog evenwel ombrengen, een saak is, die nog te ondersoeken staat.

 

Van het eenige Wyfken, dat in den ganschen Korf is, daar komen dan alle de drie soorten van Byen uyt voort, als tien, twaalf, of veertien Wyfkens; eenige duysende gemeene Byen, ende dan eenige honderden van Mannekens, hoewel daar somtyts meer, ende ook somtyts minder in de Korven gevonden worden. Een ander Dierken heb ik in myne algemeene Historie der Insecten beschreeven, en uitgebeelt, waar van het Manneken gevleugelt en 't Wyfken ongevleugelt is, dat meede een wonderbaarlyk Huwelyk is. Siet soo heeft alhier de almogende Natuur, een Wyfken onder de Byen veel Mannekens toegevoegt, gelyk hy weer onder de Hoenderen een Manneken veele Wyfkens gegeeven heeft. Het welke ook in sommige Insecten plaats grypt, alwaar een Manneken dikmaals verscheide Wyfkens komt te bekennen, ende vrugtbaar te maken; gelyk ook het selve ontrent de Mannekens van de Syde-Wurm-Uylkens of Kapellekens, ondervonden wort. Maar hier wort het Wyfken door de reuk vrugtbaar.

Ses dagen na den swermtyt, soo set het nieuwe uytgevlooge Wyfken dadelyk haar zaat; ende dat in de nieuwe aangeboude Huyskens; dewelke cellekens de dienstbaare Byen, die haar gevolgt syn in het swermen, dadelyk op het selve ogenblik, als haar een Korf of plaats gegeven is, ofte oòk dat sy daar selfs, by gebrek van een opsiender, uyt gekoren hebben, beginnen op te bouwen. Soo dat binnen een zeer geringen tyt, al het nieuwe aangemaakte Wasch met Saatkens of Eyerkens vervult word. In ieder Huysken namentlyk set het Wyfken een Zaatken; ende dat opmerkelyk is, ende seer te bedenken, dat is, dat het Wyfken haar Zaat soo vaerdig set, dat se daar niet naa en wagt, of het Huysken, begonnen, volbout ofte

Seminibus Foemella; ut nequaquam moretur, utrum inchoata sit domuncula, sive perfecta, sive novissime demum aedificata. Modò triangulare, oblique devergens, fundamentum paratum sit; mox tunc Foemella suum in eo Semen ponit, Apesque servae, quae hanc solum ob rationem eo tempore Foemellam assidue, & quocunque haec se confert, prosequuntur, deinde ilico cellulas ulterius perficiunt: quod quidem ad opus exsequendum singularis eas stimulat solicitudo, amor atque industria, ipsis a supremo Creatore erga tenella isthaec Semina, Apum videlicet Sobolem, tanquam erga naturales suos fratres & sorores, indita atque innata. Quin maxime animadvertendum est, quod impetus ille, quo educationis curam suscipiunt, haud in iis exstinguatur; licet vel Foemella etiam e medio ipsarum auferatur: quemadmodum alio loco exponam, simul tunc demonstraturus, quod universa isthaec Apum societas haud aliorsum, nisi ad solam propagationis & educationis necessitatem, spectet, nec aliud qualecunque regimen, electio nulla, neque politica vel oeconomica quaedem disciplina & virtutes ullum heic locum habeant. Quandoquidem enim Sapientissimus, totusque & ubivis Adorandus DEUS Animalcula isthaec eousque ingenio atque sapientia impertivit, ut suam ipsa Prolem educare, huicque domicilia parare, valeant; quod ipsum tamen haud placuit eidem illi Creatori potentissimo, in aliis Animantibus, cujusmodi inter alia sunt Bombyces, ita constituere: sequitur ideo, quod Apum cohabitatio duntaxat eo collineet, ut species ipsarum atque similitudo aeternetur, & hinc, adminiculante exacto quodam propagationis ordine, in secula superste s efficiatur.

Ex hisce igitur facile innotescit, quod inter Apes haud obtineat sapientius quoddam regimen, quam inter Gallinas: namque & hae incubatum appetunt, nidulantur, suosque Pullos enutriunt, legibus ejusmodi compulsae, quas, utpote a Natura ipsis impressas, nec effugere, nec ratiocinio quodam supprimere possunt. Quapropter Animalcula isthaec aeque necessario omnes hasce actiones perficiunt, & ad has perficiendas incitantur; ac necessarium est, ut aestas hyemi succedat. Id solum datur discriminis, quod Animalculum aliud alio longe aptiores, ordinatiores, magisque rationi consentaneas ejusmodi functiones exsequatur. Patet hoc potissimum in Apibus: unde mirum non est, quod hactenus existimatum fuerit,

effen maar aan is getimmert geworden. Als maar het driekant schuyns neergaande fondament gemaakt is, soo set het Wyfken daar dadelyk haar Zaat op, ende de dienstbaare Byen, die om dese reden alleen het Wyfken geduurig, ende over al, waar het gaat, volgen, die volbouwen dan daar op dadelyk het Wasch; ende dat door een sorg, liefde ende neerstigheid, die haar van den Oppersten Schepper tot deese jonge zaaden, de Kinderen der Byen, ende als haare naturelle Broederen ende Susteren, ingeschaapen ofte ingebooren is. Ende daar seer nauw op te letten is, welke drift van opvoeding zy ook niet agterlaaten, al quam het Wyfken haar ontnoomen te worden, als ik op een andere plaatse seggen sal, ende daar bewysen, dat deese geheele byeenwoning der Byen, niet als op de noodsakelykheid van voortteling, en opvoeding siet, ende dat 'er anders geene regeering, verkiesing, nog politique of oeconomique tugt en deugden in 't alderminste onder te merken syn. Want alsoo de Alwyse, ende de over al Aanbiddelyke GOD, deese Dierkens met verstant ende wysheid voorsien heeft, om haare Jongen selve op te voeden, en wooninge te besorgen; dat die Almagtige Maaker omtrent andere Dieren, als onder andere de Sydewurmen, niet gewilt heeft; soo siet dan haare byeenwoning nergens anders op, als om haare geslagten ende soortgelyken eeuwig te maaken, ende alsoo die door een geregelde order van voortteeling door de tyden ende de eeuwen te doen duuren.

Waar uyt ons ligtelyk blyken kan, dat er geen meer verstandelyker regeering onder de Byen, als onder de Hoenderen is, die broets worden, haar nest maken, en haare Jongen opvoeden, door sodanige regelen van de Natuur haar ingedrukt, dat se die niet ontwyken kunnen, of door eenige redelykheid overwinnen: soo dat alle deese werkingen soo nootsakelyk in deese Dierkens komen te vallen, en sy tot deselve beweegt te worden, als het nootsakelyk is, dat de Somer op de Winter komt te volgen: egter met dit onderscheyt, dat deese werkingen van het eene Dierken veel bekwamer, ordentelyker, en redelyker gedaan worden, als van het andere. En dat siet men bysonderlyk in de Byen; soo dat het geen wonder is, dat men tot nog toe het Koninkryk der Byen, door de Scepter

regnum Apum sceptro prudentiae, judicii, juris, poenae & praemii, gubernari; licet omnis ille ordo, quem in eo, haud sane absque ratione, tantopere demiramur, non nisi ex procreatione sui similium derivetur. Neque ideo tamen negandum est, Apes in opere isthoc peragendo sapientia & consilio uti: quandoquidem Sacrae literae nos docent, quod DEUS Animantia illa ratione destituerit, quibus Foetus proprios enutriendi curam haud voluit committere. Haud quoque solis Apibus id officii datum est: imo vero & Crabronibus, & Vespis, & Bombyliis, & Formicis, aliisque; quae dubio procul aeque, ac alia omnia Insecta, ilico, postquam Ovula sua pepererunt, moritura forent, nisi Prolem suam educandi cura ipsis esset commissa: quam ob rationem veluti necessum est, ut tempore longiore in vita supersint.

En! eousque stupendum sese exhibet DEUS in minutis hisce Animalculis: ut adeo asserere ausim, quod ineffabilia DEI miracula in Insectis consignata sint. Sigilla autem isthaec demum reserantur, quando Naturae librum, Biblia illa Naturalis Theologiae, in quibus DEI invisibilia oculis exponuntur, sedulo versamus: tum enim thesauri inenarrabilium miraculorum sese offerunt, & occultus Creator in parvis hisce Animalculis adeo manifestus redditur; ut, quae circa illa institui, experimenta valentissimorum loco argumentorum mihi sint, quibus aeternum Ejus Numen atque providentiam contra quoscunque inficiatores constantissime adstruo. Namque Athei illi nonnisi fictitiam habent putredinem, proprioque in cerebro cusam metamorphosin, & fortuitum particularum confluxum, quorum ope Animalcula isthaec nasci ficulneis sane argumentis adserunt: cum tamen minimorum horumce membra majori etiam artificio constructa sint, quam maximorum Animantium. Pediculus ipse Divini Numinis facit fidem, DEI que formidabilis majestas in illa parvitate & tenuitate haud minus stupendam sese & adoratione dignissimam exhibet, quam quidem in valido vastoque Behemot & Leviathan: quantumvis, qui in hisce Eum contemplantur, semet coram Eo expient; prout ipse DEUS illustrem hunc in modum de operum suorum magnificentia loquitur. Et quanam, amabo, alia in re cognosci DEUS potest, quam solis suis in operibus? Verum libet heic nunc addere, quod illa Pediculi particula, quae adeo eleganter intra corpus ejus sursum deorsumque movetur, non sit nisi Ventri-

van voorsigtigheid, oordeel, regt, straffe en beloning, heeft gesegt geregeert te worden: hoewel alle die order, die men daar in soo verwondert, en die daar ook in te verwonderen is, niet als uyt het voortteelen van haars gelyken komt te ontspruyten. En het welk men gewisselyk seggen mag, dat se met wysheid en overleg volbrengen: alsoo de H. bladeren ons seggen, dat GOD die Dieren van het verstant berooft heest, dewelke by niet heeft gewilt, dat haare Jongen selve souden op voeden. Dat de Byen niet alleen doen, maar ook de Horsels, de Wespen, de Sydewormen, de Mieren, en andere, dewelke sonder twyffel, even als alle andere Insecten, dadelyk na het voortbrengen van haare Eyeren sterven souden, ten zy haar ook de sorg van de opvoeding der Jongen aanbevoolen was, dat haar als nootsaakt, om een ruimer tyt te leeven.

 

Siet, soo oververwonderlyk is GOD, ontrent deese kleene Beeskens, soo dat ik durf seggen, dat ontrent de Insecten GODS onnoemelyke wonderen versegelt syn, ende dewelke segelen zig komen te openen, als men het boek der Natuur, de Bybel van Natuurelyke Godsgeleertbeid, en waar in GODS Onzienelykheid sigtbaar wort, neerstig komt te doorbladeren; want schatkameren van onnoemelyke wonderen openbaaren haar alsdan; en de verborgene Schepper wort in deese kleene Dierkens soo openbaar, dat de ondervindingen omtrent deselve, my voor de allergrootste bewysen dienen, om syne eeuwige Goddelykheid ende Voorsienigheid, tegens alle syne ontkenners onversettelyk te bewysen. Want deese Atheisten hebben anders niet als een ingebeelde verrotting, een eygen selfs gesmeede vervorming, ende een gevallige samenvloeying van deelen, waar door se als door redenen van stroy vaststellen, dat deese Dierkens gebooren souden worden; daar nogtans haare leedematen kunstiger gemaakt syn, als die van de aldergrootste schepselen; soo dat selfs in een Luis de Goddelyke hand te sien is, ende die verschrikkelyke Majesteit is aldaar in de kleente ende swackte alsoo verwonderlyk, ende aanbiddelyk, als in den sterken ende den grooten Behemot ende Leviathan, alwaar die hem besigtigen, zig voor hem ontsondigen: gelyk GOD selve van de Majesteit syner werken soo deftig spreekt; en waar in dog is HY anders, als alleen in syne eygen werken kennelyk? Maar ik sal nu hier by voegen, dat dat deelken in den Luys, dat soo cierlyk op ende neer in syn lichaam beweegt wort, niet als syn Maag is, met de

calus & huic annexa Intestina, quae vi peristaltici motus tale quid producunt.

Ovula, quae a Foemella in quamlibet Favi cellulam deponuntur, oblonga sunt, nonnihil incurva, ab uno latere paulum crassiora, quam ab altero, caeterum penitus transparentia, limpida & splendentia, materie, uti videtur, aquae simili repleta, atque extremo altero tenuissimo ad Ceram adglutinata. Altero igitur extremo suo semper rectà sursum erectum stat in sua cellula Ovulum, nec nisi altero suo extremo Ceram tangit. Quonam pacto Ovula haec tam firmiter Cerae adglutinentur, suo tempore exponam. Id solum heic adnotandum est, quod tantum non omnes Insectorum species, cum pariunt, Ovula sua adeo firme alicubi adfigant; quorum quidem aliquot oppido rara exhibere possum. Inter alia enim possideo Ovula illa in annulum digesta, quae circum ramos arborum adglutinata inveniuntur: Ovula deinde quaedam veluti intra spumam recondita: alia iterum, quae pilis admodum dense vestita sunt, & sic porro. Circa Ovula pilis obsita id animadvertere juvat, quod Papiliones, qui pilosa ejusmodi veste sua muniunt Ovula, eos ipsos pilos posteriore corporis sui parte in ambitu collocatos gerant: hinc, quotiescunque Ovulum pariunt, Ovulo huic, quippe quod glutine circumsusum est, nonnulli pili adhaerescunt; atque sic omnia tandem Ovula pilis undique hirsuta evadunt; ipsa autem Animalcula loco mox memorato penitus calvescunt: quod quidem & mirabile & jucundum visu est. Sic e singulis DEI Operibus quidquam addiscere, & aliquid attentione dignum haurire nobis datur: DEUS namque it per omnes terrasque, tractusque maris, coelumque profundum.

Quodsi in Favo semel incubata fuit Progenies; tunc in fundo cellulae cereae membranosum quoddam textum, sive materies evomita, animadvertitur, cui Ovulum deinde adhaerescit sive adglutinatur.

Neque tamen Ovulum semper eodem in loco, id est, in fundamento cellulae, defigitur: verum quandoque paullo altius, quandoque iterum nonnihil profundius; prout oblique devergens cellulae cavum varie constitutum est; aut prout corporis Foemellae pars posterior satis profunde in hoc cavum potest immitti. At Ovula tamen constanter super oblique devergente cellulae fundamento collocata sunt; quamvis haud semper aeque ad perpendiculum erecta

aanhangende Darmen, die door een Peristaltique beweeging dat te weege brengen.

De Eyeren, die het Wyfken in ieder Huysken van het Honingraat set, syn langwerpig, een weinig krom geboogen, aan de eene syde wat dikker, als aan de ander syde, vorders syn se gans doorlugtig, glimment ende helder, met een wateragtige substantie, soo het sig vertoont, vervult, ende op het eene ende het dunste eynde op het Wasch vastgekleeft. Soo dat het Ey altyt op syn eene eynd regt over eynde in syn Huysken staat, dat is, dat het met zyn eene eynd maar het Wasch raakt. Op wat wys deese Eyeren soo vast gekleeft worden, sal op syn tyt gesegt worden. Alleen is hier aantemerken, dat haast alle de soorten van Insecten haare Eyeren soo vast kleeven, als se die uytleggen; waar van ik er verscheide die seer raar syn kan vertoonen. Als onder anderen de Ringeyeren, in de takken der Boomen gelymt. Eenige Eyeren die als in schuym opgeslooten syn: andere die met hayr heel ruyg bekleet syn, ende soo voorts. Omtrent de Eyeren die met hayr bekleet syn, is dit aantemerken, dat de Kapellekens, die haare Eyeren alsoo bekleeden, het selve hayr agter aan haar lichaam in de ronte geplaatst hebben; waar door ieder reis, als se een Eyken komen te leggen, daar dan een weinig hayr, alsoo sy met lym overstort syn, komt aan te kleeven, waar door dan eyndelyk alle de Eyeren met hayr gans beset worden; ende de Dierkens soo vervolgens, die worden dan op de geseide plaatse heel kaalhayrig, dat verwonderlyk ende vermaakelyk aantesien is; want alle GODS werken moeten ons iets leeren, ende tot opmerking wysen: namentlyk dat GOD door de geheele aarde, zee en hoogen hemel gaat.

 

Wanneer in het Honingraad eens broetsel geweest is, soo is 'er als dan een vliesig spintsel, of uytbraaksel op den gront van het Wassenkamerken te bemerken, daar het Eyken als dan opgekleest, ofte opgelymt wort.

Het Eyken en wort niet altyt op deselve plaats in het Huysken, ofte op het fondament van het selve geset, maar dan wat hoger, dan weer wat laager, na de schuyns neergaande diepte van het Huysken is; ofte dat het lighaam van het Wyfken van agteren in het selve diep genoeg kan ingaan. Egter soo staan de Eyeren altyt op het schuyns neerhangent fondament van het Huysken. Hoewel evenwel niet altyt regt over eynd, maar somtyts regter, somtyds weer schuynser. Want het fondament gaat wa-

stent, sed allia magis, alia minus oblique: fundamentum enim semper quidem perpendiculariter descendit; at anguli tantum quidam nonnihil inflexi sunt.

Quodsi Ovum hoc microscopio conspicitur; apparet id quodammodo rugosum: quae tamen rugae regulares sunt, similique fere ordine digestae, qualis in desquamata Piscium cute, quam vestigia squamarum, etiamnum conspicua, regulari quodam modo distinguunt, obtinet. Simile quid etiam in deplumatis Avibus observatur.

Extremo Ovuli crassiore posticam Vermiculi intus latitantis partem, extremo autem tenuiore anticam, contineri crediderim. Contentum isthoc aliquot deinde post elapsos dies membranam Ovi perfringit, atque sub forma incurvati Vermiculi, supra modum tenelli, Pedibusque destituti, inde prorepit. In hoc autem Vermiculo statim conspicuae sunt corporis divisiones, sive annulares incisurae: neque etiam porro erectus ille stat, sed fundamento +cellulae incumbit. Quaenam nativa sit Ovorum figura, in icone undecima videri potest: ibi enim sex Ovula ad vivum delineata exhibentur, quae erecta stant, atque oblonga, gracilissima, superne tamen nonnihil crassiora sunt; +uti sub lit. a conspicere datur. Sub lit. b horumce Ovulorum quoddam microscopii interventu depictum sistitur, desquamatam referens Piscis cutem, in qua commissuras, quibus squamae inhaeserunt, etiamnum cernere licet. Ulterius +in icone decima particulam quandam Favi, novemdecim cellulis instructam, commonstro: novem harumce cellularum erectis conspicua sunt Ovulis: quatuor aliae tenellos aliquot Vermiculos, Ovis exclusos, qui paullo ante exuvias posuerunt, continent: quinque tandem reliquae cellulae nonnullos Vermiculos, aliquantum majores atque adultiores, repraesentant. Istas autem Favi cellulas prius paullo ultra dimidium suae altitudinis abscidi; ut fundamentum earum triangulare, quo super erecta stant Ovula, & cui incumbunt Vermiculi, tanto pulchrius in conspectum veniret.

 

Verum progredior, atque hinc, interruptum de Ovalis sermonem pertexturus, ajo, quod Ovula ad exclusionis usque tempus, quo minutissimus quidam Vermiculus ex iis adapertis prorepit, sine curatura aliarum Apum, & sine incubatu, relinquantur; quamvis, refragante etiam expe-

terpas altyt neer, hoewel allen sommige hoeken wat gebogen syn.

 

Als men dit Ey met een vergrootglas besiet, soo vertoont het sig eenigsins rimpelagtig, synde egter de rimpelen gereguleert, ende dat ten naasten by, als de Vis die geschobt is, op dewelke dan nog te sien is een seekere order van verdeelingen, ofte de plaatse, daar de Schobben gestaan hebben. Dit siet men ook in ontpluymde Vogelen.

 

Het dik eynde van het Ey, vertrouw ik het agterlyf van den verborgen Wurm te bevatten, ende het dunste eynde het voorlyf: het welke lichaam dan na eenige daagen, door het vlies van het Ey komt heen te breeken, ende in gestalte van een krom geboogen Wurmken, dat wonder teer en sonder Voeten is, daar uyt te kruypen, In dit Wurmken siet men dadelyk de verdeelinge van het lichaam, ofte de Ringwyse inkervingen op het selve; behalven dat het nu ook niet meer op het eene eynde staat, maar het legt op, of tegens het fondament van het Huysken. Hoe nu de Eyeren naturel zig vertoonen, is te sien in deese elfde figuur, alwaar ses van haar naa 't leeven afgebeelt worden, staande op een eynde, wesende langwerpig ende seer dun, ende dan boven aan wat dikker, +als by de letter a te sien is. By de letter b wort een van deese Eyeren door een vergrootglas geteekent vertoont, het welke dan van figuur schynt als geschobde Vis, alwaar de naden, daar de Schobben opgeseeten hebben, als dan nog op te sien syn. Vorders soo wort in de tiende afbeeldinge een stuksken Honingraat, met negentien cellekens voorsien, getoont, waar van neegen met over eynd staande Eyerkens vertoont worden. Vier andere verbeelden eenige teere uytgekroope, ende effen vervelde Wurmkens. In de vyf laatste cellekens worden eenige Wurmkens, die wat grooter geworden, ende meer aangegroeit syn, afgeteekent. Deese Huyskens van het Honingraat syn wat meer als de helft van my afgesneeden geweest, om het drie hoekig fondament der huyskens, daar de Eyeren op staan, ende de Wurmkens opleggen, te beter te vertoonen.

Om voort te gaan, soo sal ik, myn reeden van de Eyeren herneemende, seggen, dat tot de ontsluyting der Eyeren toe, ende tot dat daar een seer kleen Wurmken uytkruipt, deselve sonder voorsorg der andere Byen gelaaten worden, en sonder broeden, als men tegen de ervarentheyd meent. Allenelyk

rientia, aliter hactenus statutum sit. Crediderim saltem Apes quandoque ea ire visitatum; ut certo cognoscant, anne Vermes jam inde exclusi sint, an vero minus. Attamen observare id etiam atque resciscere tum temporis possunt, quando Foemellam, quoquo haec se confert, prosequuntur. Adde, quod cellula, in qua repositum est Ovulum, saepiuscule adhuc exaedificanda sit: ut adeo & hac occasione facile queant cognoscere, an ex Ovo jam prorepserit Vermiculus, an non. Quandoquidem autem, ratione nostrorum Oculorum, perquam tenebrosa sunt Alvearium interiora, & vel pleno etiam meridie Ovulum in fundo cellulae difficulter detegi potest; crediderim concludi inde posse, quod Apes, suo pro modulo in tenebris aeque ac in luce visum exercere valeant: uti quidem aliis etiam multis Insectis commune est. Imo Apum Oculi longe ad hoc videntur magis accommodati, quam aliorum quorumcunque Animantium; prout structura illorum deinceps exponenda demonstrabit. Neque enim Apes vi collectorum radiorum, quibus imago objesti intus in oculo pingitur, visum exercent; quemadmodum in bubulo atque humano etiam oculo, sicubi tunicae exteriores ad uveam usque prius inde ablatae fuerint, observari potest: verum simplex ad tactus, atque reflexio radiorum extrinsecus in oculi superficie, visionem ibi absolvit.

Incubatio Seminis vel Ovuli Apum non fit, nisi calore, tum extus ambientis atmospherae, tum eo, quem Apes omnes, in Alveari contentae, perpetuo suo motu concitant: neque enim alio modo negotium istud heic perficitur, quam quidem circa Ovula Bombycum, aliorumque Insectorum, quae folius adminiculo caloris incubantur. Ut adeo Apes ejusmodi, quibus Semen incubandi cura sit commissa, nequaquam in Alveari dentur, neque requirantur. Inanis ergo fabula est, quod Apum Masculi Apes incubantes dicantur. Scilicet, quoniam Ovulorum horumce natura hactenus fuit incognita; neque animadversum, quod tantum non quovis anni tempore Progenies ex iis excludatur, adeoque etiam ante illud tempus, quo fictitiae illae Apes incubantes, quae non nisi examine demum instante prodeunt, in Alveari reperiuntur; inde originem suam duxit error iste inter nos hodie universalis. Errarunt etiam Veteres, qui Apes hasce Fucos vocaverunt. Quodsi vero ea insuper quis perpendit, quae Goedartius in parte secunda

geloof ik, dat de Byen daar somtyts eens na sien, om seker te weeten, of het uytgekomen is, of niet: ten sy dat se dat selve, alsoo sy het Wyfken, over al waar het gaat, volgen, door deese wyse komen te merken, ende te weeten: doet hier nog by, dat se dikmaals het selve Huysken, daar het Eyken in gelegt is, nog moeten vol timmeren; waar uyt het haar dan seer ligt is om te weeten, of het Wurmken uyt het Ey uytgekropen is, ofte niet. Nu alsoo het seer donker ten respecte van ons in de Korven is, ende men beswaarlyk, op de gront van het Huysken selfs, op den helderen dag het Eyken kan ontdekken; soo dunkt my volgt daar ook uyt, dat de Byen, ten haren aansien soo wel in het donker, als in het ligt sien kunnen; dat ook veel andere Insecten doen; en waar toe ook haare Oogen veel bekwamer schynen, als van eenige andere Dieren, als in 't vervolg uyt de structuur der selve sal getoont worden. Want de Byen sien niet door vergadering van stralen, waar door de voorwerpen afgebeeld worden binnen in haar Oog, gelyk men dat in een Ossen en Menschen Oog sien kan, daar de buytenste Vliesen, tot op het Druyven-Vlies afgenomen syn, maar door een enkele aanraking en wederkaatsing derselve buyten op het Oog.

 

Het uytbroeyen van het Saatken ofte het Ey der Byen, dat geschiet niet, als door de warmte van alle de Byen in den Korf, door haar beweegen veroorsaakt, dat geduurig is, en de omswevende warmte van buyten; en dat op deselve wyse gelyk de Eyeren der Sydewurmen, ofte ook die van andere Insecten door de warmte alleen uytgebroeyt worden. Soo datter dan geen Byen in den Korf nodig syn, ofte ook syn, om het Saat uyttebroeyen. Synde het alsoo een verzonne fabel, dat men de Mannekens der Byen komt Broetbyen te heeten. Dan alsoo men haar natuur niet gekent heeft, ende ook niet gelet, dat de Byen haast tot alle tyden van het jaar zig voortkweeken, ende dat alsoo, eer de gefingeerde Broetbyen, die niet als in de swermtyt voortkomen, in den Korf syn, soo heeft deese algemeene dooling by ons syn oorspronk dan genoomen. Gelyk het ook een doling is, dat de oude Schryvers deese Byen Fucos genoemt bebben. Waar omtrent soo men nog aanmerkt, wat Goedaart in syn tweede deel

Metamorph. nat. Experim. quadragesimo & sexto, de Apibus narrat, quaeque deinceps multae lectionis Vir, D. de Mey, in adnotationibus suis, vera esse adfirmat: is liquido videbit, ipsum, quamvis caeteroquin res suas excusabilem in modum proponat, ibi tamen eousque perturbatum atque ab omni ordine alienum esse; ut narratio ejus nec fabula sane dici queat, nec jocatio, sed inordinata duntaxat verborum congeries: Bombylios enim, Crabrones, & Apes penitus ibidem inter se confundit. Est hinc, quod, praeter figuras, nihil fere aestimem in Goedartii operibus: quanquam & hae ipsae, ut ut dubio procul ad viva exempla descriptae sint, haud careant vitiis admodum notabilibus. Verumtamen errare humanum est, nec vel a me ipso alienum: quapropter oportet, ut nosmet mutuo, alter alterum, in viam reducamus, remoti interim a libidine in alios dominandi. At sicubi de industria quis veritatem obfuscare non dubitaverit; is nullam sane veniam meretur. Optandum tamen foret, ut Goedartius ipsemet sua descripsisset. Illi vero ad veritatem accesserunt propius, qui, naturam Apum Marium accuratius cognoscentes, eos vocaverunt Nobiles; quandoquidem revera ex vulgarium Apum laboribus victitant, simulque nobiliore, mitiore & teneriore, quam hae, indole pollent: quod enim Mares suo incubatu reliquas Apes excludant, aeque dictu insanum est, ac ridiculum cogitatu. Ovula sane Apum, quae erecta stant, nec dimoveri debent, nec possunt sine laesione: tantum abest, ut queant incubari. Adde, quod, Ovulo in cellulam nondum exaedificatam reposito, Apiculae id incubiturae nullus concedatur locus, quo proprium suum corpus componat: praeterquam, quod haec ipsa tunc remoram injiceret, atque inevitabili impedimento foret reliquis Apibus operariis, quando hae cellulam ejusmodi perficere adgrederentur. Quodsi vero Ovum calore tandem maturavit; tunc tenerrimus inde & perpusillus excluditur Vermiculus, qui nequaquam incubatu, sed jugi perpetuaque nutricatione eget: atqui non Mares solum, verum & Foemella, huic quoque operi praestando impares sunt. Quin & huc accedit, quod Vermiculi, cum satis comederunt, modo deinde in loco calido haereant, sponte, absque caloris ab Apibus communicati adminiculo, in Nymphas, haeque in Apes mutentur: quemadmodum proprio meo in cubiculo, aliquot etiam diebus a

van syn Metam. Nat. in de ses en veertigste ondervindinge van de Byen segt, ende het geen de beleesen de Mey naderhant in syne aanteekeningen komt toe te stemmen, soo sal men bevinden, hoewel hy anders syn saaken verschonelyk voorstelt, dat hy aldaar soo verward ende sonder order is, alsoo hy de Hoorntorrens, Horsels ende Byen onder een mengt, dat syn verhaal aldaar nog voor een fabel, nog voor een klugt kan passeeren, want het niet anders als een onordentelyke 't samen rabbeling van woorden is; waarom ik haast niet van Goedaart als syne figuuren hoogagte; hoewel ook die, niet tegenstaande sy sekerlyk naar 't leeven getekent syn, haare merkelyke misslagen hebben. Dan dwalen is menschelyk, het kan my meede gebeuren, waarom men malkaar onderregten, maar niet overheeren moet; ten sy men moetwillig de waarheid kwam te verduysteren, alwaar dan geen verschooning meer is. Maar het was te wenschen, dat Goedaert syn dingen selfs beschreeven hadde. Verstandiger syn de soodanige geweest, die de Mannekens der Byen, als haar natuur beeter kennende, Jonkers ende Edelen genoemt hebben, om dat se waarlyk van den arbeit der gemeene Byen leeven, ende ook edelder, sagter ende teerder van aard syn, als deselve. Dan datse de andere Byen souden uytbroeden, is alsoo mal om te seggen, als belachelyk om te denken. Want het Ey der Byen, op een eynd staande, kan nog mag niet geroert worden, sonder te kwetsen, ik laat staan dat het gebroeit sou kunnen worden. Doet hier by, dat als het Ey in een onvolbout Huysken geset is, dat dan ook de Bye om het Ey te broeden geen plaats sou kunnen vinden voor syn eyge lichaam; behalven dat hy ook in de weeg, en een onvermydelyk beletsel sou syn, wanneer de andere Werkbyen het Huysken souden vol timmeren. En als het Ey nu al door de warmte uytgebroeyt is, soo is het een seer teer ende kleen Wurmken, dat niet gebroeit, maar gestaadig ende geduurig gevoet moet worden, daar de Mannekens niet alleen, maar ook het Wyfke te gelyk onbekwaam toe syn. Doet hier by, datde Wurmen, als se genoeg gegeten hebben, ende dan maar warm staan, dat se dan ook, sonder eenige warmte der Byen, van selfs in Popkens veranderen, en die in Byen: als ik omtrent een groot getal deeser Wurmen in myn eyge Ka-

Septembris initio praeterlapsis, hinc noctibus jamjam frigescentibus, circa insignem ejusmodi Vermiculorum numerum ipse sum expertus. Imo vel eousque experimentum hocce mihi successit: ut in aliquibus cellulis, quas resignaveram, ipsos jam oculos Nymphae mutari viderim, atque ex limpidiore candido in elegantem, sed pallidulum, colorem purpureum transire: quae quidem prima est mutatio notabilis, quam Nympha subit. Id ipsum etiam in Bombylio, quem Goedartius sub nomine Apis descripsit, observavi.

Probe autem animadvertendum heic est, quod tam mirificus detur in Apum Alvearibus calor, ipsa etiam bruma saeviente; ut Mel tum temporis nec concrescat, nec densescat, neque & in granula, id est, in crystallos cogatur, nisi ubi pauciores justo Apes forte adfuerint. Adde, quod Apes, sicubi foecundae sunt, media etiam hyeme Progeniem suam melle nutriant, foveant, & calfaciant, imo & mutuum inter se calorem eadem opera conservent. Id vero haud scio aliis ullis Insectis proprium esse: namque vel ipsi Crabrones, Vespae, & Bombylii perinde, ac Muscae, nonnullique Papiliones, hyberno frigore penitus rigent, & omni hoc tempore nec se movent, nec lòcum mutant, neque vel alimenti quidpiam assumunt, vel aliquid faecum excernunt. Simile quid etiam in nonnullis Cochleis vinearum aliisque Cochlearum speciebus obtinet, quae, cum sub id tempus, diuturni ope jejunii, ab excrementis repurgentur, in probi nutrimenti cibum cedunt.

Vermiculus Apis, memoratum in modum suo Ovo exclusus, teneraque pellicula exutus, deinceps, prout dixi, nutriri debet. Verum quandoquidem is nunquam, uti alii aliorum Insectorum Vermes, qui reptant aut aliorsum transferuntur, locum illum, quo in sua cellula semel repositus est, mutat; hinc nutrice opus est huic Vermiculo: cujus quidem laboriosae curationis provinciam in se suscipiunt Apes operariae, quae foetum huncce tunc nutricantur, fovent, atque educunt eousque; donec is e minimo, puncti instar, Vermiculo in majorem, tandemque in Nympham, & sic porro in Apem accrescendo mutetur: quo termino obtento deinceps haud amplius magnitudine augetur. Apes sane haud minore labore, atque sollicitudine, quotidie victum comparant suis hisce Vermibus, ac Aves suis Pullis. Idque ut fiat maximo pere necessum est: quandoqui-

mer, selfs eenige daagen diep in September, ende wanneer de nagten kout syn, ondervonden hebbe. Gaande dit soo verre, dat ik in eenige, die ik ontsegelt hadt, selfs de Oogen in het Popken al hebbe sien veranderen, ende uyt een helder wit in een schoon, maar bleekagtig purper vergroeyen, dat de eerste aanmerkelyke verandering omtrent het Popken is. Dit heb ik ook in den Hommel gesien, dat eygentlyk de Bye is, van Goedaert beschreeven.

 

Alhier is nu wel aan te merken, hoe wonderlyk warm het in de Korven der Byen is, ende dat selfs in de winter, soo dat ook den Honing in die tyt nog stollen ofte te verdikken, ofte ook te grynen, dat is cristalliseeren komt, ten sy dat de Byen te weynig syn. Doet hier by, dat de Byen op 't midden in den Winter, als sy vrugtbaar syn, ook haare Jongen daar door voeden, broeden, ende warm maaken, gelyk se haar ook malkander daar door verwarmen. Het welk ik niet en weet, dat eenige bysondere Insecten ooit doen, selfs niet de Horsels, Wespen, ende de Horsels of Hoorntorren, de Wespen ende Hommelen of Bommelen, dewelke alle even gelyk de Vliegen ofte sommige Kapellekens, geheel van de kou des Winters bevangen worden, ende dien ganschen tyt over haar als dan niet roeren ofte beweegen, gelyk se ook niet en eeten, of eenige vuyligheden loosen. Dat ook sommige Wyngaartslakken en andere soorten derselve gemeen is, dewelke alsoose op die tyt door lang vasten van vuiligheden dan gesuyvert syn, voor een goet voetsel verstrekken.

Het Wurmken van de Bye, op de geseide wyse uyt syn Ey voortgekomen synde, ende een teer Vliesken afgeleit hebbende, soo moet het, als gesegt is, gevoet worden, maar alsoo het nooit van de plaats wykt, daar het in syn celleken in geplaatst is, gelyk de andere Wurmen der Insecten die kruipen of verdragen worden, doen, Soo heeft dit Wurmken een Voetster van nooden, en het welk werk ende moeyelyke sorg, de Werkbyen dan op zig neemen, voedende, koesterende en opbrengende dit Jong, tot het van een kleene Wurm als een stipken, in een groote, en ten laatsten in een Popken, en soo in een Bye komt te vergroeyen, op welken tyt het noit grooter wort. Want de Byen versorgen haare Wurmen, met alsoo grooten moeyte en sorg, dagelyks de kost, op de wyse ten naasten by, als de Vogelkens haare Jongen doen: het welk ook ten uytersten nootsakelyk is, alsoo de Byewurmen niet eer haare Huyskens verlaaten,

dem Apum Vermiculi haud prius cellulis suis exeunt, quam ubi eousque fuerunt enutriti, ut Apis forma adscita deinceps haud amplius increscant. Atque hoc omnibus Insectis commune est: sive enim minuta, sive grandia in lucem edantur, haud postmodum unquam ulterius cresennt. Imo adeo universaliter inter Insecta omnia haec lex stabilita est; ut, postquam ultimam suam, quam constanter retinent, figuram acquisiverunt, proportionate semper minora vel grandiora sint & maneant, prout ipsorum Vermes, nutritionis vi, minorem majoremve in molem ante excreverunt.

Notare tamen expedit, quod nequaquam Mel sit, quo Apum hi Vermiculi nutriuntur: imo vero alia penitus atque peculiaris est materies, coloris albidi, albumen ovi gallinacei, quod concrescere incipit, aut albam pultem, de amylo coctam, aqua mistam, referens, melle paullo spissior, saporis adeo temperati, ut vix linguam assiciat. Undenam autem Apes isthoc pabulum depromant, & anne Mel, in Ventriculo aut Proboscide sua prius mutatum, denuo eructent; quemadmodum inter columbas aliasque Aves, quae Pullis suis in principio pulmentum praebent, usitatum est; hactenus mihi nondum innotuit. Ut ut sit; Cultores Apum, qui nonnisi lucro suo inhiant, hocque solum sapiunt, fabellas quasdam hanc in rem narrant: quanquam praeterea vix aliud quidpiam de Apibus proferre sciant, nisi quantum emolumentum ab harum cultura exspectandum sit. Actamen peritissimi eorum materiem illam vocant Mel Salivarium sive eructatum. Nec sane dubitandum est, quin Apes Mel rursus eructare valeant: quod quidem exemplo maxime notabili, cujus etiam Vossius in suo de Idololatria Tractatu meminit, confirmat Clutius. Imo si Apum abdomen nonnihil intro premitur, Mel per earum Proboscidem via retrograda denuo exprimi potest. Interim omnibus hisce non obstantibus dubium adhuc manet, utrum Apes Mel istud e ventriculo suo eructent; quandoquidem admodum insignem ejus copiam in cavo Proboscidis suae recondere possunt: forte igitur idem heic fit, quod in Columbis, quae pulticulam ex Ingluvie sua evomunt. At vero licet Mel simpliciter tantum ab Apibus colligatur, & jam ab ipsa natura prius praeparatum, duntaxat per Proboscidem sorbilletur; nullus tamen dubito, quin id tam in corpore earum, quam in ipsa etiam Proboscide, notabiliter mutetur, concoquatur, inque durabile & pro-

voor dat se soo lang gevoet syn geworden, tot sy de gedaante van een Bye hebben aangenoomen, en dan nimmermeer komen aan te groeyen, dat alle Insecten gemeen is, want of sy kleen of groot ter werelt komen, nooit groeyen sy meer na die tyt. En dit is soo algemeen in alle de Insecten, dat, na haare Wurmen, meer of minder gevoet en aangegroeyt syn geweest, dat se ook na die proportie kleender of grooter syn, en ook soo blyven, naa dat se haar laatste gestalte, die sy altyt behouden, hebben aangenoomen.

 

Egter moet men weeten, dat het geen Honing is, daar deese Byewurmen meede gevoet worden; maar het is een heel andere ende byzondere substantie, witagtig van couleur, even als het wit van een gemeen Ey, dat begint te stollen, of als wit gekookt styfsel met water gemengelt, van consistentie is het wat dikker als Honing, ende van smaak is het getempert, ende haast onopmerkelyk. Waar de Byen dit voetsel van daan haalen, en of se den Honing in haar Maag, ofte in haren Snuit verandert synde weer oprispen; als de Duyven en de andere Vogelen doen, die in het begin een pap aan haar Jongen geven, is my tot nog toe onbekent. Wat er van zy, de Byenhouders, die nergens meer als om haar winst denken, en daar alleen verstant van hebben, die verhaalen daar sprookskens van, behalven dat se van de Byen haast anders niet en weeten te seggen, als alleen te roemen van het voordeel dat daar van komt: evenwel de verstandigste onder haar noemen deese substantie Speig of Spuyg en Speeksel Honing, dat opgerispten Honing seggen wil. Dat de Byen den Honing weder oprispen kunnen, is buiten twyffel, waar van ook Clutius een seer notabel voorbeeld verhaalt, het welke Vossius in syn boek van de Beeldendienst aantrekt. Men kan selve, als men haar den buyk wat indrukt, den Honing weer door haar Snuyt uytperssen. Dit alles niet tegenstaande soo sou men kunnen twyfelen, of se deesen Honing ook uyt de Maag oprispten, want se een seer groote quantiteit in haaren Snuit bergen kunnen, op de wys gelyk de Pap der Duyven uyt de Krop komt. Evenwel alsoo den Honing enkel van de Byen vergaart wort, ende door den Snuit, al van de natuur te vooren gemaakt synde, maar opgeswolgen wort, soo en twyfel ik evenwel niet of se wort van haar merkelyk, soo in haar lichaam, als in de Snuit zelve verandert, verkookt, ende duurzaam ende voe-

bum nutrimentum convertatur: quae quidem omnia adhuc perscrutari operae pretium foret. Quin tanto magis id credibile est, quoniam observamus, melleam materiem, quam e floribus colligunt Apes, haud unius ejusdemque semper cunsistentiae, sed alias spissiorem, alias tenuiorem, aliquando aquosam, aliquando aromaticam, in floribus reperiri: unde ejus quandam in ipso corpore praeparationem fieri omnino necessarium videtur.

Verum ut ad Salivarium vel eructatum Mel revertamur: memini me saepius e salicibus quibusdam stillantem vidisse materiem, quam Melli Salivario haud absimilem esse dixerim, & cui Crabrones, Vespae, Papiliones nocturni, atque Muscae, quam avidissime inhiant. Praeprimis autem Papilionibus in deliciis est, qui hinc latarum suarum alarum quassu Muscas tum temporis illi adsidentes abigunt. Attamen haud unquam oberrantes vidi circa hanc materiem Apes, quae sua in Alvearia eam potuerint deferre nutriendae Proli inservituram. Hinc si praeterea considero, quod Apes, media etiam hyeme, & quando minime evolant, suos foetus nutriant, nihil amplius mihi obstat dubii, quo minus credam, quod Apum Progenies Melle eructato, sed singulari ratione cocto, nutriantur: quidquid etiam in contrarium adferant Apum Cultores.

Quamdiu autem Vermis iste alimentum capiat, donec in Apiculam excreverit, nec amplius apus sive pedibus destitutus sit; id determinando hactenus impar sum. Attamen si verum est, quod pro certo mihi adseverarunt Apum Cultores, juvenculum scilicet examen intra mensis aut sex hebdomadum spatium pro altera denuo vice posse examinare; tunc haud difficile foret, tempus illud computare, egoque, juxta hunc calculum, viginti quatuor id diebus circiter, aestate, absolvi crederem. Interim haud adeo expedite tamen accrescunt hi Vermes, quam quidem Vermiculi Muscarum: minutissimo enim atque tenerrimo excluduntur Ovo, paucoque admodum motu gaudent. Quin etiam hac in re ad fervidiorem magisque temperatam atmosphaerae constitutionem adtendendum est: sola enim aëris temperies facere potest, ut Vermiculus, sive & Eruca, vel per decem quoque dies ultra terminum consuetum in mutationis suae negotio detineatur; quemadmodum saepius experiri mihi contigit. Imo hoc eousque verum est, ut trans-

dende gemaakt. Het welke alles nog nader ondersogt sou kunnen worden. Te meer alsoo de honingagtige stof, die se in de Bloemen vergaderen, niet van eenderley consistentie is, ende dan dik, dan dun, dan wateragtig, dan welriekend, op ende in de Bloemen gevonden wort; dat dan alsoo eenige bereiding in het lichaam selve nootsakelyk schynt te vereysschen.

 

Maar om weer te keeren tot den Speighoningh, soo ist dat ik aan eenige Willige Boomen, dikmaals een stof heb sien uytsyperen, die daar met de Speighhoning schynt overeen te komen, ende daar de Horsels, de Wespen, Dagkapellekens ende de Vliegen seer begeerig naa syn; En voornamentlyk de Kapellekens, dewelke met het opslaan van haare breede Vleugelen de Vliegen dan op die tyt daar afjaagen; evenwel heb ik daar omtrent nimmer Byen gesien, dewelke deese stof in hare Korven souden kunnen tot voetsel haarer Jongen haalen; waar by soo ik dan nog bedenke, dat de Byen selfs midden in den Winter, wanneer sy niet uytvliegen, haare Jongen voeden, soo en twyfel ik niet langer, of het voetsel van haare Jongen is opgerispten Honing op een bysondere manier gekookt, wat ook de Byenhouders daar tegens soude mogen inbrengen.

 

Hoe lang nu deese Wurm gevoed word, tot hy in een Bye vergroeit is, ende niet meer sondervoetig is, dat is my tot nog toe ommogelyk te seggen. Egter soo een nieuwen Swerm binnen een maant ofte ses weeken, soo de Byenhouders my versekeren, weer op een nieuw kan swermen, soo sou die tyt haast uyt te rekenen syn, ende ik sou het op 24 dagen ofte daar omtrent, in de somer stellen. Hoewel nogtans deese Wurmen soo vaardig niet aan en groeyen, als wel die van de Vliegen, te meer om dat se uyt een seer kleen ende teer Ey komen, en weynig beweeging hebben; waar by men nog moet aanmerken de hette, ofte de getempertheid van het weer, want dat alleen kan oorsaak syn, dat een Wurmken, ofte ook een Rupse, wel een dag of tien langer als gewoonlyk in haar verandering blyven, gelyk ik dikmaals ondervonden hebbe. Gaande dit soo verre, dat de vergroejing van een Wurm in een gevleugelt Dier, die in 't midden der Somer binnen een maant ge-

mutatio Vermis in alatum Animal, quae media aestate intra mensis spatium perficitur, nonnunquam per octo novemve menses protrahatur: quod quidem tum potissimum fieri solet, quando transmutatio illa in menses autumnales incidit: si enim eo in casu paullo post immineat hyemale frigus; Animalculum ilico motu destitutum procumbit, neque prius motum huncce recuperat, nisi postquam soles redierint calentiores, & alimentum ipsi futuraeque ejus Proli accommodatum praesto fuerit. Hanc eandem ob rationem multae etiam Insectorum species sub finem anni haud adeo celeriter moriuntur, ac quidem temporius sub caloribus aestivis. Hinc quoque Bombycum Papiliones, sicubi tardius, labente jam anno, transmutati erant, per sex aliquando hebdomadas a peracto suorum Ovulorum partu, apud me, in vita superstites fuerunt: quae quidem oppido singularis observatio est. Tanta est caloris & frigoris in Animalcula isthaec efficacitas! Ut adeo calor eorum vitam, frigus mortem, arcessere videatur: atqui mors aliud nihil est, quam motuum naturalium cessatio. At vero in allegatis modo exemplis vita horumce Animalculorum frigore adminiculante protrahitur; quandoquidem vitae vires humoresque, ob lentiorem motum, tardius dissipantur: quod sane maxime meretur animadverti.

Quum Apum Vermiculi plusculum accreverunt; tunc totam, in qua locati sunt, cellulam replere incipiunt, & semet in globum veluti convolvunt, Cani venatico, ad somnum composito, aut isti Asellorum speciei similes, qui more Echinorum sese conglobant. Hac occasione historiae reminiscor admodum jucundae. Quaedam nostrarum ancillarum plurimos aliquando in horto nostro Asellos, dicto modo contractos, offenderat; quumque opinaretur se quandam globosorum Coraliorum speciem invenisse, continue filo eos inserere adgrediebatur: at factum ita, ut Animalcula isthaec, quae prae timore semet adeo convolvunt, & mortua simulant, larvam deponere coacta mox motum suum resumserint: quo viso tam vehementer percellebatur Ancilla, ut, Asellis omnibus una cum filo abjectis, altum vociferans aufugeret.

Quodsi sub hoc tempus e sua cellula protrahitur Vermiculus; subter hunc in fundo cellulae reposita invenitur flavescens quaedam materies, consistentiae nonnihil spissioris, quae Vermiculi excrementum est.

schiet, wel somtyts agt en negen maanden komt te vereysschen, het welk als dan geschiet, wanneer deese vergroejing in de Herftmaanden komt te gebeuren, waar op soo dan de Winter volgt, het Dierken voorts sonder beweeging leggen blyft, dewelke het niet eer en herneemt, voor al eer den tyt en hette weer in syn bloey is, ende daar voetsel voor het Dier, ende syne toekomende Jongen gereet is. Door deese reeden sterven ook vele soorten van Insecten in 't laast van 't jaar soo rasch niet, als zy wel hooger in de Somer, en door de hitte doen. Waarom ook de Kapellekens van de Sywurmen, als se laat in 't jaar veranderen, wel by de ses weeken by my geleeft hebben; naa dat haar Eyeren gelegt waaren, dat een rare observatie is. Siet soo veel kan de kou ende de warmte omtrent deze Dierkens te weeg brengen, zo dat het schynt, dat de warmte haar leeven ende de kou haar dood is; gelyk ook de dood niet als een ophouding van de natuurlyke beweegingen is. Maar in de bygebragte exempelen, doet de kou deese Dierkens langer leeven, door dat haar leevens kragten en vogtigheden langsamer beweegt worden, en trager vervliegen, dat seer aanmerkelyk is.

 

Als de Wurmen der Byen grooter syn geworden, soo beginnense het gansche Huysken, daar se in gelegt syn, te vervullen, ende komen haar geheel rond in een te rollen, even als een Windhond die slaapt, ofte als dat soort van Pissebedden, dat sig als een Egel in de ronte te samen trekt. Hier van schiet my een Historie in, die seer vermaaklyk is: een van onse dienstmaagden, dewelke veel van deese te samen gevouwe Pissebedden, in onsen Hof gevonden hadde, die beelde haar in een soort van ronde Coralen te hebben ontmoet; waarom sy deselve aanstonds aan een draat begon te rygen. Het welk de Dierkens haare geveinstheid deed verliesen, ende haar beweeging alsoo herneemen, dat de dienstmaagt soo verbaast maakte, dat se die alle met den draat van haar geworpen hebbende, het op een loopen en schreeuwen stelde.

 

In deeser tyt, als men de Wurm uyt syn Huysken trekt, soo siet men een geelagtige substantie wat dikagtig van consistentie op de grond van syn celleken onder hem leggen, dat syn vuiligheid is.

Interea vero, dum ita mole augetur Vermiculus, haud dubito, quin &, instar omnium aliorum Insectorum, aliquoties cutem suam mutet: at quotnam vicibus is exuvias ponat, priusquam ad plenam magnitudinem pervenerit, determinare haud possum. Id vidi, quod, quo tempore Vermis ille cutem exuit, atque in Nympham abit, ejus etiam Fistulae Pulmonales, intra corpus sitae, cutem mutent, tenuemque quandam pelliculam per ostiola sua extra corpus provolvant. Atque mihi profecto admodum mirabile videtur, quod isthaec cutis mutatio adeo omnibus in universum Insectis commmunis sit; ut ipsi etiam Pediculi, & minutissimi Acari, eam patiantur: imo vel Aranei quoque, & Locustae eousque huic legi obediunt; ut & de Oculis, Dentibus, ipsisque Pedum suorum Unguiculis exuvias ponant: quin ne Antennae quidem excipiuntur, quae, ut in Locustis capillo tenuiores sint, tamen tenellam quoque pelliculam exuunt. Crustacea itidem sive Testacea Animalia, uti Cancri, Gammarique, cutem mutant. Observavi etiam, quod, dum Serpentes exuvias suas rejiciunt, de ipsis earum Oculis quoque cuticula abstrahatur, atque interior pellis superficies extrorsum obvertatur.

Tandem & curiositas mea eo processit usque; ut non abhorruerim Vermes hosce degustare & mandere, imitatus illos, qui depravatae vi appetentiae Vermiculos in caseo nascentes, singularem videlicet istam Vermium speciem, qui corpora sua arcuando, atque velociter iterum extendendo, subsiliunt, manducare non verentur. At vero Vermes Apum saporis sunt ingratissimi, ejusdem, qualis in succo Piscium Pancreatico observatur, lardique velut rancorem faucibus molestissimum exhibent: quod equidem eo tempore praesens mecum censuit expertissimus & perquam industrius Chirurgus, Petrus Adriani; qui aliquot Apum Masculos mihi tunc donatum advenerat, eoque hinc nomine hanc quoque historiam promovit. Vermes hi cocti gratiore multò sapore gaudent: at si tantillum instatur manducationi, pristinus tandem sapor denuo praevalet.

Antequam nunc ulterius progrediar; Vermes +Apum, ut in variis magnitudinis gradibus constituti sunt, ad vitam delineatos dabo: cui +scopo tertia & decima figura inservit. Lit. a nimirum Vermiculum exhibet recentissime Ovo suo +exclusum: b.c.d.e Vermiculi sunt diutius enu-

Terwyl de Wurm dus in groote aannemt, soo en twyfel ik niet, of hy komt als alle andere Insecten eenige maalen te vervellen, dan hoe veelmaal hy vervelt, eer hy tot volkome grootte komt, dat is my onmogelyk te seggen. Op die tyt als hy vervelt ende een Popken wort, soo heb ik gesien, dat ook syne Longpypen binnen in syn lichaam meede vervellen, en een dun huytken door haar openingen afstroopen buyten het lichaam. Wonderlyk dunkt het my, dat dit vervellen omtrent de Insecten soo generaal is, dat ook de Luysen, ende de seer kleene Sierkens selfs komen te vervellen, ja selfs de Spinnen ende de Sprinkhaanen die vervellen, ende dat tot Oogen, Tanden, ende Nagelen aan de Voeten toe. Gelyk als ook doen haar Hoornen, die dunder als onse Hayrkens in de Sprinkhanen syn, en die egter een teer Vliesken afstroopen. Soo vervellen ook de Korst of Schelpagtige Dieren, als de Krabben ende de Kreeften. In het vervellen der Slangen heb ik ook gemerkt, dat van de Oogen een Vlies afgestroopt wort, en het Vel wort binnenste buyten gekeert.

 

Ik ben hier ook nieuwsgierig geweest, om deese Wurmen te proeven, ende te kauwen, gelyk als sommige door een verkeerde lust de Maeyen van de kaas doen, dat een aardig soort van Wurmen is, die haar lichaamen samen buygende, en die weer schielyk uytsettende, daar door weg springen. Dan haar smaak is seer onaangenaam, ende is de selfde, als die van het Alvleessap in de Vissen, synde garstig als Spekagtig in de Keel, ende alsoo geheel onaangenaam. Gelyk als doen ter tyt dat selfde met my oordeelde, de ervarene ende seer yverige Heelmeester Pieter Adriaanse, dewelke my met eenige Mannekens der Byen kwam te vereeren, ende alsoo deese historie bevorderlyk te weesen. De Wurmen gekookt synde, syn van een veel aangenamer smaak; dan een weinig gekaut synde, soo komt den eersten smaak weer boven.

 

Eer ik hier nu vorder gaa, soo sal ik de Wurmen der Byen, op verscheide grootte na het leeven af beelden, als in de dertiende figuur vertoont wort, +synde a een Wurmken effen uyt syn Ey gekroopen. +b.c.d.e. zyn Wurmen die meer gevoet, ende aangegroeit +syn. f en g vertoonen nog twee groot r

+triti atque adultiores: f & g binos sistunt alios, iterum majores, longiusque nutricatos; qui simili modo, ac in cellulis suis incurvati recumbunt, +heic repraesentantur: h resupinatum exprimit Vermiculum, qui posticam corporis partem introrsum trahere, suumque caput +languide movere incipit. In fig. eadem, sub lit. i, Vermiculum depinxi ventri suo incumbentem, cujus in dorso stria cernitur ex subnigro pallide coerulea: notat haec linea Ventriculum ibi transparentem, quem flavâ materie penitus +infarctum deprehendi. In secunda figura, sub lit. a, Vermis sistitur, incrementi plenitudinem adeptus, qui semet in cellula sua erexit, hancque obtexendo clausit, quietissime deinceps & sine ullo motu in ea subsistens: propterea +etiam circa 1. 2 & 3 corporis incisuras annulares extumescere incipit hic Vermis; quandoquidem abscondita ejus membra, quae ipsi subter cutem accreverunt, humoribus sensim turgescunt, Vermemque hinc ad cutis suae mutationem disponunt: prout paullo infra quam distinctissime exponetur.

Quodsi deinde Vermiculum Apis accuratius quis examinat, & microscopio contemplatur; +is animadvertet, quemadmodum in figura decima & quarta demonstro, quod Vermis ille e +quatuordecim annularibus incisuris a a a, Capite +simul computato, sit conflatus. In Capite b +notandi sunt Oculi c c; Labium d; binae +particulae e e, quae postmodum in Antennas sive Cornua abeunt; binaeque aliae particulae +f f, sub prioribus locatae, quae veluti articulatae videntur, & postea in Dentes excrescunt. Praeterea inter duas hasce particulas, +adeoque infra Labium d, conspicienda adhuc offertur alia quaedam particula prominula, +sive extuberans g, quae Linguam quasi aut Proboscidem refert, sensimque increscens hanc quoque ipsam tandem distincte constituit. Porro superne ex hac particula quidpiam eminet, exiguae papillae simile, quo Vermis stamina sua eructat, cum satis alimenti cepit, atque in Nymphae formam transiturus est. In aliis nonnullis Vermibus, praeter Linguam + g, medio inter hanc atque Labium d loco, tenuis veluti Proboscidis tubulosae speciem adhuc sitam vidi, cujus ope suum forte pabulum sugere potest Vermis. Attamen modo dictam hancce tubulosam particulam tum demum in Verme conspexi; cum corpusculum ejus prius tantillum presseram, meosque inter digitos antrorsum versus Caput coëgeram. In

ende meer gevoeder Wurmen van Byen, ende dat op bet selve postuur, als se in haare +Huyskens krom geboogen leggen. h vertoont een Wurm op syn rug leggende, dewelke sig van agteren inwaarts begint te trekken, ende met het Hooft sig flauwelyk te beweegen. In deselve figuur by +de letter i. wort een Wurm op syn buyk leggende vertoont, alwaar op de rug een swartagtig bleekblaauw streepken te sien is, het welk de doorschynende Maag is, die in deselve met een geele substantie ganschelyk vervult was. In de tweede +figuur by de letter a wort een volwasse Wurm van een Bye vertoont, die sig regt in syn Huysken opgeregt heeft, ende dat aldaar toe gesponnen hebbende, sig nu gansch stil, en sonder de minste +beweeging houd, waarom men ook omtrent de 1. 2. en 3. ringwyse inkerving van het lichaam de Wurm begint uyt te sien puylen, het welk komt, alsoo syne verborge leeden, die hem onder het vel aangegroeyt syn, allenskens met vogtigheden opgezwollen worden, ende de Wurm alsoo tot syn vervelling geschikt; als een weinig laager seer distinct sal beschreeven worden.

Als men nu de Wurm van de Bye wat nauwer ondersoekt, ende met een vergrootglas besiet, soo salmen bevinden, als in de veertiende af beeldinge aangeweesen wort, dat hy uyt veertien Ringwyse +inkervingen aaa sal bestaan, het Hooft daar +onder gereekent. In het Hooft b daar in syn aantemerken +de Oogen c c, de Lip d, twee deelkens +e e, die naderhant in Hoornen vergroeyen, als meede +dan nog twee deelkens ff onder deselve, die als gearticuleert schynen, en dewelke naderhand in Tanden vergroeyen. Nog is tusschen deese twee +deelkens, ende alsoo onder de Lip d aantemerken, +een uytsteekend ofte uytpuylend deelken g, dat in manier als een Tong of Snuit is, alsoo het daar ook naderhant merkelyk in komt te vergroeyen: hier boven aan vertoont sig nog iets, als een kleen Tepelken; waar door den Wurm syn Spintsel oprispt, als hy nu genoeg gegeeten heest, ende de gestalte van een Popken sal aanneemen. In eenige andere +Wurmen, heb ik, behalven de Tong g, nog daar tusschen ende de Lip d, een manier van een dunne pypagtige Snuit gesien, waar meede de Wurm sou kunnen syn voetsel opsuygen. Dan ik en heb dat geseide pypagtige deelken in den Wurm niet gesien, voor al eer ik syn lichaam een weinig gedrukt, ende tusschen de vingeren na het Hooft toe geperst hadt. In eenige andere van deese Wurmen, heb ik effen onder den Lip een kleen hoornagtig deelken bemerkt, dan alles met eenige duysterheid, alsoo deese deelen te gelyk onder een vergrootglas moeten besien,

aliis iterum quibusdam ejusmodi Vermibus, proxime subter Labium, corneam observavi particulam exiguam. Interim posteriora isthaec non adeo distincte mihi comparuerunt: quandoquidem oportet partes hasce simul & sub microscopio contemplari, & eodem tempore etiam, absque sectione tamen, a se mutuo distinguere atque separare. Quin & ex albo flavescens earum color impedimento est, quo minus +accurate eas undique perlustrare, aut iis contemplandis microscopium majus adhibere liceat.

+Duo Vermis oculi c c penitus ex albo transparent, limpidique sunt; ut materie veluti lymphatica turgidi videantur. In aliis Insectis Oculi plerumque pulli sunt, subnigri, virides, rubri, coerulei, aut flavescentes; quandoque etiam saturatissime aut dilute purpurei: prout videlicet Tunica Uvea in ambitu interiore Oculi colorata est. Pateat igitur hoc exemplo, quod Oculi haud ubivis in omnibus Insectis eodem sese modo habeant. Quin & Oculorum isthaec ratione coloris diversitas in majoribus atque sanguineis Animantibus locum habet: quemadmodum haud ita pridem adhuc in Cuniculis observavi; in quibus tota Tunica Uvea in Oculi fundo alba erat, mihique hinc, ob nigroris defectum, inepta videbatur ad radios lucis quodammodo sistendos sive colligendos. Pulligo enim atque nigrites sibi proprium habet, quod paucos nullosve radios incidendentes repercutiat: quapropter etiam charta nigra multo facilius in foco vitri ustorii ignem capit, quam alba, quae acceptos radios reflectit At vero Divinae Omnipotentiae innumerabilia patent media, quae ad unum omnia eundemque finem perducere possunt: quemadmodum in sequentibus circa visus organum, quo Apes pollent, distincte exponam, omnipotentem DEI Sapientiam ex Oculo horumce Insectorum simul ibidem demonstraturus.

Binos inter Oculos, haud procul a Labio +d, subflavi quidpiam occurrit: quin Labium +ipsum, atque Lingua g, pariter flavescunt. +In extremis futurarum Antennarum e e acuminata extat particula flava & subsusca. Omnes autem hae particulae, quandoquidem dilutioris sunt coloris atque translucent, nonnisi difficillime possunt internosci.

In reliquis corpusculi Annulis distributa cernuntur decem utrinque Puncta respiratoria, +h h h, nullis gaudentia particulis corneo-osseis, alio colore praeditis; uti quidem in Coffo, Bombycibus, aliisque Insectis

ende ook van een gedeelt ofte gescheiden worden, hoewel sonder snyding. En dan belet haar witte geelagtige couleur, dat men alles soo wel niet sien kan, nog een groter glas gebruyken.

 

+De twee Oogen c c in den Wurm syn ganschelyk wit, doorlugtig ende helder, even als of se met een wateragtige stof opgevult waaren. Daar anders de Oogen in de Insecten gemeenelyk donker, of bruyn, groen, root, blaauw ende geelagtig syn, alles na het Druyven-Vlies gecouleurt is in de binnenste omtrek van het Oog, ook syn se wel heel hoog ende ook bleek purperagtig: dan gelyk in dit Insect blykt, sy syn niet alle even al eens. Gelyk ook deese verschillentheid van de couleur der Oogen, in de grooter ende de bloetryker Dieren plaats grypt. Gelyk ik nog onlangs in de Konynen gesien hebbe, alwaar het gansche Druyve-Vlies, in de grond van het Oog wit was, ende my als onbekwaam scheen, alsoo se geen swartigheid en had, om eenige straalen van 't ligt tegens te houden, ofte te vergaderen: want dat het donker en swart eygen is, dat het geen of weinig straalen weer kaatst. Waarom ook een swart papier veeligter door een brantglas ontfonkt, als dat wit is, en syn ontfange stralen weer omkaatst. Dan GODS Almagtigheid heest een weet duysent ende duysenden van middelen, om tot een ende het selve eynde te raaken; als ik in 't vervolg omtrent het gesigt der Byen distinctelyk toonen sal, ende aldaar syne Almogende Wysheid uyt het Oog deeser Insecten bewysen.

 

+Tusschen beyde de Oogen na den Lip d, siet men eenige geelagtigheid, gelyk ook de Lip ende de Tong +g geelagtig is. Op het eynde van de toekomende +Hoorn e e staat als een spits geel en bruynagtig deelken. Alle nu deese deelkens, syn in haare wittigheid ende doorlugtigheid moeyelyk ende seer kwaat te bekennen.

 

Op de vordere Ringen des lichaams staan tien +ademhalende Openingen h h h aan weersyden, dewelke geen hoornbeenagtige deelkens, dewelke van een andere couleur zyn, als in den Houtwurm, de Zywurmen, en andere Insecten plaats grypt, hebben. Waarom dan

obtinet. Quapropter Puncta isthaec, ob albitudinem pellucidamque Vermis claritatem, detegere admodum difficile est; ut, nonnisi diu multumque contorquendo & versando microscopium, voti quis demum compos reddiqueat. Patent haec Puncta oblongâ quadam fissurâ sive rimâ, & nonnihil depressa sunt. Pulmonum Fistulae, seu Asperae Asteriae propagines, quae intrinsecus hisce Punctis continuatae sunt, albitudine limpida, & margaritarum veluti sive conchae margaritiferae colore nitent; atque in Vermibus nonnullis, haud valde obesis, & hinc corpore maxime perspicuo praeditis, per id ipsum transparent: quemadmodum etiam per eorum corpus tralucet Ventriculus, qui hocce in Verme flava quadam materie, liquatae Cerae aemula, tum temporis erat repletus. Quin Cor quoque atque Medulla Spinalis per corpus Vermis transparent; quo rum illud in dorso, haec in Abdomine collocatur.

Motu quam lentissimo gaudet hic Vermis, & plerumque, sicubi commovetur, Caput Caudamque, sive corporis partem posticam, nonnihil introrsum trahit. Quodsi autem e cerea sua cellula protrahitur, sicque vis & injuria quaedam ipsi infertur; tunc alios excitat paulloque notabiliores motus: modo enim antrorsum, modo rursus retrorsum sese quandoque inflectit & contorquet. Caeterum vero, nisi commoveatur, sine ullo penitus motu conspicuo persistit, nec suâ unquam egreditur cellulâ, priusquam in Apem adoleverit.

Verum transeo ad Vermium Anatomen. Apum aeque, ac aliorum Insectorum Vermes variarum ope encheiresium, quibus & ego usus sum, dissecari possunt. Primum itaque variis modis hos Vermes interfeci: coxi nimirum alios in Spiritu Vini; alios in liquore Alkahest Glauberi, diversisque aliis liquidis coloratis, maceravi: quae quidem omnia eo fine a me instituta sunt, ut partes eorum internae atque unicolores tanto melius internosci possent. Veruntamen haud satis feliciter isthaec responderunt; quandoquidem Vermes plurimo pingui scatebant. Quodsi in Spiritum Vini conjicitur Vermis, partes ejus omnes veluti colliquescunt, & aquosae fiunt. Coctione autem partes nimis condensantur. In liquore Alkahest itidem nimis coguntur sub initium, deinde vero rursus in aquosum liquamen contabescunt. Unde omnium optima, quam ego novi, methodus est, si quis hos Vermes simpliciter in Spiritu Vini suffocet, atque ilico dein ad eo-

deese Stippen oni de blankheid ende de doorlugtige helderheid van de Wurm moeyelyk te sien syn. Dat ook niet te doen en is, dan na lang draeyen ende keeren onder een vergrootglas. Open syn deese Stippen met een langwerpige spleet of scheur, ende een weinig ingezonken. De Longepypen ofte de productien van de Longader, dewelke aan deese stippen inwendig vast syn, die syn helder wit ende peerl of peerlemoer couleurig. Schynende in sommige Wurmen, die niet seer vet syn, ende alsoo heel helder van lichaam, door de doorlugtigheid van het geseide lichaam heen. Gelyk als ook door het lichaam heen schynt de Maag, die met een geele substantie als gesmolte geel Wasch, in deesen Wurm doen ter tyt vervult was. Nog schynt het Hart ende het Ruggemerg door het lichaam van de Wurm heen; het Hert leggende in den rug, ende het Merg in den Buyk.

De beweeging van deese Wurm is seer traag, trekkende gemeenelyk, als hy geroert wort, het Hooft wat inwaarts, als ook den Staart ofte het agterste van syn lichaam. Als de Wurm uyt syn Wassenkamerken getrokken is, ende een weinig daar door gesoreeert, soo maakt hy andere ende wat merkelyker beweegingen; sig somtyts voortwaarts ende dan weer agterwaarts heel ombuygende ende omdrayende. Anders als hy niet geroert wort, is hy gans sonder merkelyke beweeging, soo dat hy nimmermeer, voor dat hy tot een Bye vergroeyt is, syn Huysken verlaat.

Maar ik gaa over tot de ontleeding van de Wurmen. De Wurmen der Byen, als ook die van de andere Insecten kan men door middel van verscheide uitvindingen ontleeden, gelyk ik ook gedaan hebbe. Ende haar alsoo eerst op verscheide wysen doen sterven, als in Brandewyn, door op te kooken; ende dan ook haar in den Alkahest Glauberi te leggen; als ook in verscheide andere gecouleurde vogtigbeeden, ende dat alles om de inwendige ende de eencouleurige deelen te beeter te onderscheiden. Dan alsoo de Wurm heel vet was, soo en heest dat by myn geen succes genoeg gehad. Als men deese Wurmen in Brandewyn gooit, soo worden alle de deelen als gesolveert ende wateragtig. Door opkooken stollense te seer, ende in den Acahest trekken ze te zeer te saamen, en daar naa worden se weer wateragtig, soo dat de bequaamste manier die my bekent is, is, dat men se simpel in Brandewyn laat sterven, ende dan dadelyk ontleed, ofte dat

rum Anatomen sese accingat. Juvat etiam in coloratis eos liquidis tamdiu macerare, donec, quousque fieri potest, nigri, rubri aut flavi evaserint. Aut & sibimet ipsis relinqui possunt, ut corruptione spontanea tandem colorem acquirant. Ita enim obtinetur, ut quaedam eorum partes in conspectum prodeant, quae aliter nunquam videri, aut saltem haud distincte satis perlustrari queunt. Scilicet corpore undique albissimo gaudet hic Vermis, partibusque haud adeo facile discernendis: hinc Anatomen ejus instituere longe difficillimum est; nisi quis encheiresibus modo mcmoratis utatur. Omnia tamen isthaec nullius iterum sunt momenti, si quis hos Vermes etiamnum viventes dissecare novit: quod ipsum interim factu haud adeo facile est; quandoquidem Vermis membra & fortissime semet tunc contrahunt, & ex se perquam sunt tenella.

Siquando Vermis in Dorso aperitur; statim sese offert exstillans quidam ichor sive aquosus humor, e Vasis sauciatis eque Corde profluens, qui verus Vermiculi Sanguis est. Sub Cute dein ibidem collocati cernuntur Musculi, qui incisuras corporis annulares movent, & quorum nonnulli in ipsum quoque Cor inseruntur. Pinguedo deinde, atque inter hanc, medio in Dorso, extuberans Cor in conspectum venit; quod quidem longus est canalis, per totum Dorsum usque in Caput protensus, e quo vasa pullulant omnes in partes distributa. Moneam tamen, me hoc non in hisce Vermibus, sed in Bombycibus observasse. In Foemellae Anatome alia adhuc quaedam de Corde proferam. Si deinde Anatomen quis prosequitur, mox conspiciendum sese offert Ventriculus, innumeris Fistulis aëriis instructus; qui sat notabilibus e fibris contextus, sicubi sauciatur, facile admodum abscedit ab interna sua tunica, quae in speciem membranacea est, & vel triplo etiam tenuior, quam Vermiculus ipse. Eadem haec tunica insuper, in modum vitri illius pellucidissimi, quo ad conficienda specula utimur, limpidissima est, & aequabilissime etiam expolita: quod quidem in aliis pariter Insectis, & praeter reliqua, in Bombycibus, quoque obtinet. In ultimis, quos dissecui, Vermibus Tunica haec, five pars interior Ventriculi, semper infarcta erat materie quadam saturatioris flavique coloris, paullulum tenace; quae & totum Ventriculi cavum replebat, & in Dorso, qua Cor situm est, per Cor & corpus transparebat. In Crabronum Ver-

men se in gecouleurde vogtigheeden, soo veel men kan, laat swart, root, of ook wel van selfs met ter tyt in couleur bederven of veranderen; waar door haar dan sommige deelen vertoonen, die men anders nooit en siet, ofte nooit klaar genoeg kan beschouwen. Want alsoo deese Wurm heel wit van lichaam is, ende niet seer onderkennelyk van deelen, soo is de geseide manier nootsakelyk, of anders is de ontleeding ten uytersten moeyelyk. Dan dit alles heeft weer geen plaats, so men se levendig komt te ontleden, dat egter om het geweldig 't samentrekken der deelen van de Wurm, ende om dat syn deelen ook seer teer syn, soo gemakkelyk niet en wil toegaan.

 

Als men nu de Wurmen op de Rug opent, soo vertoont haar eerst een uytsyperende vogtigheid, die uyt de Aderen, die gekwetst syn, in het Hart komt, ende welke waterige vogtigheid haar waaragtig Bloet is. Daar onder het Vel leggen de Spieren, die de ringwyse inkervingen van het lichaam beweegen, ende waar van ook sommige het Hart selve ingeplant worden. Daar na siet men het Vet, ende tusschen het selve vertoont sig midden in den Rug het uytpuylende Hart, dat een lange canaal is, de gansche rug tot in het Hooft toe doorgaande, ende over al syn uytspruytende vaten na toe sendende; dan dat ik niet hier, maar in de Zywurmen opgemerkt hebbe. In de ontleeding van 't Wyfken sal ik nog iets meer van 't Hert seggen. Soo men de Anatomie vervolgt, soo sal men dadelyk sien de Maag, die met duysend Luchtpypen voorsien ende beset is: deselve is merkelyk vleesagtig van maaksel, als hy gekwetst wort, soo wykt hy seer ligt van syn inwendige rok af, die vliesig is, of haar soo vertoont, ende wel driemaal dunder als de Maag selve is; synde daar en booven soo helder als een doorlugtig spiegelglas, ende ook soo effen of gepolyst. Dit heeft ook plaats in andere Insecten, als ook onder anderen in de Sywurmen. In de laatste Wurmen die ik ontleed hebbe, was deese Rok ofte binnenste gedeelte van de Maag geduurig vervult met een hoog en geel couleurige substantie, wat taayagtig, den geheelen Maag vervullende, ende op de rug daar het Hert legt, door dat selve ende het lichaam heen schynende. In de Wurmen van

mibus interior isthaec Ventriculi Tunica elegantissimi, quod unquam visum est, reticuli purpurei speciem prae se fert. A parte Ventriculi posteriore, quo loco Pylorus datur, quatuor cernuntur Vascula, materiem ex flavo pallescentem vehentia, quae Pinguedini atque Fistulis aëriis fortiter innexa, hinc, illinc, per Pinguedinem transparent, atque crispata insuper & incurvata in corpore feruntur. Mihi quidem excogitatu difficile est, qualesnam hae sint particulae: neque enim videntur Vasis Croceis, quae in Bombycibus descripsit Illustris Malpighius, esse similia; utpote quae in omnibus hactenus Insectis reperi, haud tamen flavo semper colore infecta. Quidquid hujus rei sit; longo demum atque indefesso labore animadverto, ea in extremis suis, ut intestina coeca Gallinarum, coeca esse. Ad hoc autem detegendum sequenti utor encheiresi: Intestinum nempe sive Ventriculi finem, cui Vasa illa inseruntur, subtili forcipe apprehendo, tumque lente & circumspecte de Pinguedine connexisque Membranis & Fistulis Pulmonalibus ea protraho; quum aliter nonnisi difficillime extricari queant. Si coeca haec Vasa parumper in Spiritu Vini macerantur, tunc veluti Glandulis obsita apparent; cujusmodi Glandulas in aliis quoque Insectis observare licet. In Cosso Vasa isthaec adpellavi Crocea. In Apibus perarduum est, ea in conspectum producere.

Pingue hujusce Vermis itidem, uti in Cosso, sex globulis constat, qui ipsi etiam cum globuis pinguedineis Cossi quodammodo conveniunt. Pinguedo autem in hoc nostro Verme inter crescendum haud aboletur: unde in eodem, jam jam in Apem mutato, etiamnum conspici potest. Quodsi Pingue istud paullo accuratius examinatur; praeter innumeras particulas minutiores, nonnullae etiam massulae in eo oleosae, quales in Cossi pinguedine depinxi, observantur. Haud tamen exactius constructio Pinguis indagari potest, nisi cum subtilissimo id & tenuissimo vitro impositum, intercedente idoneo quodam microscopio, adversa luce, quis contemplatur atque perlustrat. In Pinguedine, quae Membranis tenerrimis atque Fistulis Pulmonalibus connexa est, nonnullae passim conspiciuntur exiguae particulae, rugosae sive contrastae, aliquantum pallide purpurascentes, atque hinc propemodum albidae: sunt hae rudimenta Vesicularum aëriarum, quae postmodum in Apibus aëre replentur, & Fistularum aëriarum, qui-

de Horsels is deese binnenste rok van den Maag, het aardigste purpure netken gelyk, dat men met oogen kan aanschouwen. Agter aan den Maag, ter plaatse daar het Maag portieris, vertonen haar vier vaatjes, die een geelbleeke substantie voeren, en die door het Vet ende de Longpypen sterk gehegt worden, ende alsoo hier ende daar door het Vet heen schynende haar deese vaten vertoonen: deese Vaten syn kronkelig ende geboogen in het lichaam geplaatst. Wat dit nu voor deelkens syn, is my swaar uyt te vinden, want se my niet en schynen de Saffraanvaten, van den Vermaarden Malpighius in de Zywurmen beschreeven, gelyk te syn, ende de welke ik tot nog toe in alle Insecten gevonden bebben: dan niet altyt die geele coloriet. Wat er van is, na langen en onverdrietigen arbeit, bevind ik dat se op haare eynden blind syn, als de blinde Darmen in de Hennen. En dat ondervind ik aldus, te weeten den Darm, of het eynde der Maag daar se ingeplant worden, vat ik met een nyperken, ende dan trek ik se soo langsaam uyt het Vet ende de samenhegtende Vliesen en Longpypen; anders syn se seer quaalyk te ontwarren. Als deese blinde vaten een weinig in Brandewyn geleegen hebben, zoo vertoonen sy haar, als of se met klierkens beset waaren, dewelke Klierkens in andere Insecten meede te sien syn. In den Houtwurm heb ik deese Saffraanvaten genoemt. Sy syn niet seer sigtbaar in de Bye, als met moeyten.

 

Het Vet in deese Wurm bestaat als in den Houtwurm meede uyt klootkens, dewelke ook eenigsins met die in den Houtwurm overeenkomen. Dan het vergroeit hier in deese Wurm niet, waarom het ook daar in te sien is, als de Wurm nu in een Bye vergroeit is. Als men het Vet wat nauw besiet, soo syn daar meede eenige olieagtigheeden in, als in de Houtwurm uytgebeelt, behalven dat men nog een oneyndig tal kleender deelkens daar in gewaar wort. Dan men kan de structuur van 't Vet niet beeter besigtigen, als met het selve op een seer subtiel en dun stuksken glas te leggen, ende dat met een goet vergroot glas soo tegens het ligt te besien, ende te ondersoeken. Hier ende daar in het Vet, dat aan seer teere Vlieskens neffens ook aan de Longpypen gehegt is, siet men eenige kleene rimpelagtige of samengetrokke deelkens, een weinig bleek purperagtig, en alsoo haast wit van couleur, dat de begintselen van de Luchtblaaskens syn, die naderhant met lucht in de Byen gevult

buscum hactenus leviter tantum cohaerent, oscula excipiunt. Ut igitur Pulmones in Animantibus, quae nondum respirarunt, ita & hae Vesiculae heic contractae sunt.

Anteriùs, circa Caput alia adhuc nonnulla in Verme Vasa comparent, quae similiter, ac Vasa coeca mox descripta, claviculatim inflectuntur: quin & fortiter adeo cum Membranis, Pinguedine & Fistulis aëriis connexa sunt; ut separare ea hactenus mihi fuerit impossibile: unde & structuram eorum haud adeo accurate detegere mihi licuit. Gemina autem sunt haec Vascula, tandemque in unum coëunt Tubulum, qui deinde, subter Vermis Linguam extrorsum procurrens, ibidemque fortior atque tenacior redditus, tenella quadam papilla, folamine pervia, extrinsecus protuberat, e qua humor glutinosus, filorum materies, eructatur. Ut adeo Vasa haec revera sint Fistulae, e quibus stamina sua fundit Vermis. Quando nimirum Vermis, satis superque pastus, paullo post Nymphae speciem induturus est; tunc horumce ope staminum suam is domunculam superne obtexit, atque in fundo, & ad latera intus, tanquam glutine obducit. Vidi tandem in nonnullis quoque Vermibus, quod Fistulae hae haud procul ab exitu suo, sub Ore, in duos semet ramos diviserint; quos tamen, ut ante jam memoravi, ulterius prosequi hactenus haud potui. Credo interim, quod in coecas desinant Appendices; quemadmodum in Bombycibus obtinet. Sicubi hae Fistulae ea parte, qua in unum coëunt tubulum, per medium diffringuntur; glutinosa inde emergit materies, tenacissima, & in longa fila ductilis: quod ipsum & in serico Bombycum, nondum in fila ducto, & in aliis Insectis, ipsisque etiam Araneis, observatur. Interim tamen hoc locum non habet, nisi in Vermibus, qui tempori mutationis suae, qua in Nymphas abituri sunt, appropinquant,

Praeter hactenus expositas partes haud mihi in Verme aliae ullae comparuerunt: quandoquidem ipsius Vasa sanguinem vehentia & revehentia adeo sunt subtilia & pellucida; ut conspicere ea haud potuerim. Eandem ob rationem illa ipsa etiam ne in Cosso quidem animadverti: quanquam artificia dentur, quorum ope eo perveniri potest. In Bombycibus sane id mihi successit sequenti modo, quem hacce +in figura quarta ob oculos pono. Videlicet comparo mihi tubulum vitreum, ut heic +repraesentatur; quem in medio a ampullaceum +curo fieri, altero autem extremo b, quantum

worden, ende war in de Luchtpypen haar openen, daar se nu eenigsins meede gehegt syn. Deese Blaaskens syn samengetrokken, gelyk de Longen van die Dieren, die nog nooit geademt hebben.

Voor aan omtrent het Hoost vertoonen haar in de Wurm nog eenige andere Vaten, dewelke krinkelagtig gebogen worden, even als de blinde Vaten nu beschreeven, deselve worden meede door de Vliesen het Vet ende de Luchtpypen gehegt, ende dat soo sterk, dat se my tot nog toe onmogelyk geweest syn om te schieden: waarom ik dan haar structur soo eygentlyk niet en heb kunnen ontdekken. Deese pypkens die twee syn, loopen eyndelyk in een, ende gaan dan onder de Tong van de Wurm na buyten, alwaar se sterker en tayer van maaksel worden, ende met een kleen tepelken, dat een opening heeft, uytwaarts puylen, waar door een lymige vogtigheid tot spinsel opgerispt wort. Soo dat eygentlyk deese vaten de spinpypkens syn van deese Wurmen, en met welk spinsel sy haare Huyskens van bovenen toe spinnen, en van onderen en aan de syden belymen, als se nu genoeg gegeeten hebben, ende de gestalte van een Popken aanneemen sullen. Deese pypkens heb ik in eenige Wurmen gesien, dat se haar niet ver van haar uytgank onder de mont in twee takken verdeelden, dan dewelke als alrede gesegt, ik tot nog toe niet heb kunnen vervolgen, hoewel ik egter geloof, dat se met blinde einde uitlopen gelyk in de Sywurmen geschiet. Als men deese pypkens, ter plaatse daar se een pypken worden, iu 't midden doorbreek, soo komt daar een lymige stof uyt die seer tay is, ende dewelke sig in lange draaden laat uytrekken; gelyk dat mede soo omtrent de ongesponne syde van de Sydewurmen plaats grypt, ende omtrent andere Insecten, als ook de Spinnenkoppen waar te neemen is; egter soo geschiet dit niet als in Wurmen, dewelke nu naaken aan de tyt van haar verandering, ofte haar vergroeying in een Popken.

 

Behalven de genoemde deelen, soo bevind ik geen andere in de Wurm, synde de vaten die haar bloet voeren ende weerom voeren, my door haar substielheid ende doorschynentheid onsigtbaar geweest, gelyk ik ook die in de Houtwurm selfs niet opgemerkt hebbe, dat nogtans door inventien te doen sou weesen, gelyk ik dat selve ook in de Sywormen gedaan hebbe, op deese wys, als hier in deese vierde figuur vertoont wort. Te weeten ik neem een glaase pypken als hier afgebeelt, in het midden laat ik het wat uytblaasen +a, ende op syn een eynde b laat ik het soo fyn uyttrekken als mogelyk is; aan de andere sy-

+par est, subtilissime produci, altero denique iterum crassiorem atque latiorem c reddi; ut nempe oris ftatu aër in hoc extremum commode adigi queat. Hoc facto tubulum subtili quodam liquore, colorato, haud tamen admodum penetrante, per +crassius extremum c immisso, repleo; tumque +extremum tubuli tenuius b circumspecte terebrando, in Cor defigo: quod satis facile obtinetur. Ita deinde, leniter insufflando, & Cor, & nonnulla ex hoc pullulantia Vasa infarciri possunt. Porro quamvis aliae nullae amplius partes in hisce Vermibus detegantur; attamen in iis adhuc notare convenit & Fistulas aërias & Medullam Spinalem. Medullam equidem ut prae teneritudine sua atque mollitie haud accurate heic investigare potuerim; in Masculo tamen Apis facili satis negotio detexi, atque ibidem a me delineatam deinceps describam.

Puncta Respiratoria, ut dixi, ab utroque corporis latere decem, adeoque simul omnia viginti sunt, similiter, ac in Bombycibus & Cosso quoque obtinet. Attamen notabile isthoc discrimen accedit, quod & in Cosso, & in Bombycibus, tantum octodecim horumce Punctorum apicullis rubellis, corneo-osseis, semet dignoscenda praebeant; decimum vero eorum par paullo obscurius interstinguatur: quae forte ratio est, quare incomparabilis Malpighius nequaquam viginti, sed tantum octodecim ejusmodi Puncta in Bombycibus describat. Viginti Fistulae Pulmonales, quae in Verme Apis, a Punctis illis veluti ortae, introrsum in corpus feruntur, omnes inter se communicant: ab uno enim Puncto ad aliud jugiter protenditur tubulus quidam; ut ita tandem per universum corpus propagetur anastomosis. Longe mirabilissima sane est harumce Fistularum Pulmonalium constructio: omnes enim crispatis veluti ex Annulis constant, qui arctissime ad se mutuo contorti, tenuissimisque Filamentis & Membranulis inter se connexi, adeo solidam efficiunt compagem; ut nusquam, nisi per mediam cavitatem semper patulam, aër transmeare quear. Praeterea sunt & Annuli hi in aliis Fistulis crebrius contorti, quam in aliis. Caeterum vero artificiosissima est iis in locis fabrica, ubi hae Fistulae in ramos atque propagines dividuntur: ibidem enim Annuli miro quodam artificio juxta se mutuo compositi, & interventu prolongantium, abbreviantium, & incurvatorum Annulorum inter se conjuncti sunt. Isthaec omnia quam elegantissime videre licet, si quis Fistulas hasce, tenuissimo vitri

+de c wederom laat ik het dikker en wyder maken, om daar in bequaam de lugt door de mont in te persen, het welke gedaan synde, soo vul ik dat +door syn dik eynde c met een gecouleurde subtiele, dan niet doordringende vogtigheid, en boor dan soo +allenkskens met syn dunne eynde {problem}d door het Hart, dat ligt geschiet, en dan kan men met saft te blasen, en het Hart, ende ook eenige vaten die daar uit gaan vullen. Vorders hoewel men geen anders deelen, in deese Wurmen gewaar wort, soo syn daar nog in aan te merken, de Luchtpypen ende het Ruggemerg; dan alsoo ik het Merg om haare teerheid ende weekheid, niet wel heb kunnen naspeuren, soo heb ikse in het Manneken van de Bye weer makkelyk genoeg ondekt, alwaar ik se aftekenende beschryven sal.

 

De Ademhalende Openingen als gesegt syn tien aan weersyden van het lichaam, en alsoo twintig in 't getal, even als in de Sydewurmen ende Houtwurm, dan daar dit merkelyk onderscheit by komt, te weeten, dat 'er in de Houtwurm ende Sywurmen maar agtien door rootagtige en hoornbeenige stippelen onderscheiden of merkelyk syn; synde het tiende paar alsoo wat duysterder om te onderscheiden; het welke mogelyk de reeden is, dat den onvergelykelyken Malpighius daar geen twintig, maar alleen agtien beschryft in de Zywurmen. Deese Longpypen hier in de Wurm van de Bye, dewelke van de Openingen naa binnen in't lichaam gaan, communiceeren geheel met malkanderen, gaande daar een pypken van de eene Opening tot de andere, tot dat se eyndelyk het geheele lichaam door verspreit worden. Wonderlyk ja seer wonderlyk is 't hoe deese Longpypkens gemaakt syn, alle uyt krulwyse ringekens bestaande, die seer digt aan een geboogen worden, ende met seer dunne Veselkens ende Vlieskens aan een gehegt worden, ende alsoo digt daar door op een sluyten, datter geen lucht, als door haare altyd openstaande holte passeren kan. Nog syn deese ringekens in 't eene pypken langer als in het andere, ende dikmaalder omgeboogen; synde vorders seer konstig van maaksel, ter plaatse daar se in takken en ramificatien verdeelt worden, alwaar deese ringekens seer kunstig neffens een en aan malkanderen gevleyt en verknogt worden: dat door verkortende verlangende, en geboge ringekens geschiet. Het welk alles niet beter te sien is, als met deese pypkens op overdunne stukskens glas te leggen, dat een seer nutte kunstgreep is alsoo, men op die wyse selfs de al-

fragmento impositas, adversa dein luce contemplatur: quae quidera utilissima sane encheiresis est. Possunt etiam, majoris distinctionis ergo, super tenuibus vitris coloratis, nigris, viridibus, rubris, collocari. Pulmonum hae cannulae semper, uti memoravi, patulae hiant: quod in nobis etiam, aliisque Animantibus, potissimum tamen circa annulos cartilagineos, in Collo sitos, locum habet; ut ideo aër in Homine aut alio Animante, qui semel saltem respiravit, nunquam penitus e Pulmonum substantia excuti denuo possit. Notandum praeterea est, quod hae Pulmonum cannulae adeo per omnes corporis partes in hoc Verme distribuantur; ut vel Cerebrum quoque, Nervi, ipsique etiam Oculi, iis sint instructa: quemadmodum postea in Anatome Oculi, cujus fabrica inexplicabilis infinitam summi Architecti dexteritatem testatur, demonstrabo. Sequitur jam +explicanda figura sexta, quae viscera quaedam Vermis exhibet.

+a a Ventriculum notat, infinitis Fistulis aëriis +d d, quae ipsi infiguntur, instructum. b Gula +est. c Nonnullas exhibet particulas Glandulosas, quae veluti per Ventriculum transparent. Caeterum Ventriculus posteriora versus Fibris +gaudet musculosis e, circularibus, quae contentis +ejus movendis inserviunt. g g g g Quatuor sunt +Vasa sive Intestina caeca. h h Insertionem monstrat +Vasorum caecorum infra Pylorum f. i Sequentia sistit Vermis Intestina, Crassum & Rectum; quorum extremo fini etiamnum adhaerens Cutis particula simul depicta cernitur. +l Internam exhibet Ventriculi Tunicam, subtilem, contentis repletam passim coagulatis, sive in heterogenea disparatis: quod quidem obscuriora +illa loca in icone designant. a Sunt Fistulae netui dicatae, sive Sacculi, in quibus staminum materies +praeparatur. b Locum monstrat, quo Fistulae +hae inter se uniuntur. c c Divisiones harumce +Fistularum exhibet. d d d d Locus est, quo Fistulae netui inservientes defractae sunt, & ultra quem haud potui hocce tempore eas amplius prosequi: difficultati enim simul & hoc accedebat, quod aliae res, quoque investigandae, omne, quo tunc fruebar, otium sibi vendicarent. In Vermibus Crabronum eandem pariter invenio difficultatem; quae tamen in hisce longe leviori negotio superanda foret: at vero fortis fortunae est, tantam acquirere Crabronum copiam, ut ingens satis Vermium numerus inde suppetat.

Figura sequens Fistulas Vermis Pulmonales

dersubtielste deelen kan besigtigen, dewelke men tot meer onderscheit wel op dun gecouleurt, swart, groen, ende root glas kan leggen. Altyt, als gesegt, blyven deese Longpypkens open staan, als ook in ons ende de andere Dieren plaats grypt, voornamentlyk omtrent de kraakbeenige ringen van den Hals, waarom dan de lucht nooit geheel uyt een Mensch of Dier, dat maar eens ademgehaalt heeft, uyt het lichaam van de Long kan beweegt worden. Nog is 't aanmerkelyk omtrent deese Longpypkens, dat se alle de deelen van het lichaam in deese Wurm voorsien, tot de Hersenen, Senuen, ende de Oogen selfs toe; dat ik nog nader omtrent de ontleeding van het Oog, dat ondoorsoekelyk kunst ende proefstuk van den grooten Boumeester, toonen sal. Deese sesde figuur vertoont nu eenige ingewanden van den Wurm.

 

+aa Is de Maag met oneyndige Lughtpypkens +d d, die deselve ingeplant worden, voorsien. b is +de Strot. c syn eenige klieragtige deelkens door den Maag als heen schynende te sien: vorders + is de selve na agteren met ronde spieragtige Vesels e beset, dewelke het geen daar in bevat word beweegen. +g g g g zyn de vier blinde Vaten of Darmen. h h vertoont de inplanting van de blinde Vaten agter het +Maagportier f.i vertoont, den volgenden Darm, de dikke en de regte, in den Wurm, alwaar agter aan nog een +vliesken van de huyt aan gemaalt is. l vertoont de inwendige fyne rok van den Maag, met het geen daar in bevat is vervult, dat hier en daar geschift of gedeelt is, dat sig in de figuur als een donkerheid +vertoont. a zyn de spin pypkens of beurskens daar de stof tot het spinsel in bereit wort. +b vertoont de plaats daar deselve vereenigen. c c +vertoont de verdeelingen van de spin pypkens. d d d d vertoont de plaats daar de spin pypkens afgebrooken syn, ende ik deselve niet verder heb voor het tegenswoordige kunnen vervolgen, te meer om dat ik nu ook myn tyt van noden had, om andere saken t' ondersoeken. In de Wurmen van de Horsels vind ik deselve zwarigheid, hoewel het daar vry ligter sou vallen, dan het is hasart die te bekomen, om Wurmen genoeg te hebben.

 

De volgende figuur vertoont de Longhpypkens

+repraesentat; uti videre est ab utroque latere sub n. 1. 2. 3 &c. & lit. a a a: viginti enim ejusmodi Fistulae ibi conspiciuntur. Quin & simul patet, quomodo ejusdem lateris Fistulae Pulmonales per tubulos ab uno ad aliud orificium +protensos inter se communicent b b; & quanam ratione utriusque lateris Fistulae, ab oppositis corporis lateribus sibi mutuo occurrentes, +pariter inter se coëant cc denique & ramuli ibidem cernuntur, qui e mediis harumce Fistularum truncis pullulant. Vermis heic penitus apertus, suisque Visceribus, Pingui atque Membranis, quae omnia, ope subtilis cujusdam penicilli, cum tantillo aquae circumspecte elui, orbatus sistitur. Porro quamvis Fistularum +orificia d d, subter cutem sita sint; ea tamen, tanquam si ultra cutem prominerent, delineavi; quod quidem uti naturae contrariatur; ita ideo saltem a me heic factitatum est, +ut descriptio mea tanto facilius posset intelligi. Reliquae duae spirales particulae e, f, Fistulalarum aëriarum annulos exprimunt. Hos autem quam pulcherrime conspicere licet, si per Fistulae Pulmonalis quandam particulam capillus capitis humani transmittitur; capillique dein extremum utrumque cera alicubi firmiter adglutinatur: quodsi enim tunc illa Fistulae particula subtilibus volsellis, aut tenuibus aciculis distrahitur: manifestum siet, quomodo contorti +annuli in una Fistulae parte e longiores +sint, quam in alia f. Caeterum & absque hac encheiresi, interventu microscopiorum, annulos hosce detegere satis facile est.

Verum ulterius progredior. Porro igitur animadvertendum est, quod, cum operariae Apes memoratos hactenus Vermes ad plenam usque magnitudinem suam enutrierunt, Vermes hi tum ab omni penitus cibo deinceps abstineant: quemadmodum vero iidem antea, in suis cellulis, tanquam in globum coarctati haerebant; ita nunc contra semet supinos erigunt, sicque totam domunculam suam a basi ad oram usque replent. Scilicet sub hoc tempus Vermes hi totam suam cellulam, ab inferioribus ad usque superiora, intus staminibus obducunt: quo tamen in opere isthaec differentia quam maxime notari meretur, quod nimirum tela, quae cellulae fundamentum & latera succingit, magis membranacea sit, quae vero oram claudit, magis staminea. Hoc autem discriminis inde oritur, quoniam Vermes haud semper stamina ducunt; sed aliquando super stamina jam producta magnam simul ejusdem materiei stami-

+van den Wurm als by no. 1. 2. 3. en soo voorts aan weersyden te sien is als hy a a a, alwaar twintig van de selve vertoont worden: gelyk men ook siet hoe het eene Longpypken gaat na de opening van het +andere b b, als ook hoe dat se aan weersyden +met malkanderen communiceeren c c, lopende van de eene syde des lichaams tot de andere, en synde vorder de uytspruytende taxkens in het midden. De Wurm is hier heel geopent, ende de Ingewanden, het Vet en Vliesen met een penseelken daar langsaam met wat water uytgewassen. Vorders hoewel +de openingen d d van onder het Vel syn, soo heb ik se egter, om myn beschryving klaarder te doen verstaan, als aan deese sy open getekent, dat anders tegen natuur sou syn. De vordere +twee krulwyse deelkens {problem}e e vertoonen de ringekens der Luchtpypen, dewelke men niet beter kan besien, als met een stuksken van een Longpypken, aan een hayrken van ons hooft te rygen, het welk hayrken dan aan de twee eynden met wasch vast gekleeft synde, soo moet men met subtiele nyperkens of syne naaltkens het stuksken van de Longpypken van een trekken. Dan sal men sien, hoe de kromgeboge ringekens in het eene stuksken van het pypken +langer syn als in het andere f. Anders kan men deselve sonder deese inventie, met vergrootglasen ligt ontdekken.

 

Maar om voort te gaan, soo is nu aan te merken, dat als de gemeene Werkbyen de geseide Wurmen tot haar volle grootte gevoet hebben, dat die Wurmen dan teenemaal ophouden van eeten; ende gelykse haar als in de ronte, in haare huyskens klemden, soo regtense nu haar regt over eynde, waar door sy het huysken van onderen tot bovenen vervullen, ende dan spinnen sy haar geheele huysken van onderen tot bovenen toe: Egter met dit seer merkelyk onderscheit, te weeten, dat het spintsel van onderen op het fondament, en ook aan de syden, meer vliesig is, en van bovenen meer draadig is: waar van de reeden is, om dat se niet altyt draadig en spinnen, maar somtyts de gesponne draaden, met een overvloet van deselve stof, als vol van lym oprispen, dat ik omtrent andere Insecten ook veel verneem, en omtrent de Sydewurmen meede wel gesien hebbe, hoewel seer sel-

neae copiam eructant, atque illa hinc veluti glutine persundunt: quod quidem in aliis pariter Insectis crebro conspexi; imo in ipsis etiam Bombycibus, ut ut rarissime, observare mihi contigit: sicubi enim in filis sericis nonnulli quandoque noduli occurrant; debentur hi materiei eructatae, quae nimia copia in unum consluxit. Quin si Bombycum sericum adhuc infectum super charta expanditur, aut explanatum huic adglutinatur; nequaquam id stamineum adparet, sed pariter membranosum: ejusmodi enim filum aliud est nihil, nisi sericum molle exporrectum, aëris vi induratum. Admirationem vero & hoc meretur in Bombycibus, quod aqua sola materiem eorum sericam, nondum netam, dissolvere valeat; contra autem Spiritus Vini, Acetum, aliique liquores eam ilico coagulent. Simili modo, ac Vermes Apum, Crabronum quoque Vermes e ductis filis textum conficiunt; quod quidem perelegans est; & mirifice concinnatum, superne itidem albissimum, infra vero penitus membranosum & flavescens. Id tamen differentiae circa hoc opus adhuc animadverto, quod Crabronum Vermes nequaquam, uti Vermes Apum, sua texta ad eandem omnia altitudinem educant: unde fit, ut illorum domunculae, ratione altitudinis, plurimum inter se discrepent. Praeterea etiam multo fortioribus constant filis eorum texta, magisque rotundae sunt figurae, & altius educta, quam quidem Apum texta: quin nec cerâ obsignantur, uti Apibus usitatum est. Isthaec nunc figura VII. Textum, ab Apum Vermibus paratum, +monstrat: superne id sphaericam in formam constructum, satis conspicuis gaudet +filamentis c; inferna vero parte a membranosum est & multo crassius; tandemque versus cereae domunculae basin id ipsum triangulare +evadit, & transparentem intus Nympham b exhibet.

Quodsi eousque sua texta plene perfecerunt Apum Vermes; jam novus iterum labor operariae Api nascitur: huic enim tunc incumbit, omnia illa neta stamina, quae supra caput Vermis in fornicem quasi coëunt, cera obducere, adeoque Vermem ipsum intra domunculam suam, circumspectione atque solicitudine maxima, obsignare. Nec sane supervacanea mihi isthaec cura videtur: si enim textum illud superne cerâ minus obductum atque obsigillatum foret; facile fieri posset, ut id ab Apibus huc illuc desuper discurrentibus intropremeretur, adeoque subtus jacentia Vermium

den. En soo men somtyts eenige kleene knopkens in haar draden siet, dat is opgerispt spinsel, dat te dik gelopen is. En als men ook de ongesponne syde der Sydewurmen op een papier uytstrekt, of die daar op strykende aankleeft, soo vertoont se haar meede vliesig ende gans niet dradig, want een draad is niet anders als uytgerekte weeke syde, die door de lucht verhart is. 't Is vremt in de Sywurmen, dat niet als water alleen haar ongesponne sy kan smelten, soo dat de Brandewyn, de Asyn, ende anders vogten die alle stremmen, en dat in een ogenblik. Op deselve wyse als de Byenwurmen, soo spinnen ook de Wurmen der Horsels, dat aardig, ende wonderlyk net, ende ook heel wit van boven is, maar van onderen is 't heel vliesig en geelagtig van couleur. Omtrent dit spinnen observeer ik nog, dat se dat alle niet even hoog en maaken, als wel de Byenwurmen doen, waar door dan een seer groote irregulierheid omtrent de hoogte van haare huyskens veroorsaakt wort. Het spintsel deeser Wurmen is ook veel sterker van draat, ronder van figuur, en hoger opgetrokken als dat van de Byen, ende het en wort met was niet versegelt, gelyk de Byen het haare doen. Deze VII. fig. vertoont nu +het spinsel der Byewurm, synde van boven c Spherisch opgesponnen en met merkelyke draden. Van onderen a is het vliesig en veel dikker, en na het fondament van 't wasch driehoekig, en vertoont de doorschynende Pop c.

 

Als dan het spinsel van de Wurmen der Byen soo voltrokken is, soo heeft de gemeene Werkbye al weer een nieuwen arbeit te doen, te weeten alle de toegesponne draatkens, die spherisch over haar hooft toe loopen, met wasch te overkleeven, ende haar alsoo binnen in de huyskens met een seer groote sorg ende voorsigtigheid te versegelen. Het welk ik ook nodig te syn oordeel, want als dit Spinsel niet met Wasch van bovenen toegekleeft ofte versegelt was, soo sou het ligt ingedrukt kunnen worden, door het overheen en weer loopen van de Byen, ende alsoo souden de onderleggende teere aangewassen of vervelde leeden der Wurmen gekwetst wor-

membra, tenella, recens pullulantia, quae paullo ante exuvias suas deposuerunt, laederentur: praeterquam, quod operculum illud haud parum faciat ad conservandum calorem; cujus adminiculo & humiditatum superfluarum evaporatio, & cum hac Nymphae simul in Apem mutatio promovetur. Insuper & eo pollet usu descriptum hactenus Textum, quod eo tempore, quo Apis Vermiculus cutem suam ponit, atque hac semet expediens in Nympham abit, praecaveatur, ne is sua e cellula tum prolabi possit: id enim alias, sicubi cellula haud obtexta, neque clausa est, perquam facile contingit; quemadmodum experiundo ipsemet didici. Nonnullos nimirum ejusmodi Vermes simpliciter tantum penes me gestaveram; qui quidem solo hoc calore velut incubati, atque eo perducti sunt, ut Nymphae istac figuram Apum assumserint: vidi tunc Apes has adeo velociter in cistella mea discurrentes; ut sane rem non admirari non potuerim. Quin & id boni ab hoc experimento in me redundavit, quod sic pro certo cognoscere potuerim, quantum requiratur temporis, ut Nympha in Apiculam excrescat: quamvis interim aliis nonnullis, quae inciderunt, negotiis impeditus haud potuerim hactenus rem hanc plene investigare. Primas saltem, quae sub accretione fiunt, mutationes adnotavi; simulque sic expertus sum, quod calor solus Apiculas excludat, minime vero incubantium, quas Auctores finxere, Apum incubatus. Institui modo dicta experimenta sub finem Septembris. Quodsi praeterea ante memoratum ejusmodi Textum prope caput Vermiculi Apis, intus contenti, dissecatur; Vermiculus postea, quando cute mutatâ in Nympham abit, inde prolabitur.

Vermis deinde, postquam semet ipsum obtexuit, penitus otiatur, nec vel tantillum sese commovens, sed situs semel capti tenax, semper quietus persistit. Quodsi eo tempore Vermis Anatome instituitur; praeter Vasa caeca, ante descripta, ingens adhuc occurrit numerus Vasculorum subtilissimorum, quae ibidem loci in Intestino, ubi Vasa caeca inseruntur, prope Pylorum, sita sunt, mihique cum illis Vasis, quae Malphighius in Bombycibus Crocea vocat, convenire videntur. Simul autem eodem tempore ipsa etiam caeca Vasa conspiciuntur. An vero subtilissima illa Vascula ab initio jam in Verme existant, & postmodum saltem accrescant, hactenus nondum constat. Attamen sunt ea deinceps in Ape multo fortiora, quam

den, behalven dat het ook veel doet tot de warmte, en om door de uytdamping van de overtollige vogtigheden de Pop eerder de gestalte van een Bye aan te doen neemen. Nog heeft het Spintsel dit nut, dat, als de Wurm der Bye syn vel afstroopt, ende hy daar uytglydende een Paapken wort, dat hy als dan daar door tegens gehouden wort, van niet uyt syn celleken te glyen; dat andersins, als de huyskens ongesponnen en open syn, ligtelyk gebeurt, ende ik ook bevonden heb, wanneer ik selfs eenige diergelyke Wurmen, alleen met simpel by my te dragen, kwam door die warmte als uyt te broeden, ende de Popkens de gestalte van Byen aan te doen neemen: dewelke Byen dan soo veerdig in myn doosken herom liepen, dat het te verwonderen was. Gevende my nog dit voordeel, van daar door sekerlyk te kunnen weeten, hoe veel tyt een Byewurm van doen heeft, om van een Paapken tot een Bye te vergroeyen: dat ik egter tot nog toe door eenig ander toeval verhindert niet geheel heb kunnen waarneemen; hoewel ik de eerste vergroeying of veranderingen daar in heb aangetekent. En alsoo ook ondervonden, dat de warmte alleen de Byen uytbroet, ende niet het opsitten der geimagineerde Broetbyen. De geseide experimenten heb ik in 't laast van September gedaan. Als men ook het Spinsel van een Sywurm by syn hooft opsnyt, soo glyt hy daar uyt, als hy in een Popken vervelt.

 

De Wurm sig toegesponnen hebbende die rust sig ganschelyk, blyvende sonder de alderminste beweeging in syn aangenoomene postuur, geduurig alsoo sig stilhoudende. Als men in deesen tyt de Wurm anatomiseert, soo siet men behalven de blinde Vaten boven beschreeven, nog een groot getal van fyne subtile vaten, op deselve plaats van den darm by het Maagportier, daar de blinde Vaten ingeplant syn, dewelke Vaten ik oordeele met die van Malpighius, die hy Saffraanvaten in de Zywurmen noemt, over een te komen. Op den selven tyt siet men ook de blinde Vaten: of se nu, te weten, deese fyne Vaatkens in de Wurm van het begin syn, en daar in naderhant maar aangroeyen, dat staat nog te ondersoeken. Deese Vaatjens syn in de Byen veel sterker naderhant als nu in de Wurm, egter heb

modo in Verme: neque interim unquam colore flavo praedita mihi in Apibus occurrerunt, uti quidem in Bombyliis. In Foemellis, imo & in Apibus vulgaribus, nonnunquam excrementa coagulata hisce in Vasculis vidi haerere. Maximam heic nunc invenio difficultatem in detegendo vero usu, cui Vascula Caeca inserviunt: an ea peculiarem intus secernunt humorem, qui e corpore eliminandus est? An ejusmodi liquidum, quod Intestinorum contenta mutat? An vero Intestinis caecis, quae in aliis Animantibus, potissimum tamen in Avibus & Cuniculis reperiuntur, respondent? Haud equidem & caecorum Intestinorum usus hactenus adeo probe cognitus est: attamen id constat, quod Intestinorum crassorum excrementa perquam copiosa in iis inveniantut. Nisi Vascula illa adeo exacte quadripartita forent, nec adeo longa, & praeterea in Intestinum, sub Ventriculo, inserta; subiret sane cogitare, anne ad Veneni Vesiculam, quam postea in Ape vulgari describam, pertineant: quod equidem dubium facile solvi posset, si quis Anatomen Vermis Masculi institueret. Verum ejusmodi Vermibus potiundi tempus jam effluxit: quandoquidem hodie, dum haec scribo, ultimum Septembris diem agimus.

Ulterius hoc in Verme multo nunc contractior est, quam erat ante, Ventriculus, tenuique similis Intestinulo, colore gaudet albicante; quum flavum ejus contentum penitus jam consumtum sit, atque disparuerit. Observamus etiam, cum Vermis iste dimidii integrive diei spatio provectior est, quod Ventriculus ejus paullatim evadat brevior, Vasa autem Crocea fiant fortiora & magis in conspectum prodeant. Paullo infra illum locum, ubi Vasa Crocea inseruntur, multo etiam pulchrius, quam in Verme nondum obtexto, crassa Intestinula videri possunt; quae quidem Ventriculo continuata sunt, jamque quodammodo longiora evadunt, & in flexuram semet sinuare incipiunt. Ibidem vero, ad posticam horum partem, una adhuc vel duae particulae conspiciuntur adeo tenerae, ut accurate haud cognosci queant.

Pingue, quod in Verme obtexto datur, facillime de pelliculis suis abscedit: unde fit, ut Vesiculae pneumaticae contractae tanto reddantur magis conspicuae.

Vermis dicto modo perquiescens interea temporis notabiliter circa Pectus, nec tamen adeo circa Caput, intumescit; donec paullatim circa alteram quoque & tertiam annularem In-

ik se aldaar nooit van een geele coloriet gesien, als wel in de Horsels. In de Wyfkens, als ook in de gemeene Byen heb ik de vuyligheid in deese vaten somtyts wel geschift gesien. Een groote zwarigheid komt my hier voor, om het regt gebruyk van de Blinde Vaten te begrypen, ten sy deselve binnen in haar een particuliere vogtigheid afscheiden, om uytgeworpen te worden, of dienende om het geen bevat is in de Darmen daar mede te veranderen, of ook dat se met de Blinde Darmen in andere Dieren, als voornamentlyk de Vogelen en Konynen over eenquaamen, hoewel nogtans derselver gebruyk soo net nog niet geweten wort, hoewel men de vuiligheden der dikke Darmen daar in overvloed vint. Anders ten sy deselve soo net niet onderscheiden waaren in vieren, ende van een redelyke langte, synde geinsereert in de Darm agter de Maag, soo zou men kunnen denken, of se niet tot het Fenyn Blaasken behoorden, dat ik in de gemeene Byen beschryven sal. Dan dat ligtelyk uyt de ontleeding van een Mannekens Wurm sou kunnen gesolveert worden: dan de tyt om die te hebben is nu voorby, synde het den laatsten September, wanneer ik dit schryf.

Nog is in deesen Wurm de Maag veel samengetrokkener als te vooren, ende nu een dun Darmken gelyk, ook is hy witagtig van couleur, synde het geele 't geen daar in bevat wierd geheel verteert, ende onsigtbaar. Men siet den Maag ook allengskens korter worden, ende de Saffraanvaten sterker ende sigtbaarder voor den dag komen, te weeten als hy nog een dag of half ouder is. Een weinig lager als daar de Saffraanvaten ingeplant worden, siet men ook veel beter als in een ongesponnen Wurm, de dikke Darmkens die aan den Maag volgen, ende nu eenigsins langer worden, en haar beginnen in een bogt te krommen; en alwaar agter haar dan een of twee andere deelkens, die om haar teerheid niet wel bemerkelyk syn, haar vertoonen.

 

Het Vet in den gesponnen Wurm wykt seer ligt af van syne vliesen, waar door de samengetrokke Luchtblaasjes sigtbaarder worden.

 

De Wurm sig soo stil houdende swelt ondertussen seer merkelyk omtrent de Borst, maar niet soo omtrent het hooft, tot hy allenkskens omtrent de tweede ende de derde ringwyse inkerving begint

cisuram crassior fieri atque extuberare incipiat: quod quidem inde oritur, quoniam, quae intus accrevere, membra humoribus sensim distenduntur. Crura etiam atque Alas, dein Caput, Pectus, Ventrem, & Proboscidem, imo universam inde nasciturae Apiculae formam atque fabricam, heic sub cute reconditam transparere tum videmus. At artus omnes crispati sunt, veluti complicati, debiles & tenerrimi: musculosae itidem Fibrae gelatinam quasi referunt, & prae humoris copia, aquae instar, diffluunt; ut semet nec contrahere, nec ulla ratione movere possint: adeo enim insignis est, quam subeunt, inflatio atque extensio; ut incomprehensibiles sane in iis mutationes inde oriri debeant. Neque tamen solis propriae sunt partibus musculosis istae per accretionem subnascentes mutationes: imo vero animadvertuntur eaedem quoque in Nervis & Medulla Spinali; utpote quae suis itidem obnoxia sunt extensionibus, mutationibus, arctationibus, & translocationibus admodum conspicuis. Nusquam id manifestius apparet, quam in Perla Moufeti, & Hemerobio, quo tempore haec Animalcula formas mutant: in Perlâ enim Medulla adeo extenditur, ut duplo etiam longior fiat, quam erat ante in Verme. Simile quidpiam in Nervis opticis Cochleae quoque animadvertitur.

Crura potissimum, Cornicula & Proboscis admodum nitide conspicua redduntur eo tempore, quo Vermis tantopere intumescit. Atque sic tota sensim Apiculae figura per cutem transparet, omnesque Capitis, Pectoris Ventrisque divisiones in conspectum prodeunt. Tandem vero, cute supra dorsum dehiscente, Cranioque tres agente rimas, Vermis figuram Nymphae assumit, id est, abscondita hactenus membra sua jam extrinsecus & pulchre composita ostendit: unde tum omnes ibi partes vel nitidius etiam atque distinctius conspici possunt, quam in Ape ipsa; quandoquidem plumatilis illa lanugo, quae in Apibus datur, heic adhuc deficit. Proboscidis fabrica itidem heic valde notabilis est & manifesta; ut hinc, propter situm atque immobilitatem suam, multo elegantius & apertius cognosci queat, quam cum Animalculum istud Apis nomen obtinuit, aut fictitia quadam metamorphosi, ut hactenus somniarunt Autores, in Apiculam transmutatum est. Omnes profecto Insectorum mutationes non nisi lentae sunt membrorum accretiones; adeoque non solum iis, quas

dikker te worden, ende uyt te puylen: het welke komt, door dien de inwendig aangegroeide leeden, met vogtigheeden allengskens opgeswollen worden. Men siet daar ook de Beenen en de Vleugelen en voorts het Hooft, de Borst, de Buyk ende de Snuit, ja de gantsche figuur en structuur van de toekomende Bye, onder het vel verborgen synde, doorschynen: maar met kreukelige ende als te samen gevouwe swakke ende seer teere leeden. Soo syn ook alle de Spieragtige Vesels als een geley, ende soo vogtig, dat se als een water weg vloejen, ganschelyk haar (om deese merkelyke uytsetting, ende uytrekking, waar door onbegrypelyke veranderingen daar omtrent geschieden) niet kunnende samentrekken of beweegen. En dese veranderingen of vergroeyingen zyn niet alleen omtrent de musculeuse deelen, maar ook omtrent de Senuwen en het Ruggemerg bemerkelyk, die meede haare seer sigtbaare uyttrekkingen, veranderingen, verkortingen ende verplaatsingen onderworpen syn. Het welk nergens meer blykt als in den Rombout van Moufet ende het Haft als die veranderen, in de Rombout wort het Merg wel tweemaal langer als het in de Wurm was, uytgeset. Iets diergelyks is in de Senuwen der Oogen in de Slak te bemerken.

 

De Voeten, Hoornkens en Snuit, syn voornamentlyk net ende seer sigtbaar, op die tyt als de Wurm soo opswelt: tot ten laatsten de gansche figuur der Bye komt door het vel heen te schynen, ende alle de verdeelingen van Hooft, Borst ende Buik sigtbaar te worden. Tot eyndelyk het vel op de rug barstende ende het Bekkeneel in drien splytende, de Wurm de gestalte van een Popken aanneemt, dat is syn verborge Leeden nu uytwendig en net geschikt vertoont. Waar omtrent alsoo daar geen pluymige hayrigheid is, als in de Bye, alle de leeden dan beeter, netter ende distincter te sien syn, als in den Bye selve. Nog is de structuur van den Snuit hier seer merkelyk en kennelyk, en alsoo om syn onbeweegelykheid en plaats veel netter en sigtbaarder te kennen, dan als wanneer, dit Dierken nu een Bye genoemt wort. En waar in het tot nog toe door een gedroomde Metamorphosis te veranderen gemeent is, hoewel alle de veranderingen der Insecten niet als in langsame aangroeyingen van leeden bestaan, en alsoo met die der andere

aliis in Animantibus, sed etiam quas in Vegetantibus observamus, accretionibus respondent; prout supra satis prolixe expositum atque demonstratum est.

Animalculum hoc in statu, supra modum, imo mirifice tenerum est: omnes enim fere ejus artus extensi sunt, multoque humore inflati; Cutis abstracta est; Fistulae aëriae intus in corpore cutem mutarunt, novoque iterum aëre turgent: quin maxime paradoxum omnique captu superius est, quod Fistulae aëriae, dum exuvias ponunt, haud membranas exuant, sed tota vasa, ex annulis composita, rejiciant; ut hinc interiores, quae abscesserunt, Fistulae aëriferae, per externa sua puncta sive ostia, e corpore excutiantur simili omnino forma praeditae, qua illae gaudent, quae intus in corpore permanent. Eundem quoque in modum Ventriculus, Gula, & extrema Intestina cutem mutant: quod tamen observatu perquam difficile est; nisi cum exuvias recentissime positas quis statim examinaverit, aut suamet arte cutem de Verme tali abstrahere noverit. Potissimum vero Ventriculus in Crabronum Vermibus mirabilitatem hujusce rei quam maxime ostendit: Vermes hi enim tum temporis omnia pariter contenta sua sive excrementa ejiciunt, simulque cum his totam internam sui Ventriculi tunicam purpuream; ut massula ejecta trium granorum pondus excedat. Quin ex numero ejusmodi tunicarum, quae in domunculis Crabronum subtus in fundo compactae reperiuntur, quam certissime computari potest, quot vicibus Crabrones in eadem cellula suam e Verme progeniem enutriverint.

Praeterea in Vermibus Apum hoc quoque vel maxime animadverti meretur, quod, cum ii in Nymphas abierunt, omnia eorum membra, Crura nimirum, Alae, Antennae, Proboscis, & reliqua, Fistulis gaudeant aëriferis; quae quidem Fistulae, quo tempore membra intumescunt, itidem aëre replentur, hujusque aëris efficacitate membrorum expansionem pariter promovent: id, quod praeprimis locum habet, quando Nympha, cutem suam mutando, Apicula fit.

In Chamaeleonte, cui soli, quantum novi, inter Animantia sanguinea Pulmo datus est, cum Insectorum Pulmonibus, ratione progerminantium suorum & in puncta desinentium tubulorum, quodam modo conveniens, propulsus aër similem quoque in expandendis artubus operam praestat. Attamen non nisi Lingua est, cujus

Dieren niet alleen: maar ook met de planten ende gewassen over eenkomen; als in myn voorige wytloopig verhandelt ende getoont is.

 

Het Beesken in dit postuur is uytermaten, ja wonderlyk teer, want alle syne leeden syn meest uytgerekt, en met vele vogtigheeden opgeswollen. Het vel is afgestroopt, de Luchtpypen hebben haar van binnen in het lichaam vervelt, en syn weer met nieuwe lucht gevult: ja dat vreemt is, ende dat alle begrip te boven gaat, dat is, dat de Luchtpypen in haar vervelling geen vliesen af leggen, maar sy stroopen gansche aderen met ringekens af; gaande dan alsoo de binnenste afgeweeken Luchtpypen, in het selve postuur door haare uyterlyke openingen, buyten het lichaam, in welk postuur sy daar binnen in het lichaam blyven. Soo vervelt ook de Maag, de Keel ende de uyterste Darmen, dan dat seer qualyk te observeeren is, ten sy men selfs een Wurm het vel aftrekt, of dat datelyk na syn vervelling besiet. Dan voornamentlyk blykt de wonderlykheid van dit vervellen in de Maag der Wurmen van de Horsels, dewelke op die tyt ook alle haare vuiligheden loosen, te gelyk met het heele inwendige purpere vlies van de Maag, dat dan te gelyk wel over de drie asen swaar weegt. En uyt de veelheid van deese vliesen, die men onder in de Huyskens derselve op een gepakt vind, kan men onfeilbaar weten, hoe veelmaal de Horsels, in een huysken haare jongen op gevoet, en uyt Wurmen, opgequeekt hebben.

Nog is hier in de Byewurmen als een aanmerkelyke saak wel aan te merken, dat waneer sy een Pop zyn, alle de leeden, als Beenen, Vleugelen, Hoornen, Snuyt, en soo voorts luchtpypen hebben, dewelke, als de leeden uytsetten, dan meede door lucht gevult worden, ende dewelke lucht dan syne werking meede tot de uytsetting der leeden doet, voornamelyk als de Pop tot een Bye vervelt.

 

In den Chameleon (die alleen onder de bloetryke Dieren, dat ik weet, een Long heeft, die met die der Insecten, ten aansien van syne uytspruytende puntige pypkens, eenigsins overeenkomt,) heeft de voort gedreeve lucht meede haast een diergelyke werking, om de leeden uyt te setten: dan het welke niet als om den Tong aardig uyt te rekken plaats grypt;

velociter protendendae gratia id in hoc Animali obtinet: quamvis enim ad hancce Linguae ejaculationem nonnulli etiam Musculi operam conferant; potissimum tamen ea pendet ab aëre, qui e Pulmone in duplex Linguae cavum compellitur. Auditus organum quoque & Splenem in Chamaeleonte inveni: ut ut perquam industrii quidam in Galliis Viri, qui Chamaeleontis Anatomen ediderunt, has ipsi partes deesse asserant. lidem etiam circa Uteri Cornua insigniter errarunt: quum ea nec accurate depicta, nec exacte descripta dederint. Fistulae Pulmonales pariter haud satis acuminatae ab ipsis repraesentantur. Nolim tamen quispiam existimet, isthaec animo carpendi alios a me proferri: imo vero, in id solum intendo, ut, quantum fieri potest, Naturae vera facies atque indoles oculis exponatur. Utinam hinc alii similem in modum censuram quoque meorum agere vellent: neque enim dubito, quin & ipse passim erraverim. Sufficit mihi, quod liberrime adseverare ausim, me hoc in tractatu nemini, datâ operâ, voluisse imponere: quod ipsum quidem de nonnullis quoque aliis, at perpaucis tamen, Autoribus sentio. Pruritus enim seribendi eousque hodie invaluit; ut gaudeant homines librum edere solis repletum cerebri sui phantasmatibus, DEUMque sic sive Naturam injuria afficere. Id autem, faxit DEUS, ut a me nunquam committatur: veritas enim atque animi religio in describendis rebus naturalibus, utpote quae Divinorum miraculorum Biblia sunt, pariter obtinere debet; nisi quis semet ipsum & alios decipere gestiat: quandoquidem omnia demum tempore revelantur.

Verum redeamus ad Apes. Vermes igitur illi dicto modo cellulas suas intus filis obtexunt, excrementa sua in has exonerant, ibidemque tenuem simul pelliculam & Fistulas aërias veteres deponunt. Unde si isthaec omnia pluries fiunt, id est, si in ejusdem Alvearis cellulis nova jugiter Ovula sive Foetus, per continuos aliquot annos, excluduntur; omnino necessum est, ut cellulae paullatim angustiores & minores evadant. Apesque ideo cogantur, Alveari veteri relicto, novum, ipsisque magis accommodatum, de cera aedificium construere. Melli itidem, quod in pollutas ejusmodi cellulas congeritur, Virginei Mellis nomen haud adeo competit; nec Cera earum Virginea adpellari jure potest: quandoquidem plurimis sordibus, quae inde secerni debent, utrumque scatet. Mel, quo

het welk uytschieten van den Tong, dan aldaar (hoe wel eenige Spieren daar meede toe contribueren,) niet als van de lucht, die uyt de Long in de dubbele holte van den Tong geperst wort, voornamentlyk afhangt. In dit Dier heb ik nog het gehoor ende de milt gevonden, dat eenige seer curieuse Fransche Heeren, die een Anatomie van den Chameleon hebben uytgegeven, egter komen te lochenen, gelyk se ook merkelyk dwaalen omtrent de Hoornen des Lyfmoeders, die se gansch niet wel afteekenen nog beschryven. Soo syn ook haare Longpypen niet puntig genoeg afgebeelt. Het welk ik alles voorstelle, niet om iemant te taxeeren, maar alleen om de natuur, soo veel mogelyk, in syn waare weesen te doen beschouwen. Het welke ik dan wensten, dat ook andere omtrent myne saaken doen mogten, want ik en twyfel niet, of ik sou hier ende daar in gemist kunnen hebben. Dan hier van ben ik in deese verhandeling heel vry, dat ik al willens niemant wil bedriegen, het welk gevoelen ik ook van eenige, dan niet als van seer weinige personen hebbe, want de lust tot schryven is nu soo groot, dat men sig kittelt een boek niet als van concepten vervult te hebben uytgegeven, ende alsoo GOD ofte de Natuur verongelykt. Het welk ik nimmer hoop te doen, want waarheid ende conscientie moet ook in de natuurelyke Historie waargenoomen worden, om dat sy een Bybel van GODS wonderen is, of men bedriegt sig ende andere, want alles wort nog t' eeniger tyt ondekt.

 

Maar weer tot de Byen. Gelyk dan gesegt soo spinnen deese Wurmen, sy loosen haare vuiligheden in haare huyskens, ende sy stroopen daar een dun huytken met vervelde luchtpypen in af. Het welk soo sy dikmaals doen (te weeten als in een korf ende syne huyskens eenige jaren na een jong zaat of broet geset wort,) soo moeten de huyskens nootsakelyk nauwer ende kleender worden, ende de Byen gedwongen den korf te verlaaten, om nieuw ende bekwamer werck of Wasch te maaken. De Honing ook, die in diergelyke vervuylde Huyskens vergaart wort, kan den naam van Maagden Honing niet wel draagen, nogte ook het Wasch den naam van 't regte Maagden wasch; want seer

utuntur libarii, plerumque adeo impurum est: id enim, quoniam pressu de Cera elicitur, postquam sincerior Mellis pars inde jam exstillavit, viliori pretio venditur.

 

Si quis supra memoratum Textum videre gestit; particulam tantum ejus, una cum adhaerente Cera, in meraciore Vini Spiritu per aliquot dies maceret: ita enim Cera in grumulos dilabetur, Textumque manifestabitur. Quodsi vero integra ejusmodi domuncula cerea, etiamnum obsignata, Vermemque vel Nympham suam adhuc continens, in Spiritum Vini rectificatum imponitur; tunc universum Nymphae corpusculum, Texto suo inclusum, nec nisi hoc dissecto inde protrahendum, se visui offert. Encheiresis isthaec, quâ, Textum videndi gratia, Ceram macerando dissolvimus, id praeterea boni habet, quod sic quam exactissime cognoscere liceat, quotnam vicibus Apes in una eademque cellula prolem generaverint: quot enim Texta in una cellula reperiuntur, totidem ibi Ova fuisse exclusa certo certius est. Si quando macerationis adminiculo Cera tam caute de Texto secernitur, ut nulla huic vis inferatur; patebit id hexagonam domunculae figuram, in parte potissimum inferiore, perquam nitide exprimere: quemadmodum in fig. III. sub lit. g conspici potest. Textum hoc itidem circa basin & angulos cellulae semper nonnihil crassius est atque nigricantius, quam ad supernam partem; utpote quà magis membranosum est, magisque flavo praeditum colore. Quomodo autem & undenam discrimen hocce originem ducat, ego hactenus ignoro. Qui Textum saepe memoratum quam citissime detegere gestit, domunculam ceream puncto temporis saltem cum Vini Spiritu aut Oleo Terebinthinae ad ignem faciat ebullire. Quodsi etiam Cera vetus cultro discinditur; nonnunquam cellularum fundamentum, quod alias mirificae tenuitatis est, vel dimidiam monetae argenteae, Imperialis dictae, crassitiem, ob plura Texta super eo acervata, aequare observamus. Id ipsum Textum quibusdam imposuit, ut crederent, quod Apicula quaevis suam seorsim construat domunculam: videbant nimirum Texta haec singula a se mutuo discreta esse, quando Cera diffracta ab iis separabatur; quemadmodum facile quis experiri potest, modo cellulas, aliquot dierum spatio, in Spiritu Vini debiliore maceret.

Id deinde boni ipsis etiam Favis adferunt Texta, quod eos fortiores firmioresque red-

veel onzuyverheden, die daar van afgescheiden moeten worden, syn daar in verborgen. De Honing der Koekebakkers is meest soo onreyn, om dat sy naa den klaaren druyphoning uyt het Wasch geperst wort, en daarom goet koop gegeven wort.

Om het voornoemde spintsel te sien, is niet anders nodig, als een stuksken van het Wasch in goeden Brandewyn eenige daagen te leggen, waar door het brokkelig van een sal vallen, ende het spintsel alsoo openbaar sal worden. Soo men dit Wasch in overgehaalde Brandewyn legt, als het huysken nog heel en toe gesegelt is, en de Wurm of Pop daar nog in is, soo salmen dat gansche lichaam daar in beslooten vinden, dat 'er ook niet uyt te krygen is, als met het selven open te snyden. Dit afweeken van het Wasch om het spinsel te sien heeft nog dit nut, dat men daar uyt perfect kan weeten, hoe veelmaal de Byen in een Huysken hebben voortgeteelt, want soo veel spintsels als men in een Huysken vind, soo veel broetsels syn daar sekerlyk in geweest. Als het spintsel sonder te forceeren uyt het Wasch gemekt is, sal men sien dat het seer net de seshoekige figuur van het huysken, dan voornamentlyk van onderen, vertoont, als in de III. figuur by g te sien is. Dit spinsel is nog omtrent het fondament ende de hocken van het Huysken altyt wat dikker ende swarter, als na bovenen, daar het vliesiger ende geelder van couleur is. Het welk onderscheit hoe en waar het eygentlyk van daan komt, ik nog niet en weet. Om dit geseide spinsel in een ogenblik te sien, is niet anders te doen, als het effen in Brandewyn of Terpentyn olie op te kooken. Als men ook out Wasch met een mes doorsnyt, soo sal men somtyts het fondament der Huyskens wel een halve ryksdaalder dik van weegen de op een geplakte spinsels bevinden, daar het anders verwonderlyk dun is. Het is dit spinsel, waar door eenige bedroogen syn geweest, meenende dat ieder Bye syn Huysken bysonder maakten, wanneer het van een kwam te wyken, ende het Wasch te breeken, dat ligt te sien is, als men de Huyskens een dag of twee in swakke Brandewyn weekt.

 

Dit nut heeft het spinsel in de Honingraten, dat het deselve vast ende sterk maakt, waarom die kor-

dant: unde Alvearia, in quibus Apes aliquoties sobolem procrearunt, minore cum periculo transportare atque aliorsum deferre licet, quam ea, quorum Cera nova est. Accedit, quod Favi, Textis ejusmodi muniti, tempestate aestuosiore, haud adeo facile liquescant, aut in unum confluant, sicubi invertuntur. Ut autem Texti stamina in conspectum prodeant, haud multo opus est labore: modo enim quis partem cellulae superiorem, quae Cerâ obsignata est, forficulâ aut cultello rescissam, deglubendo dein Cerâ suâ orbaverit, tumque microscopio objecerit; patebit illi quam manifestissime ex staminibus supra se mutuo inductis, quod Apum Vermes revera neant. Quodsi vero tota quaedam cellula, in Spiritu Vini macerata, Ceram suam exuit; simul tunc, eâdem operâ, ambae Texti partes, & quae filorum specie, & quae in modum membranae eructata est, inter se etiamnum conjunctae, quin etiam figura Texti subtus hexagona, superne sphaerica, conspici possunt.

Antequam nunc Nymphae accuratius describendae me accingam; liceat heic interserere, quod Cochenilla sive Conchenilla, per aliquod temporis spatium in Spiritu Vini macerata, corpore in varias incisuras annulares diviso, tantum non similem nostro Apis Vermiculo se praebeat: id tamen intercedit discriminis, quod curtior ea atque crassior sit, quam Apis Vermiculus, & nonnulla insuper Pedum vestigia monstret. Vermis Cochenilla; juxta ac ex quibusdam colloquiis haurire potui, mihique adfirmatum est; nascitur ex semine vel Ovulo, quod Animalculum mater super foliis notissimae illius arboris Americanae, Tuna dictae, deponit. Vermiculi autem hi cum primum ex Ovulis hisce suis prodierunt, tam minuti sunt, quam exilissimi, qui in caseo nascuntur, Vermiculi recentissime nati: verum alimenti, quod de memoratae arboris foliis capiunt, adminiculo ita augentur; ut intra breve tempus totam arborem obsideant: quin eousque semet multiplicant, ut unius anni intervallo agrum centenis ejusmodi arboribus consitum occupare, & ter quaterve quotannis inde colligi possint. Id solum sollicite caveri debet, ut ab aliis quibuscunque Insectis pura sit arbor, neque & Gallinis ad eam aditus pateat; quandoquidem hae Vermiculos illos perquam avide inhiant. Quando autem memoratos hosce Vermiculos colligere animus est; omnino prius convenit observare, utrum ad

ven, daar de Byen eens of tweemaalen in gegenereert hebben, ligter te vervoeren, ende te verplaatsen syn, als daar nieuw Wasch in is; behalven ook dat de Honingraten daar dit spinsel in is, soo ligt niet week worden, ofte door het omkeeren tot een komen te buygen, in de heete daagen. Om nu de draden van het spinsel te sien, daar toe en is soo veel werk niet noodig, men moet alleen, om dat te sien, het bovenste van het Celleken, daar het met Wasch versegelt is, afsnyden met een schaarken of mes, en daar het Wasch dan afgekrapt hebbende, dat met een vergrootglas dan besien; en soo sal het sekerlyk uit de overeengesponne draaden blyken, dat de Wurmen der Byen waarlyk spinnen. Maar soo het gansche celleken in Brandewyn afgeweekt is, soo kan men op een tyt, ende aan een vast sien, het dradig ende het vliesig opgerispt gedeelte van het spinsel, als ook syn seshoekige figuur van onderen, en Spherische van bovenen.

 

Eer ik hier over gaa om het Popken wat naukeuriger te beschryven, soo sal ik hier invoegen, dat de Cochenille of Conchenille als men deselve eenigen tyt in Brandewyn geweekt heeft, sig haast op de wys van onsen Byewurm komt te vertoonen, met dit onderscheit dat hy korter ende dikker is, als de Byewurm, ende dat men daar nog eenige tekenen als van pootkens aan gewaar wort. Deese Wurm soo my bevestigt wort, en ik uyt eenige discoursen daar van heb kunnen trekken, neemt syn oorspronk uyt het saat, ofte het Ey, dat het moeder Dierken set op de bladeren van den vermaarden Westindischen of Americaanschen boom Tuna. Deese Wurmkens syn als se eerst uyt haare Eyeren komen, soo kleen als de kleenste Wurmen in de kaas in haar begintsel, dewelke dan door het voetsel der bladeren van de geseide Boom grooter woorden, ende binnen korten tyt een ganschen Boom vervullen; soo dat se een Hof van hondert planten in een jaar kunnen inneemen, ende men van deselve de Wurmen daar drie a viermaal 's jaars kan afgaaren. Daar alleen moet opgelet syn, dat de boom van alle andere Dierkens suyver sy, ende daar geen toegank ook aan de Hoenderen gelaaten word, dewelke deese Wurmen graag eeten. Als men de geseide Wurmen wil vergaaren, soo moet men letten, of se haar volle grootte ende dikte hebben, in welken tyt sommige haar met asch bestuyven, en dan met an vleugel van de Boom veegen, ende soo dan in de schaduw der Sonne doen droogen. Maar als men de Wurmen te groot

magnitudinis & crassitiei suae plenitudinem jam pertigerint: tum vero nonnulli cineribus eos conspergunt, alaeque ope de arbore converrunt, in Solis umbra dein exsiccandos. Verum si diutius sibi relinquuntur hi Vermes, ut justo plus adolescant; tunc foliis semet adfigunt in Nymphas accrescendo abituri: Nymphae autem aliquo post tempore, tenuem exuentes pelliculam, in alatos mutantur Scarabaeos minutissimos, propemodum orbiculares, ex fusco nigros, saturate purpureis maculis ornatos, in Mares Foemellasque distinctos, qui mutuo dein coitu celebrato nova rursus Ovula pariunt. At Scarabaei hi nequaquam, uti Vermes, tinctorii sunt: quanquam saepius Cochenillae intermisti ad nos transferantur; quemadmodum ipsemet eos sic vidi, & inde excerptos hodieque adservo.

Nostris etiam in oris, super Liliorum foliis, Vermes quidam reperiuntur crassiusculi, at pallide rubentes, Cochenillae haud absimiles, ab hac tamen discrepantes, quod sex instructi sint pediculis sat insignibus, nigris, & capite admodum distincte conspicuo. Vermes hi perbreve intra tempus in Scarabaeos accrescunt oblongos, saturate rubros, nigris pediculis antennisque praeditos. Id autem peculiare sibi habet iste Vermis, quod propriis suis excrementis semet contra ardorem Solis obtegat, adeoque penitus invisibilem sese reddat: quum suis semper fecibus opertus Liliorum folia perambulet. Possideo etiam in mea Insectorum collectione Animalcula quaedam Scarabaeo Cochenillae haud multum dissimilia; nisi quod paullo minora sint & ratione picturae nonnihil diversa: unde inducor, ut credam, Cochenillam forte nostris etiam in regionibus inveniri atque enutriri posse; quanquam tamen hactenus eam haud offenderim. Isthaec species Scarabaeorum, quibus omnibus praepilatae sunt antennae, popularibus nostris Lieven Heers Haantjes, vel onze Vrouwen Haantkens vocantur. At redeo ad Apes.

Vermiculi Apis Nympha nihil aliud est, quam certa quaedam elegans dispositio & ordinata repraesentatio illorum ejus membrorum, quae uti hactenus sub cute accreverunt, ita jam demum extrinsecus conspicua sese praebent; at tamdiu immobilia sunt, donec humoribus, quibus infarcta sunt atque distenta, rursus exhalatis, & in auras dissipatis, Animalculum illa omnia movere & agitare valeat. Hinc est, quod Nympha Apis notabiliter plus pen-

laat worden, soo settense haar vast aan de bladeren om in Poppen te vergroeyen: ende eenigen tyt daar na een dun vliesken afstropende, soo worden het gevleugelde Schalbyters, seer kleen, en ten naasten by rond van gedaante, van couleur bruyn swart met donkere purpere vlakskens, deselve syn in Mannekens ende Wyf kens onderscheiden, dewelke dan na vermenging weder saat setten: dan deese Dierkens en verwen niet af als de Wurm doet. Dikwils wordense met de Conchenille overgesonden, daar ikse in gesien ende uytgemmen hebbe en nog beware.

 

Op de Lelie bladen, siet men hier te lande meede eenige dikagtige, dan bleek roode Wurmen, de Conchenille niet ongelyk, dan hier in verschillende, dat se ses redelyk groote ende swarte beenkens hebben, met een seer kennelyk Hooft. Deese Wurmen vergroeyen in seer korten tyt in langagtige hoog roode Schalbyters met swarte pootkens ende Hoornen. Deese Wurm heeft dit particulier, dat hy sig tegens de hette van de Son bedekt met syn eyge vuiligheid, ende sig alsoo als geheel onsigtbaar maakt, want hy altyt met syn afgank bedekt synde op de Lelie bladen wandelt. Ik heb ook alhier onder myn vergadering van Insecten eenige Dierkens, de Schalbyter van de Cochenille niet heel ongelyk, alleen dat se wat kleender syn, ende een weinig verschillende, dat my doet gelooven, dat men ook hier te lande deesen Wurm sou kunnen vinden ende opkweeken, dan heb ik hem tot nog toe niet ontmoet. Dit soort van Schalbyters dat altemaal Hoornen heeft, die vooraan met een knoopje voorzien zyn, heeten onse lantsgenooten in 't generaal lieven Heeren Haantkens, of onse Vrouwen Haantkens. Maar ik keer weer tot de Byen.

Het Popken van een ByeWurm is niet anders als een sekere nette schikking ende ordentelyke vertooning der leeden van het selve, dewelke onder het vel aangegroeit syn, en die haar nu uyterlyk en soo lang onbeweegelyk vertoonen, tot de vogtigheeden daar deese leeden meede opgevult ende uytgestrekt syn, weer uytgedampt ende verdweenen weesende, het Dierken nu alle die leeden roeren ende beweegen kan. Waarom het Popken van een Bye merkelyk swaarder weegt als wanneer het nu in een Bye, op de

deat, quam eadem dicto modo in Apem mutata. Antequam vero nunc partes & artus Nymphae icone exhibeam; prius latentia ejus in Verme membra accuratius atque ordinatius, quam quidem hactenus ab aliis factum est, describam. Sequar autem illum hac in re ordinem, juxta quem Vermis paullatim & naturaliter cutis suae mutationi, sive absconditorum suorum membrorum apparitioni, adpropinquat: is vero ita se habet. Cranium vetus, mox deponendum, sensim humore limpido repletur, vi cujus id paullatim, anteriora versus, a Capite secedit: unde Cornua, Dentes & Proboscis, quae subter cutem accreta & complicata delitescunt, simul tunc eo disponuntur; ut extendi & humore imbibito turgescere queant: quod ipsum etiam pedetentim confit. Interea Caput, quod insensibiliter & vix observandum in modum e Cranio suo retrorsum recedit, lento gradu augetur atque expanditur: id quod potissimum inde provenit, quoniam Oculi horumque partes vi aëris, sanguinis, aliorumque humorum irruentium inflantur. Thorax praeterea, ob aërem humoresque introdatos quoque extuberat: quemadmodum ipsa etiam Crura tam superne, quam subtus ad Thoracem, itidem intumescunt atque distenduntur. Ea autem perelegantem in modum sub cute collocata sunt: primum videlicet sive anterius Crurum par, juxta Proboscidem, quae una cum omnibus suis partibus sursum protensa exstat, Capiti subtus ea ratione applicatum haeret; ut Apices ejus extremi superiore, femora autem inferiore sint loco. Proximum deinde est alterum par Pedum, qui similem in modum compositi sunt. Prope hos autem sitae conspiciuntur Alae, quarum minores ad latera majorum, & aliqua ex parte sub his, constitutae haerent. Ultimum tunc sequitur Crurum par, quod eodem, ac primum secundumque, modo sub cute dispositum est. Omnes hae partes, quousque sub cute delitescunt, quodammodo rugosae atque complicatae, imo vel ultra dimidium quoque minores & breviores sunt, quam postmodum, ubi Vermis in Nympham abiit: tum enim; quando videlicet Vermis exuvias suas deponit, partes illae vi aëris humorumque, sive sanguinis, notabiliter & mirifice inflantur atque extenduntur. Isthaec harumce partium extensio eo tempore, quo Vermis, ope peristaltici cujusdam motus, cuticulam suam deorsum convolvendo disrumpit, incredibiliter promovetur ab ipsis his secedentibus exuviis:

wyse als gesegt, vergroeit is. Maar eer ik nu de deelen en leeden van het Popken in figuur vertoon, soo sal ik de verborge leeden van het selve in de Wurm, wat naukeuriger, ende met meer order als tot nog toe gedaan is beschryven. En dat sal ik doen op die order, gelyk hy langsaam en naturelyk tot syn vervelling ofte tot de vertoning van syn verborge leedematen nadert, dat aldus toegaat. Het oude Bekkeneel dat nu afgelegt sal worden, wort allengskens vervult met een klaare vogtigheid, waar door het langsaam voorwaarts van het Hooft uytwykt; ende waar door dan de Hoornen, de Tanden, ende de Snuit, die onder het vel rimpelig aangegroeit leggen, geschikt worden om uitgezet, ende met vogtigheden opgeswollen te worden, dat ook allengskens geschiet. Ondertusschen siet men het Hooft, dat ongevoelyk of onopmerkelyk agterwaarts uyt syn Bekkeueel wykt, langsaam sig vergrooten en uytsetten. Het welk voornamentlyk komt alsoo de Oogen ende haare deelen, door ingedronge lucht, bloet ende andere vogtigheeden uytgeset worden. Vorders puylt de Borst door ingeparste lucht ende vogtigheid meede uyt, gelyk ook de Beenen soo om hoog als van onderen aan de Borst meede opswellen, ende uytgeset worden. Deselve syn onder het vel seer aardig geplaatst, synde het eerste of voorste paar derselve naast de Snuit, die met alle syn deelen opwaarts staat, tegens het Hooft van onderen aangeschikt, soodanig dat het uyterste der eerste paar Voeten om hoog is, ende de Deyen om laag. Hier aan volgen het tweede paar Voeten, dat op deselve wyse geschikt is; naast deese voeten worden de Vleugelen geplaatst, te weeten, de kleene worden naast en wat onder de groote, geschikt. Ende daar naa komt en volgt het agterste paar Beenen, dat op de wys van het eerste ende het tweede paar Beenen onder het vel geplaatst is. Alle deese deelen syn onder het vel eenigsins gevouwen ende rimpelig, ook wel ruym en meer als de helft kleender ende korter als naderhant wanneer de Wurm een Popken genaamt wort; alwaarse, te weeten als nu de Wurm syn vel afstroopt, door lucht, ende vogtigheid of bloet, merkelyk ende wonderbaarelyk uytgeset ende uytgerekt worden, welke uytrekking, wanneer de Wurm door een peristaltique beweeging syn vel neerwaarts

quum enim omnes illae partes, subtilium fibrillarum atque filamentorum interventu, laxe cuti adhaerescant; hinc cutis eas, tanquam mobilium ope funiculorum, secum protrahit, ipsaeque, hac ratione extensae, vicissim, chordae instar sua e trochlea elabentis, e cute semet evolvunt. Atque haec vera est ratio, ob quam hae partes adeo regulariter in Nympha digestae atque extensae sunt, sive tam nitido firmiterque determinato ordine, & mirifico situ constitutae: quemadmodum nunc secundum icones, quas exaravi, descriptum eo. +Primum igitur icone paullo minore dispositionem partium sub cute, aliquantum saltem e +situ suo dimotarum, ostendam. aa Cornua +sunt. b Proboscis suis cum partibus. ee Primum +notat par Pedum; sub quo alterum ff, +tandemque tertium gg, cernitur. hh ii Majores +& minores utriusque lateris Alae sunt. k Annulos Abdominis indicat. Jam icone nona earundem harumce partium in Nympha collocationem repraesentabo.

+a Caput notat Nymphae, quod nunc humoribus turgens, & impulsi aëris vi expansum, mollitie caeterum atque teneritudine lac recens coagulatum aemulatur: hunc vero in modum corpus quoque universum, omnesque partes reliquae, comparata sunt. Omnium harumce partium candidissimus est, instar lactis, color: totumque porro Animalculum omni penitus, quantillo etiam libet, motu notabili caret; ut hinc verum profecto referat cadaver.

+b b Oculos sistit in Verme, qui jam sub Nymphae forma comparet. Tres ejus minores Ocelli, disseminati, heic non conspici possunt; quum magis retrorsum & altius in Capite, medio inter Oculos majores loco, constituti sint. Prima autem mutatio, quae in Animalculo hoc animadvertitur, cum id per humidorum evaporationem robustius fit, sese circa mox memoratos minores, & in icone expressos majores +b b Oculos manifestat. Scilicet in eo haec consistit, quod Oculi paullatim, & modo velut insensibili, dilute purpurascentem induant colorem: quin & eodem illo tempore semilunaris Oculorum figura internoscitur; quam alioquin ob intensissimum, qui heic obtinet, candorem colorisque claritatem nequaquam licet diseer nere.

+c c Antennae sunt sive Cornua, quae e medio Capitis pullulantia, vi abstractae cutis versus Ventrem recurvata, elegantissime ibi-

afschuyvende doet barsten, ongeloofelyk geholpen wort door dit afstroopende vel, dat alle deese deelen als inschuyvende strikskens met sig voert, alsoo se daar met subtile veselkens en draatkens losselyk aan vast syn, waar door dan deeze deelen, als se uytgerekt zyn, als een tou dat door syn katrol heen schiet, afglyen: dat dan eygentlyk de reeden is van deese deelen haar reguliere schikking ende uytrekking, of van haar nette ende seekere bepaalde order ende wonderbarelyke situatie in de Pop, gelyk ik nu hoese daar geplaatst syn, al afbeeldende gaa beschryven. Sullende egter in wat kleender figuur de schikking der deelen onder het vel, dan een kleen weinig uyt haar Situatie geboogen, eerstelyk aanwysen. +aa zyn de Hoornen. b de Snuit met syne deelen. ee betekent het eerste paar Voeten: waar onder +volgt het tweede ff paar, en daar na het derde +gg paar. hh ii betekenen de groote ende de kleene +Vleugelkens aan weersyden. k syn de Ringen des Onderbuiks. Volgt nu in de negende figuur de schikking en afbeelding deser deelen in het Popken.

 

+a. Is het Hooft van de Pop, dat nu met vogtigheid opgeswollen, ende door ingedreeve lucht uytgeset is; synde vorders soo week ende teer als effen geronnen melk, gelyk ook soo het verdere lichaam, ende alle de andere deelen syn. De couleur van alle deese leeden is heel wit als melk. Synde vorder het gansche Dierken sonder de minste ofte eenige merkelyke beweeging, hoe kleen sy ook weesen mag, soo dat het als een waaragtig dood lichaam sig vertoont.

+bb. Zyn de Oogen van de Wurm nu de gestalte van deese Pop vertoonende. De drie kleene verspreide Oogkens syn hier niet sigtbaar, alsoo sy na agteren en hooger op het hooft tusschen dese Oogen ingeplaatst worden. Omtrent nu de geseide kleene, +ende deese afgetekende groote Oogen bb, wort de eerste verandering in het Dierken gemerkt, wanneer als het nu door uytdamping van vogtigheeden sterk wort. Deese eerste verandering die men omtrent de Oogen merkt, is dat se langsaam en als ongevoelyk bleek purperagtig van couleur worden, gelyk dan ook op die tyt haar halve maanwyse figuur onderkent word, die anders om de seer groote wittigheid ende helderheid van couleur geheel onkenbaar is.

 

+cc Zyn de Hoornen, die uyt het midden van het hooft spruytende, door het afgestroopte vel na den Buyk omgeboogen syn, ende aldaar seer aar-

dem juxta Proboscidem ejusque partes collocantur. Sub extremis Antennarum apicibus dispositi conspiciuntur tres articuli primi paris +Crurum ii. In earum autem medio transparentes videre licet Fistulas aëriferas.

+d Labium indicat, quod equidem haud adeo notabiliter mole auctum aut distentum est.

+ee Dentes sunt sive Mandibulae, quae a Labio aliquatenus obteguntur.

+f f Primum ostendit par illarum, quae ad Proboscidem pertinent, particularum: gaudent & hae suis Fistulis aëriis. Supra eas vero, sub Dentibus, quaedam cernitur portio tertii vel ultimi paris particularum, Proboscidi propriarum, quae quidem reliquis omnibus brevissimae sunt & minutissimae.

+g g Alterum notat articulatum par particularum Proboscidem constituentium, quae in tres articulos utrinque divisae sunt.

+h Ipsa est Proboscis, inter & subter omnes hactenus recensitas particulas, quam pulcherrime collocata. Animadverti autem heic meretur, quod omnes istae particulae hoc tempore transparentibus Fistulis aëriis sint instructae: verum quando Animalculum ad ultimae suae cutis mutationem propius accedit, nomenque Apiculae paullo post adepturum est; tunc omnes illae Fistulae aëriae maximam rursus partem invisibiles redduntur. Id ipsum vero & circa vascula Alarum obtinet: ea enim tum temporis quoque adeo constringuntur; ut nequaquam Fistulas aërias, sed nerveas saltem fibras esse opineris.

+i i Primum exhibet par Crurum in Ape, quae etiamnum Nympha vocatur. Extremos tres horumce Crurum articulos sub extremitatibus Antennarum cc collocatos videre licet.

+k k Binae sunt particulae admodum concinnae, rigide extantes, translucidae, quae ad infimos primi Crurum paris articulos sitae, ornamenti saltem loco, Nymphae inservire videntur; quandoquidem sub exuviarum rejectione, una cum cute, tandem totae abstrahuntur atque penitus abolentur.

+l l Alterum par Crurum in Nympha, quod itidem transparentibus gaudet Fistulis aëriis. Crura haec, vi abstractae cutis, adactique aëris & propulsi humoris efficacitate, ultra corporis medietatem usque depressa & protensa, perquam regulariter ibi collocantur.

+m m Alae sunt Apis sub Nymphae habitu etiamnum constitutae, quas hactenus tantum ex parte videre licet. Plurimis hae quoque

dig naast den Snuit en syne deelen geplaatst worden. Onder haare uyterste tippen siet men drie +articulatien van het eerste paar Beenen ii. In haar midden siet men de doorschynende Luchtpypkens.

 

+d Is de Lip, die niet seer veel vergroot ofte uytgeset is.

+e e. Syn de Tanden of Kakebeenen, die van de Lip eenigsins bedekt worden.

+f f Is het eerste paar deelkens van den Snuit, dat meede syne Luchtpypkens heeft: hier boven aan onder de Tanden siet men een gedee te van het derde of laatste paar deelkens van den Snuit, dat het kortste en kleenste paar is.

 

+g g Is het tweede gearticuleerde paar deelkens van den Snuit, dat ook drie articulatien aan weer syden heeft.

+h Is de Snuyt selve, seer aardig tussen en onder alle deese opgetelde deelkens geplaatst. Hier dient nu aangemerkt, dat alle deese ledekens met doorschynende Luchtpypkens voorsien zyn. Maar wanneer het Dierken nadert om syn laatste huyt af te leggen, en nu den naam van een Bye te verkrygen; soo worde alle die Luchtpypen voor 't meeste gedeelte onsigtbaar. Dat ook omtrent de Aderen der Vleugelen geschiet, die men dan meede voor geen Luchtpypen zou neemen. Maar alleen voor zenuwagtige vesels.

 

+ii Is het eerste paar Beenen in de Bye, nu nog een Pop heetende. De agterste drie articulatien deeser Beenen, siet men onder het uyterste van de Hoornen c c geplaatst.

+k k Syn twee seer aardige styf opstaande doorlugtige deelkens, dewelke aan de onderste leeden van het eerste paar Beenen geplaatst syn, ende niet als tot cieragie in de Pop schynen te dienen, want se met het vervellen eyndelyk heel met het vel afgestroopt en verloren worden.

 

+l l Het tweede paar Beenen in de Pop, dat meede doorschynende Luchtpypen heeft; ende welke Beenen door het afgestroopte vel, de inschietende lucht, ende de voortgedreeve vogtigheid, tot over de helft van het lichaam, seer regulier geplaast ende uytgetrokken syn.

+m m De Vleugelen van de Bye, een Pop nu genoemt wordende; deselve siet men maar ten deelen. Deese hebben ook seer veele Luchtpypen, dewelke als

Fistulis gaudent aëriis, quae quidem, sicubi Nympha haec ultimam suam pelliculam exuit, una cum reliquis omnibus semel adhuc exuvias depositurae sunt: quo facto postmodum, quando hae Fistulae recens intropulso aëre denuo distenduntur, Vesiculaeque pneumaticae, quae hactenus contractae erant, aëre eodem inflantur, id efficitur; ut tota deinceps Ala semet expandat, & triplo, imo quadruplo grandior, quam modo est, evadat. Attamen haud soli aëri expansio isthaec Alarum adscribenda venit; sed etiam, & potissimum quidem, sanguini: eodem enim tempore, quo in Alas impellitur aër, notabilis quoque sanguinis quantitas in vasa Alarum sanguinea adigitur. Sanguis autem iste limpidus est humor vel ichor; quemadmodum observari potest, sicubi eo tempore particula quaedam de Alis abscinditur: tum enim modo dictus humor inde prosluit, ob vasorum sanguineorum angultias, sub forma minutorum globulorum, pellucentium, qui sensim & paullatim in notabiles guttulas excrescunt, comparens. Heic vero nunc notare juvat, quod nonnullae Muscarum Nymphae, quando exuvias ponunt, non solum complicatas suas Alas expandant, sed etiam totum suum corpus diffundant: unde fit, ut duplo deinde majores appareant, quam exuviae, quibus ante inclusae fuerunt. In Papilionibus Alarum expansio inter elegantissima est, quae in rerum natura occurrunt, phaenomena: ibi enim quadrantis horae spatio Alula, dimidio digiti nostri auricularis ungue haud major, ad magnitudinem monetae argenteae, Imperialis dictae, semet explicat; eodemque tempore omnes simul ejus colores augentur, extenduntur & diffunduntur: unde equidem mirabile visu nascitur spectaculum; & vel multo etiam mirabilius, si cui ejusdem ratio e longinquo saltem aliquatenus cognita est. Neque enim profecto aliter quidpiam de magnificentia arcanorum Naturae nobis innotescit, nisi quousque, infirmi ope ratiocinii, de evidentioribus quibusdam & vel tactu percipiendis effectibus qualecunque judicium ferre valemus; quod ipsum interim satis frequentibus adhuc erroribus obnoxium est. Quando memoratae Alae in Papilionibus explicantur, tunc Fistulae earum aëriae, Cerae instar, mollissimae sunt, Alaeque deorsum propendent, +ut tanto facilius aëre & humore distendi queant.

+nn Scapulae sunt, quae paullo inferius nonnihil acutiores extuberant. Sub his alterum

deese Pop nu haar laatste huytken aflegt, nog eens met alle de andere vervellen sullen; waar door als se dan op nieuw met ingedreeve lucht uytgeset worden, ende de samengetrokken Luchtblaasjes met lucht opgeblasen worden, de gansche Vleugel sal sal komen uyt te spannen, ende drie en viermaal grooter als nu tegenswoordig worden: egter soo en is de lucht de oorsaak van dit uytspannen der Vleugelen alleen niet, maar voornamelyk het bloet: want op die selve tyt, als de lucht in de Vleugelen geperst wort, zoo wort daar ook door de Bloet Vaten derselve een merkelyke quantiteit bloet ingedrongen, 't geen als een heldere vogtigheid van couleur is, dat men gewaar wort als men de Vleugelen op die tyt een stuksken afknipt, want dan loopt daar de geseide vogtigheid uyt; dat sig dan om de naauwte van de bloetaderkens in figuur van kleene doorlugtige klootkens vertoont, die langsaam ende allengskens tot merkelyke droppelkens vermeerdert worden. Hier dient nu aangemerkt, dat sommige Popkens van Vliegen als se vervellen, niet alleen haar beplooide Vleugelen uytspannen, maar selfs haar gansche lichaam wort uytgeset, waar door se dan tweemaal grooter haar vertonen, als het afgeleide vel daarse in beslooten syn geweest. In de Kapellekens is het uytspannen der Vleugelen een van de raarste saaken, die men in de natuur sou kunnen bemerken, want in den tyt van een kwartiers uurs spant een Vleugelken, soo kleen als onse halve nagel van de pink tot de groote van een ryksdaalder uyt, op welke tyt dan ook alle de couleuren vermeerdert, uytgeset ende vergroot worden, dat wonderbaarelyk om te sien is, ende nog wonderbaarelyker, als men daar van verre eenigsins de reeden van weet ende siet: want sekerlyk anders en weeten wy van de heerlykheid der diepe verborgentheeden in de Natuur niet, als dat we door swakke reedenen soo iets van eenige merkelyke ende tastelyke effecten oordeelen kunnen, ende nog dwaalen wy ook veelmaal daar omtrent, Als deese Vleugelen in de Kapellekens uytgespannen worden, soo syn de Luchtpypen als Wasch soo week, hangende de Vleugelen om laag, om te beeter door lucht en vogtigheid uytgeset te kunnen worden.

+n n Zyn de Schouderbladen, die een weinig lager wat spitser uytpuylen. Hier onder is het tweede

par orificiorum, quibus Fistulae aëriae in Pectore patent, conspicitur: aër autem, qui haec per orificia expellitur, illi deinde bombo producendo inservit, quem Apes postmodum suarum ope Alarum excitant.

+oo Ultimum sistit Crurum par transparentibus itidem Fistulis aëriis, tanquam venulis, instructum.

+pp Annuli sunt abdominales; in quibus septem utrinque Fistularum aëriarum aperturae hiant. Haud tamen apertiones hasce heic depictas exhibui; quandoquidem hactenus verum earum locum ignoro: admodum enim obscure comparent; quia unus heic usque quaque color obtinet. Id saltem sub Nymphae dissectione vidi, quod ostia Fistularum aëriarum in Annulis abdominalibus terminentur. In Pectore tria ejusmodi orificia conspexi. Verum in Anatome Nymphae nonnulla adhuc, quae ad hanc rem pertinent, commemorabo.

+q Posticas Nymphae partes exhibet. Cernitur ibi Aculeus paullulum extra corpus protuberans, +una cum binis illis particulis r, quae heic in Ape vulgari, quin & in Foemella, Aculeum +comitantur. Anus tandem s subtus comparet.

Quodsi dein omnes hactenus recensitae partes suis e locis dimoventur; tunc Capitis, Pectoris & Abdominis divisiones hac in Nympha quam nitidissime in conspectum prodeunt; Pectoris tamen potissimum: atque sic simul ibidem pulchre videre licet, quomodo Crura cum Pectore articulentur: id enim ne tum quidem, quando Animalculum hoc jamjam Apis nomen gerit, prae multa lanugine ibi loci exsurgente distincte conspici potest. Porro si invertitur Animalculum, ut Ventri suo incumbat; quam manifestissime tres corporis divisiones in eo conspiciuntur: in corneo-osseis vero Thoracis partibus, quae hactenus membranaceae sunt & tenerrimae, permeantes itidem Fistulae aëriae observantur.

Prima mutatio externa, quae circa Nympham animadvertitur, in eo consistit, quod Oculi ejus sensim colorati fiant. Principio quidem tres illi singulares Ocelli, disparati, qui, Animalculo in dorsum resupinato, inter semilunares majorum Oculorum curvaturas defixi cernuntur (prout postmodum accuratius exponam), semet distinguunt: eodem vero tempore semilunaris etiam figura Oculorum, una cum horum divisionibus, per coloris diversitatem conspicua redditur. Nec praeter hanc co-

paar openingen der Luchtpypen van de Borst te sien, en de lucht, die sy daar door uyt perssen, dient naderhant tot het geluyt dat se met de Vleugelen maaken.

 

+oo Is het laatste paar Beenen met doorschynende Luchtpypkens als met aderkens voorsien.

 

+pp Syn de Ringen des Buyks, alwaar op geplaatst syn seven openingen van Luchtpypen aan weersyden, die ik niet af en teken, door reeden, dat ik eygentlyk haar regte plaats tot nog toe niet en weet, ende dat se haar seer duyster, door dien alles eencouleurig is, vertonen. Alleen in 't openen van de Pop heb ik gesien, dat de openingen der Luchtpypen inde ringen des Buyks eyndigden. In de Borst heb ik daar drie gesien. Dan in de ontleding van de Pop sal ik hier nog iets meer van seggen.

 

+q Verbeelt de agterste deelen van de Pop, alwaar de Angel een weinig buyten het lichaam uytpuylende sig vertoont, gelyk ook die twee deelkens den Angel in de gemeene Bye, en ook in 't Wyf ken accompagneeren. Soo siet men ook daar onder de opening van den Aarsdarm.

Vorders soo men nu deese deelkens van haar plaats beweegt, soo siet men hier in dit Popken seer net de verdeelingen van Hooft, Borst ende Buyk; maar voornamentlyk die van de Borst, alwaar bysonderlyk dan gesien kan worden, hoe de Beenen haar met de Borst articuleeren. Want dat kan selfs, als nu dit Dierken een Bye genoemt wort, aldaar ter plaatse om syn hayrigheid niet wel gesien worden. Het Dierken nu omgekeert ende op syn Buyk gelegt synde, soo siet men daar in seer distinct de drie verdeelingen des lichaams. Ende in de Hoornbeenagtige deelen der Borst, die nu vliesig syn ende seer teer, daar siet men meede de doorlopende Luchtpypkens.

 

De eerste uytwendige verandering dewelke men omtrent het Popken verneemt, is omtrent de Oogen die allengskens couleur verkrygen. Onder de selve, als het op syn rug leyt, siet men de drie bysondere verspreide Oogkens, die tusschen de halve maanwyse hogten der groote ingeplant synde, (als nader blyken sal) het eerste haar vertoonen; op welke tyt dan ook de halve maanwyse figuur van de Oogen met haare verdeelingen, door het onderscheit van couleur haar sigtbaar maaken. Behalven deese verandering van couleur, die in de drie verspreide oog-

loris mutationem, quae & in tribus Ocellis disparatis, & in semilunaribus Oculis, occurrit, aliud quidpiam sub id tempus in Nympha mutatum animadverti potest.

Quando autem Oculorum color paullatim purpurascit; tunc circa Corpus & Crura exiguae quaedam mutationes quoque conspiciuntur: partes nimirum corneo-osseae Scapularum jamjam incipiunt flavescentem & nonnihil ad fuscorubrum vergentem acquirere colorem: quin & particulae corneo-osseae Alarum, Crurum, & sic porro, levissima tum ejusmodi mutationis indicia praebent.

Dum vero membrorum color dictum in modum sub accretione mutatur; purpureus quinque Oculorum color magis magisque fuscus evadit: eodem autem tempore Pediculorum quoque Ungues corneo-osseos fieri videmus & ex fusco rubros; quae ipsa mutatio tum etiam circa Dentes observatur.

Interea Oculi pedetentim fiunt magis nigricantes: neque tamen ulla penitus divisio in tunica eos extrinsecus investiente datur hactenus; quanquam divisiones tum temporis haud difficulter videre liceat per memoratam tunicam transparentes. Jam partes Proboscidis corneo-osseae pariter incipiunt nigrescere; quin & Cornua, quae infra Oculos sita sunt, & supra quae disparati Ocelli conspiciuntur.

Thorax porro circa id tempus ex griseo & helvo colore manifeste in subfuscum nigricantem mutatur: jamque simul universum corpus, subter cutem, nigrescentibus quibusdam punctis, quae Pilorum plumatilium rudimenta sunt, distingui videmus.

Dum totum corpus hac ratione mutatur, increscendo alteratur, & robustius evadit; ut ipsos etiam Pedum Unguiculos, intra cuticulam, qua ambiuntur, jam moveri appareat; vel maxime notabiles adhuc mutationes interea circa Aculeum observantur. Est nimirum Aculeus hucusque itidem externa pars; quamvis postmodum intra corpus reduci possit, & revera reducatur: hinc quoniam is, absque sectione praevia, in Nympha conspicuus est, incrementa etiam ejus facile observare licet. Verum ut tanto melius ea, quae circa hanc rem observavi, intelligantur; vel maxime necessarium duco praemonuisse, quod Aculeus aeque, ac aliae omnes corporis partes, cutem suam mutet, cum Nympha ultimas suas exuvias deponit: quapropter Aculei mutationes haud minus liquido internosci possunt, quam quae Unguibus, Auribus, Den-

kens, ende in de halve maanwyse Oogen te sien is, soo en isser op die tyt niets te merken in het Popken.

 

Nu als de couleur der Oogen allengskens purperverwig wort, als dan soo siet men op het lichaam ende de beenen eenige weinige verandering: dat is, men siet de hoornbeenagtige deelen der Schouderbladen effen geelagtig, en een weinig naa 't bruynroot trekkende van couleur worden, gelyk ook de hoornbeenagtige deelkens omtrent de Vleugelen, ende die der Beenen, en soo voort, op die wyse dan effen kennelyk verandert worden.

Terwyl de couleur der leeden op de geseide wyse vergroeit of verandert, soo wort de purpure couleur der vyf Oogen allengskens bruynder; op welken tyt men de Nagelen van de Beenen siet hoornbeenagtig ende bruynroot van couleur worden. Gelyk deese vergroeying dan ook soo omtrent de Tanden te merken is.

Ondertusschen worden de Oogen allengskens donkerder, synde daar gansch geen verdeelingen in het vlies, dat haar uyterlyk bekleet; ende welke verdeelingen men dan egter makkelyk door dit geseide vlies kan sien heen schynen. Op deesen tyt worden de hoornbeenagtige deelen van den Snuit meede swartagtig van couleur; gelyk ook de Hoornen, die onder de Oogen staan: en waar boven de verspreide Oogskens te sien syn.

Vorders wort de Borst op deesen tyt van een gryse en vale couleur merkelyk in bruynagtig swart verandert; wanneer vorders over het geheele lichaam (alles onder het vel) eenige swartagtige stippelen, die de begintselen van de Pluymhayrkens syn, haar vertoonen.

Terwyl het gansche lichaam soo verandert, vergroeit ende sterk wort, en dat men op deesen tyt de Nagelen aan de Beenen haar in het huytken, dat ze omvangt, kan sien beweegen: soo siet men nog seer merkelyke veranderingen omtrent den Angel, die meede een uytwendig deel is, hoewel hy binnen in het lichaam naderhand kan verborgen worden, en de ook verborgen wort. Waarom dan alsoo de Angel sonder snyding in het Popken gesien wort, soo kan men syne aangroeyingen ligtelyk meede observeeren. Maar om te beeter, wat ik daar omtrent geobserveert hebbe, te begrypen, soo agt ik voor al nodig te seggen, dat deselve eeven als alle andere deelen van het lichaam, wanneer de Pop haar laatste huyt aflegt, meede komt te vervellen. Waarom dan de veranderingen van den Angel, even kennelyk als die van de Nagelen, de Voeten ende de Tanden aan te merken syn. Deese eerste verande-

tibusque eveniunt. Prima igitur mutatio, quae circa Aculeum animadvertitur, in eo consistit, quod recurvi ejus uncinuli, quibus necessario efficitur, ut Aculeus facto vulneri impactus maneat, in conspectum prodeant. Quando enim utraque Crura, aeque ac Vagina, Aculei adhuc membranacea sunt & veluti cartilaginea; dicti uncinuli suo jam semet colore ex flavo rubente distinguunt: is vero color deinde per universum Aculeum paullatim diffunditur; dum interim simul acuminati apices binorum Aculei Crurum eodem tempore naturam corneo-osseam, coloremque obscuriorem, adsciscunt. Quin ambitus etiam sive extremitas Vaginae Aculei, simili modo, colorem mutat, indurescit, & corneo-ossea evadit. Quoniam autem partes reliquae hucusque album suum colorem retinent; hinc memoratae mutationes tanto facilius oculos feriunt: probe enim animadvertendum est, quod Aculeus, ratione sui coloris, vel magis etiam conspicuus sit in Nympha, quam postmodum in Ape ipsa. Ambo caeterum Crura, aeque ac Vagina Aculei, peculiares intra membranas, quae singulariter exuuntur, inclusa sunt: unde in Nympha Crura isthaec proxime juxta se mutuo collocata admodum distincte videre licet: id quod in Ape nequaquam obtinet; quandoquidem in hac Crura Aculei intra Vaginam recondita haerent: quemadmodum infra accurate describam, atque figuris repraesentabo. Porro sub hoc idem tempus partes hactenus memoratae aeque, ac aliae omnes, suam quaelibet perfectionem nanciscuntur: Oculi nimirum, Dentes, Pedes, Ungues, Cornua, & reliqua. Quin & Thorax interea paullatim magis fuscum acquirit colorem, cornuque naturae propior & pilis admodum hispidus evadit.

Ultima mutatio fit circa robur atque colorem Alarum: quo tempore Proboscis itidem rubescentem suum & spadiceum colorem, transparentesque, quibus ornatur, Pilos visui offert. Sic itaque, difflatis tandem quibuscunque superfluis humoribus, Nympha de omnibus suis membris exuvias ponit, textumque suum morsu adaperiens, sub forma demum Apiculae e Cera, in qua hactenus delituerat, prorepit. Alae hujus Apiculae tum temporis plerumque adhuc complicatae sunt; nonnunquam tamen etiam expansae: quando nimirum ea aliquamdiu in cereo suo domicilio retenta fuit, nec satis expedite inde prorumpere valuit; tunc observari solet, quod ejus Alae jam prius in cellula semet explicave-

ring, die men omtrent den Angel verneemt, is dat daar aan sigtbaar worden de weerhaaxkens, waar door deselve nootsakelyk in de wonde blyft sitten. Want terwyl beyde de Beenen, ende de Scheede van den Angel nog vliesagtig, ende als kraakbeenagtig syn, soo worden de geseide weerhaaken door haar geel roode couleur daar seer sigtbaar aan, dewelke couleur zig allengskens den ganschen Angel over verspreit, terwyl op den selven tyt de spitse punten van de twee Beenen geheel hoornbeenagtig, ende donker van couleur worden. Op deese wyse wort ook de omtrek of de rant van de Scheede des Angels verandert in couleur, verhart ende hoornbeenagtig. Welke veranderingen, alsoo de vordere deelen nog wit syn ende blyven, haar als dan seer makkelyk sien laaten. Want daar wel op te letten is, dat is, dat de Angel sigtbaarder van couleur in het Popken is, als naderhant in de Bye selve. Wordende vorder beyde de Beenen des Angels, als ook de Scheede selfs, in bysondere vliesen, die particulierelyk afgestroopt worden, opgeslooten: waarom men het eene Been naast het andere leggende, in de Pop seer kennelyk kan sien, dat in de Bye gansch geen plaats heeft, alwaar de Beenen des Angels in de Scheede opgeslooten worden, als ik onder net beschryven sal, ende aldaar uytbeelden. Nu vorders siet men op deesen tyt deese, ende alle de andere deelen haar perfectie verkrygen, als de Oogen, de Tanden, de Voeten, de Nagelen, de Hoornen, ende soo voorts. Terwyl ook de Borst allengskens bruynder haar vertoont ende hoornagtiger word, als ook seer hayrig.

 

De laatste verandering is omtrent de sterkte ende de couleur der Vleugelen, op welken tyt de Snuit meede syn rootagtige en castanie bruyne couleur vertoont, met dan syne doorschynende hayrkens. Tot eyndelyk alle overvloedige vogtigheeden uytgewasemt synde, dit Popken alle syne leeden komt te vervellen, en syn spinsel doorgebeeten hebbende, in gestalte van een Bye uyt syn Wasch, daar het in beslooten was te kruypen, meesten tyt de Vleugelen nog gevouwen hebbende, en somtyts weer die uyt gespreit hebbende, wanneer het namentlyk eenigen tyt is in syn Wasschen Huysken opgehouden geweest, ende dat het daar niet veerdig genoeg en heeft kunnen doorbreeken, dat dan de reeden is, waarom syn Vleugelen daar binnen in uytgespreit syn. Alle

rint. Omnes pariter Muscarum species Alis etiamnum complicatis in lucem prodeunt.

Quum Nympham Apis vulgaris, quo tempore Oculorum ejus color vix inceperat manifestus fieri, dissecarem; Cuticulâ adapertâ Pinguedinem vidi in Capite quam facillime a Fistulis aëriferis secedere: quod ipsum & circa extimam Oculorum Tunicam, quae divisionibus caret, obtinebat. Omnia caeterum Oculi contenta erant quam mollissima. Fibrae Pyramidales inversae, infra describendae, gelatinam referebant de carne vitulina paratam. Cerebrum pariter tantae erat mollitiei, ut vel levissime saltem adtactum mox a Medullae Spinalis principio abseederet. Ipsa etiam Medulla Spinalis heic loci aeque, ac in Abdomine, quam mollissima erat atque tenerrima. Quin & tres illi disparati Ocelli, qui, uti infra liquidius innotescet, forma triangulari, inter Oculos divisionibus praeditos collocati sunt, ob albi coloris sui in purpureum mutationem quam clarissime dignosci poterant, cum cutem inde prius detraxissem. Dentes membranosi erant, nec duritiei quodpiam aut corneo-osseae naturae vestigium exhibebant: intrinsecus tamen mucoso scatebant humore; quo expresso intus veluti cavi videbantur. In abortibus humanis sex mensium Maxillae itidem Dentes monstrant membranaceos; qui tamen variis in locis jamjam in os abire animadvertuntur.

In Thorace omnia ad stuporem usque mollicula adhuc & tenella erant. Fibras musculares quidem commode satis ibi conspicere & quodammodo etiam a se mutuo separare licebat: at vero adeo tamen supra modum molles adhuc & tenerae erant; ut vel levissime adtactae mox de locis, quibus infigebantur, decederent: caeterum quoque nonnihil breviores illae heic sunt, magisque compactae, quam in eodem Animalculo jam in Apem mutato. Et sane observo, omnes fibras musculares similem in modum a natura contractas esse; postmodum vero demum, repugnante quasi natura, vi sanguinis & humorum extendi: quae forte ratio est, ob quam hae fibrae continuo, & vel aliquot etiam annis post Animalium mortem, semet contrahere nituntur. Musculorum autem illa in Animantibus nondum natis compactio sive condensatio suam inde trahit originem, quod investientes membranae eorum corpora constringant: unde fit, ut sanguis & aër impediantur, quo minus Musculos satis distendere possint. Exempla hujusce rei perquam

soorten van Vliegen komen ook met haar gevouwe Vleugelen te voorschyn.

Een Popken van een gemeene Bye, daar de couleur der Oogen effen sigtbaar begon te worden, ontledigende, daar sag ik in het Hooft als ik het Vel opende, dat het Vet seer ligt van de Luchtpypen kwam af te wyken. Gelyk ook deede het uyterste Vlies van de Oogen, dat geene verdeelingen heeft. Vorders was al het geen in het Oog besloten was seer week. De omgekeerde Pyramidale Vesels die ik onder beschryven sal, waren als kalfs lil. De Hersenen van gelyken die waren soo week, dat se op het minste aanraaken van het begin des Mergs afweeken. Gelyk ook het Ruggemerg soo hier als in den Onderbuik seer week ende teer was. De drie verspreide Oogskens, tusschen die met haare verdeelingen, driehoekig in geplaatst (als onder nader blyken sal) waaren meede, het vlies daar afgetrokken synde, seer kennelyk door haare verandering van wit in purper. De Tanden waren vliesig sonder dat men daar eenige hardigheid of hoornbeenagtigheid aan kon merken. Van binnen waren sy gevult met een slymagtige vogtigbeid, dewelke als men daar uyt perste, soo vertoonden de Tanden haar hol. In de Kakebeenderen der kinderen, die maar 6 maanden gedraagen syn, daar syn de Tanden meede vliesig, alleen dat men hier en daar haar tot been siet vergroeyen.

 

In de Borst was alles nog soo week ende teer, dat het te verwonderen was. De spieragtige Vesels aldaar kon men wel bekwamelyk sien ende eenigsins verdeelen, maar sy waaren soo uytermaaten week ende teer, datse op het minste roeren van de plaatsen daar se ingeplant waaren, afweeken; synde vorders eenigsins kleender, korter ende meerder in een gedrongen, dan als dit Dierken nu een Bye genoemt wort. Soo bevind ik ook dat alle de Spieragtige Vesels van nature samengetrokken syn, ende daar nu naderhant door bloet ende vogtigheeden als tegens natuur uitgerekt worden; dat sonder twyfel de reeden is, waarom se haar geduurig tragten weer te samen te trekken, ende dat self eenige jaaren, als de Dieren nu al dood syn geweest. Dit samendringen of verdikken der spieren in de ongeboren Dieren neemt syn oorspronk, om dat de vliesen die haar omvangen, het lichaam te samen binden, het welk belet dat het bloet en de lucht deselve niet genoegsaam uytsetten kan. Waar van men rare exempelen kan sien effen

singularia in Insectis mox, ac in lucem prodierunt, obvia, superius commemoravimus. Porro Pinguedo etiam heic loci quam facillime a connectentibus suis Membranis, Fistulisque Pulmonalibus, secedebat, atque hac sua friabilitate omnes reliquas partes e conspectu auferebat; quum innumeras in particulas albicantes, magnitudine discrepantes, semet divideret atque diffunderet. Inter hanc Pinguedinem contractae itidem cernebantur Vesiculae Pneumaticae, haud multum mutatae ab illa facie, quam ante in Verme, exuvias jamjam deposituro, prae se tulerant.

In Abdomine Ventriculus, adhuc quodammodo oblongus, suam nondum longitudinem, qua in Verme gaudet, in pyriformem figuram, quae in Ape desideratur, penitus contraxerat. Caeterum vero reliqua omnia Abdominis viscera jam formata erant & in molem spectabilem accreverant. Intestina, satis pulchre conspicua, robore mediocri pollebant: contentis autem opplebantur aquosis; neque hactenus viridem illam continebant materiem, quae in Nympharum paullo adultiorum Intestinis reperiunda, colore suo viridescente, per corpus & Cor in Dorso transparet. In Vitulis utero materno etiamnum detentis id ipsum quoque obtinet, atque contenta Intestinorum in iis simili etiam modo colorem mutant. Id vero simul perquam heic est singulare, quod istis excrementis intermisti reperiantur tales omni dote pili, qualibus Vitulorum os & corpus obsitum est: quo equidem argumento quam evidentissime demonstratur, quod Animalia isthaec suum in utero alimentum per os ingerant, quin & una cum Amnii humore pilos simul absorbeant, quos de superficie corporis sui lambendo evulserunt. Vasa Crocea itidem facillime internosci, atque heic in Nympha leviori negotio ab Intestino separari poterant, quam quidem in Ape aetatis plenitudinem jam adepta: namque, praeter Pinguedinis friabilitatem, valde adhuc tenerae erant Membranae, Fistulaeque Pulmonales admodum imbecillae, quibus isthaec Vasa illigantur. Aculei quoque partes internas, extrinsecus haud conspicuas, satis distincte jam dignoscere licebat. Id praeterea visu erat mirabile, quod Aculeus, qui postmodum adeo acuminatus, durus, suoque ictu tam formidabilis evadit, hactenus instar tenuis membranulae, mollissimus sit & tenerrimus, materieque insuper repletus aqueâ, quae inde expressa diffluit. Sacculus Aculei venenifer contractus erat,

na sy gebooren syn. siet boven. Vorders week het Vet meede alhier seer ligt van syne samenhegtende Vliesen ende Longpypen af, dat dan door syn brokkeligheid, want het sig in oneyndige witte deelkens van ongelyke grootte verspreide en deelde, ganschelyk het gesigt van de andere deelen belettede; tusschen in dit Vet sag men ook de samengetrokke Luchtblaasjes, die niet seer veel verandert waaren van de gestalte, diese in de Wurm, die op syn vervellen lag, hadden.

 

In den Buyk was de Maag nog eenigsins langwerpig, ende alsoo nog niet ten vollen van syne lengte, die hy Wurm synde hadde, tot de peeragtige gestalte, die hy als Bye hebben moet, samengetrokken. Anders waren alle de Ingewanden inden Onderbuik al geformeert of sigtbaarelyker aangegroeit. De Darmen waaren redelyk sigtbaar, synde ook reedelyk van sterkte, 't geen daar in bevat wierd was wateragtig, en alsoo nog niet vervult met die groene substantie, die men in de Darmen der Popkens als se wat ouder syn vind, ende dewelke dan ook groenagtig door het lichaam ende het Hart op den Rug doorschynt. In jonge Kalveren, die nog in de Baarmoeder syn, siet men meede dat selve, ende het geen in de Darmen bevat is veranaeren daar meede soo van couleur, en dat seer raar is, men vint binnen in deese vuiligheden het selve hayr, dat se aan de Bek en op het lichaam hebben, dat een onweerspreekelyk bewys is, dat deese Dieren door de mont aldaar haar voetsel inneemen, en haar lichaam likkende, dat hayr met het vogt dat in het binnenste Vlies der Nageboorte beslooten is, opslurpen. De Saffraanvaten waaren ook seer ligt te bekennen, ende hier in de Pop makkelyker ende ligter van den Darm nu te scheiden, dan als de Bye nu tot vollen ouderdom gekoomen is, ende dat door reeden van de teerheid der Vliesen, als ook de brokkeligheid van 't Vet, ende de swakheid der Longpypen, in de connectie met deselve. De inwendige deelen van den Angel, die men van buyten niet sien kan, waaren ook al seer kennelyk. Wonderlyk was het vorder te sien, dat de Angel die soo spits, hart, ende ontsaggelyk door syn steken naderhant word, dat die nu soo week en teer als een dun vliesken was, ende dan nog met een wateragtige substantie vervult, dewelke daar uyt gedrukt synde wegvloeyde. Het Fenynblaasken van den An-

ejusque tubuli caeci, quorum ope Venenum secernitur atque in sacculum devehitur, itidem jam jam poterant dignosci.

Ut autem omnes hactenus enumeratae partes mollissimae erant & tenerrimae; ita contra Asperae Arteriae productiones, sive Pulmonum cannulae, tanto distinctius semet exhibebant conspiciendas: cujus equidem, uti jam meminimus, ea est ratio, quod Pinguedo, hancque connectentes membranae, quam facillime inde secedant. Quodsi hinc Nympha, acuminatae ope forficulae, ab imo ad summum usque aperitur; omnis ejus Pinguedo, Membranulae, & reliqua contenta, levi negotio, in vasculo aqua pleno, inde sic elui possunt, ut solae Fistulae Pulmonales, quoad ramos majores ne quidem e naturali suo situ dimotae, in Cute superstites maneant. Simile experimentum alio etiam modo institui potest: tubulus nimirum vitreus, subtilis, in Nymphae corpus immittitur, injectaeque per hunc aquae adminiculo omnia deinceps contenta, praeter Fistulas aëriferas, e corpore eluuntur. Id ipsum vero etiam in Verme, cum is cutis suae mutationi proximus est, perficere licet, eumque deinceps aëre inflatum exsiccare atque conservare. Boum Lienes pari ratione quam facillime praeparari possunt: quodsi enim parenchyma Lienis prius per venam eluis, & ab exsiccato dein Liene tunicas exteriores cultelli ope abstrahis; spectaculum habebis longe elegantissimum. Hoc igitur tempore Fistulas Pulmonales harumque divaricationes in Nympha quam pulcherrime videre licet; ut levi etiam opera tunc numerari atque a se mutuo interstingui possint: septem videlicet in Abdomine, tres vero in Pectore patentes. Primum Fistularum Pulmonalium par suis hiat orificiis anterius in Pectore, circa collum: antequam vero binae hae Fistulae inde versus caput adscendant, facta prius anastomosi utrinque inter se committuntur, tumque duobus ramis admodum insignibus, instar Carotidum Arteriarum in Homine, sursum versus Caput feruntur, Cerebro, Oculis, Corniculis, Dentibus &c. sese infigentes. Altera bina orificia sub Scapulis aperiuntur: postrema vero tandem sub Alis. Inde autem ulterius nonnulli Fistularum Pulmonalium rami perquam notabiles e Pectore versus Crura & Alas distribuuntur, sub ultima cutis mutatione harumce partium explicationem, prout ante jam memoravi, promoventes. In Abdomine Fistularum Pulmonalium orificia ex-

gel was samengetrokken, syne Pypkens die blint syn, ende daar het fenyn in gesepareert wort, en tot het Blaasken gevoert, waaren meede al effen kenbaar.

Terwyl alle deese deelen soo week ende teer waaren, soo waren de Longepypen weer te sigtbaarder ende te kennelyker, het welke komt als nu al gesegt, door dien het Vet ende die dat connecteren, te weten de Vliesen daar seer ligtelyk afwyken. Soo dat als men een Pop met een scherp schaarken van onderen tot bovenen komt open te snyden, men dan seer ligtelyk al het Vet, de Vlieskens ende het geen daar verder in bevat word in een kopken met water daar kan uytspoelen, soo dat de Longpypen alleen dan in het Vel over blyven, ende dat ook sonder uyt haare situatie ten aansien van de grootste takken te raaken. Dit experiment kan nog op een andere wys gedaan worden, te weeten met een fyn glase pypken in het lichaam van de Pop te steeken, ende dan door ingespuyt water, het geen daar in bevat word, behalven de Luchtpypen daar uyt te spoelen. Het welk men ook omtrent de Wurm, als hy op syn vervellen legt, meede kan doen, ende dan deselve met lucht naderhant opgevult synde soo droogen ende bewaren Dit experiment is in Osse Milten mede seer ligt te doen, wanneer men desselvs vastigheid door de Ader heeft doen uytlopen, dat dan bysonder fraay staat, als men naderhant als de Milt gedroogt is, de buytenste Vliesen daar dun met een mes afschilt. Op deesen tyt is het dan het bequaamste om de Longpypen ende haare verdeelingen in de Pop te sien, dewelke men dan ook makkelyk kan tellen ende onderscheiden: als seven met haare Openingen in den Buyk, ende drie in de Borst. Het eerste paar Longpypen heeft syne openingen voor aan in de Borst omtrent den Hals, alwaar eer sy naa 't Hooft opklimmen, sy van weersyden met malkander anastomiseeren, ende dan met twee seer merkelyke takken, gelyk de Slagaders Carotides genaamt in ons, opwaars naa 't Hooft loopen, daar se de Hersenen, de Oogen, de Hoornen, de Tanden, en soo voorts ingeplant worden. De andere twee openingen hebben haare uytgangen onder de Schouderblaaden. De laatste onder de Vleugelen. Gaande dan soo vorder uyt de Borst eenige seer merkelyke takken der Longpypen na de Beenen ende de Vleugelen, dewelke in 't laaste afleggen des vels dan die helpen uytsetten,

trinsecus haud adeo accurate internoscere potui: videntur enim ibi loci oblique, ut Ureteres in Vesicam Hominum & Animantium quadrupedum, inseri. At vero intus in corpore admodum distinctae sunt earum insertiones: quemadmodum vel extrinsecus etiam videre licet, siquando propria quis arte Nympham ab exuviis liberat, sive cute exuit, Fistulasque aërias tunc ex orificiis suis producit. Quomodo Fistulae hae in Abdomine distributae sint, alibi jam dictum est, & passim ulterius exponetur.

Nymphae Apum, sicubi tandem satis diu, & ad plenariam usque nimii humoris dissipationem, in cereis suis domunculis conclusae haeserunt, omnium denique ultimam suam cuticulam exuunt; quae hinc una cum priore, quam Vermiculi sub forma etiamnum existentes deposuerunt, in fundo cellulae reperitur. Exuviis sic rejectis Textum deinde, Dentium suorum adminiculo, prius perforant, simulque Ceram, Texto superne adglutinatam, in fragmina veluti laciniosa effringentes ad latera reflectunt. Lacinias hasce aliae deinceps Apes denuo auferunt, cellularumque extremitatem ita repurgant, ut laevis iterum atque aequalis evadat. Mares aeque, ac Foemellae Apum, simili etiam modo e cellulis suis prorumpunt, similemque pariter omnes mutationem subeunt. Id saltem notabile heic datur discrimen, quod Apes vulgares, nec non Mares, plerumque complicatis etiamnum Alis in lucem prodeant: ut hinc, postquam e Textis suis proruperunt, earum Alae, vi impulsi & intro adacti aëris atque humoris, adhuc expandi prius debeant. Namque, uti alibi jam memoratum est, magnae +illae Venulae sive Nervuli, qui in Alis earum, juxta ac decima Figura commonstrat, animadvertuntur, revera Fistulae sunt aëriferae: his vero proxime adsident Vasa etiam sanguinea, sive quae Alis nutrimenti adferunt materiem. Isthaec autem a me facta observatio vel maxime digna est notatu; quandoquidem miracula DEI, in Insectis recondita, quam evidentissime patefacit, simulque funditus evertit improbas illas opiniones, quae statuunt, Animalcula haec ex putredine & fortuito quodam particularum confluxu prognasci: id enim si largimur; mox inde ad Animantia majora perversissime argumentantur harumce opinionum asseclae, DEIque Providentiam atque Omnipotentiam, quae in quorumcunque Animantium fabrica ubique aequales sunt, pessime extenuant

als alrede gesegt. In de Buyk heb ik de Luchtopeningen van huyten soo heel distinct niet onderscheiden kunnen, alsoo se daar schuyns als de Pisleyders in de Blaas der Menschen en viervoetige Dieren schynen ingeplant te worden; dan van binnen in het lichaam syn haare inplantingen seer kennelyk, gelyk als ook selfs uyterlyk te sien is, als men een Popke selfs komt te doen vervellen, ende de Luchtpypen dan uyt de openingen te halen. Hoe se nu in de Buyk gedistribueert worden, is al elders gesegt, en sal nog vorder hier en daar gesegt worden.

De Popkens der Byen nu lang genoeg ende tot volkomen uytdamping harer overtollige vogtigheeden, in haare Wassche huyskens beslooten geweest synde, stroopen eyndelyk haar alderlaatste huytken af, dat men met het andere te gelyk, dat hy als Wurm nog synde afgelegt heeft, op de gront van het huysken vinden kan. Haare huyt soo afgestroopt hebbende, soo breeken sy met haare Tanden eerst haar spintsel, en te gelyk het Wasch dat daar booven opgekleeft is aan stukken, dat se ter syden dan rafelig of veselig uyt doen wyken, ende het welke de andere Byen dan weer afneemen ende suyveren, soo dat de rant van 't huysken weer gelyk en effen wort. Op deselve wyse breeken ook de Mannekens ende de Wyfkens uyt haare huyskens, dewelke alle een gelyke verandering hebben. Dan egter met dit merkelyk onderscheit, dat de gemeene Byen ende ook de Mannekens, met samengevouwen Vleugelen meesten tyd voor den dag komen, en dewelke Vleugelen, na dat se nu uyt haar spintsel syn gebrooken, haar dan nog, door ingedreeve ende geperste lucht ende vogtigheid, uytspannen moeten. Want gelyk nu al elders gesegt, die groote Aderkens of Senuwkens in haare Vleugelen te bemerken, ende gelyk als ik hier in deese tiende afbeelding vertoon, syn eygentlyk Luchtpypen. Daar neffens dan ook haare bloet Aderkens, of die daar haar voetsel door passeert geplaatst syn, daar wel op te letten is, als een seer aanmerkelyke observatie van my synde, ende kragtig de wonderen GODS, omtrent deese kleene Dierkens verborgen, ontdekkende; ende te gelyk tot de grond toe neerwerpende die goddeloose gevoelens, van dat deese Dierkens uyt een verrotting ende gevallige t' samenvloeying van deelkens souden voortkomen; het welk als men toestaat, deese persoonen dan seer verkeert op groote Dieren toepassen, ende alsoo GODS Voorsienigbeid ende Almagtigheid, dewelke in het maaksel van alle Die-

& detrectant. Profecto si vel minimum Animalculum e putredine nasci potest; nihil impedit, quo minus & in omnium maximis idem queat evenire.

Foemellae tamen Apum haud, uti Apes vulgares atque Mares, clausis complicatisque in lucem prodeunt Alis, sed expansis atque explicatis: unde etiam volitantes e cellulis suis exeunt. Sapientissima hinc Natura domunculam quoque spatiosiorem ipsis apparavit, in qua commode apteque suas expandere Alas possunt; ut, postquam suis e cellulis proruperunt, ilico, si necessitas exigit, ad examinandum sint accinctae, aut etiam ipsam suam matrem, Foemellam seniorem, eliminare, hujusque sedem occupare valeant.

 

Persuasissimum mihi est, quod Apes reliquae indicio quodam praenoscant, Foemellam recens natam perfringendâ domunculâ suâ occupatam esse: unde etiam aliquot ante diebus, quam nova ab ipsis colonia aut examen instituitur, Apes plurimas domunculis dictarum Foemellarum adhaerescere videmus; quae dubio procul Foemellarum egressum exspectant, & mox mox prodituras stridore Alarum, qui cantus Apum est, veluti e longinquo hilares excipiunt atque salutant. Quapropter nullus dubito, quin Masculi praesertim primas in hoc negotio partes agant, lascivis haud absimiles Caballis, qui Equabus eminus saltem conspectis, mox adhinniunt, & statim ad coitum semet accingunt. Id ipsum in Bombycum Maribus pariter obtinet, qui, ut Foemellam minime videant, ilico tamen, ac ejus duntaxat odorem sentiunt, Alarum suarum adminiculo suavem excitant stridorem, ardente adeo generandi libidine agitati; ut vel mortuas haud raro Foemellas ineant, nec nisi vi ab his avelli possint. Haud credo interim, quod Apum Masculi cum Foemellis coitum celebrent: quamvis tamen, quousque par est, ad ipsas appropinquare gestiant; quoniam nascentem ab ejaculatione sui seminis titillationem sic percipiunt. Firmiter enim mihi persuasum est, quod Apum Masculi similem in modum suo semet spermate liberent, uti Pisces; qui id solummodo super Ovula profundunt, nec caeterum rem cum Foemellis habent. Circa haec tamen omnia haud difficile foret certa instituere experimenta: si nimirum Apis Foemella reticulo e filis confecto, aut vasculo vitreo sindone rara obligato, pyxidive perforatae inclusa, solo odore spermatis ma-

ren eeven gelyk is, grootelyks te kort doen ende verkleenen. Want soo maar het minste Dierken uyt verrotting kan groeyen, dat sou ook omtrent het aldergrootste gebeuren kunnen.

De Wyfkens der Byen dan die komen met geen toegeslooten en toegevouwen Vleugelen, als de gemeene Byen ende de Mannekens voor den dag, maar met uytgespreide ende ontvouwen Vleugelen, soo dat se uyt haare huyskens hier voort komen al vliegende. Waar toe ook haar van de alwyse Natuur een spatieuser huysken toegeschikt is, ende waar in se makkelyk ende bekwamelyk haare Vleugelen kunnen uytspannen, om alsoo dan uyt haare huyskens gebrooken synde, datelyk soo het nodig was te kunnen swermen, of wel het oude Wyfken selfs te doen vertrekken, ende het selve haar plaats te doen maaken.

Dat de andere Byen merken kunnen, dat het nieuw gebore Wyfken aan het uytbreeken van haar huysken doende is, daar en twyffel ik niet in het aldergeringste aan; waarom ook eenige daagen te vooren, eer se een nieuwe colonie maaken ofte swermen sullen, men veel Byen aan de huyskens der geseide Wyfkens siet hangen, dewelke sonder alle twyfel op haare uytkomst wagten, ende deselve met een gedril van Vleugelen, daar se haar gesang meede maaken, te gemoet sien, en als van verre verwellekomen. Soo dat ik niet en twyfel, of de Mannekens speelen hier voornamentlyk haar rolle, slagtende de weelderige Hengsten, dewelke op het te gemoet sien van de Merrie datelyk brietschen, ende haar tot de vermenging gereet maaken; het welk omtrent de Mannekens der Sydewurmen meede plaats grypt, dewelke, hoewel se het Wyfken niet en sien, datelyk als se haar lucht maar ruyken, een aangenaam gedril van Vleugelen maaken; synde soo heet in deese teelsieke begeerte, dat se haar dikmaals aan de doode Wyfkens koppelen, daar men se dan aftrekken moet. Dan het welk koppelen ik niet en geloof, dat de Mannekens der Byen met de Wyfkens doen, hoewel egter dat se dat soo veel naderen als se kunnen, om het gevoel van haar afschietende saatshalven, dat se op de wyse der Visschen, die het simpel over de kuit heen werpen sonder de Wyfkens te bekennen, haar soo ik vastelyk geloof quyt maaken, en van al het welke men sekere experimenten sou kunnen neemen, te weeten met een Bye van een Wyfken in een dradigh netken of ook oopen glaasken met yl lywaat toegebonden, of doorgeboort doosken te sluyten, ende die alleen door de lucht van het saat der Mannekens dan vrugtbaar te doen maaken. Dan dit alles sal ik onder nader verhandelen. Alleen dunkt my nodig, dit hier nog

sculini foecundaretur. Verum de hisce omnibus infra prolixius agam. Id saltem adhuc addere necessum duco, quod sonitus sive cantus ultimus, qui paullo ante, quam examinaturae sunt Apes, in Alveari percipitur, a sola tantum Foemella excitetur: scilicet videtur ea tum temporis jam impraegnata esse & mox Alveari evolatura; quandoquidem nonnisi unius profecto Apis vox est, quae tum percipitur.

Aliquando Foemellam penitus praepostere sua in domuncula locatam inveni, Alis interim nitiae jam & aequabiliter expansis ad volandum conformatam: quum vero exitum illa sibi a latere averso pararet, & Favi ipsius medium parietem, cujus jam magnam partem efforaverat, perfringere conaretur; hinc aliquot post diebus demum e cellula sua prorumpere posse videbatur. Auxilio igitur ipsi veni hisce in angustiis, mihique simul aptum comparavi subjectum, in quo Anatomen instituerem. Quo tempore Apes persentiscunt Foemellam in eo esse, ut sua e cellula prorumpat; haud dubito, quin insignis admodum in Alveari exoriatur mutatio, tam juvenculas, quam seniores inter Apes: quandoquidem illae recens natam, hae natu majorem sectantur Foemellam; imo multae nonnunquam senes juvenesque cum eadem simul stant Foemella. Interim isthaec tamen in partes distractio nequaquam vel electioni, vel dominatui cuidam, sive auctoritari debetur, neque & fictitias inter ceremonias honorarias, atque stipante senum & venerandarum Apum multitudine, simulque accedente Buccinatorum, Comicorum, & Musicorum concentu, aut sub terrifico adstantium Carnificum adspectu perficitur; quemadmodum lepide quidem, at in Naturam injuriose, comminiscuntur Auctores: minime gentium. Imo vero ingenitum duntaxat prolis educandae studium est, quod facit, ut Apes hac ratione Foemellam adsectentur: neque enim aliud quidpiam natis istis mancipiis, Apibus nimirum operariis, agendum incumbit; utpote quae solo illo stimulo permoveri possunt, omnesque suas actiones eum in finem dirigunt: quamvis profecto arduus admodum labor sit, quem in sobolis educatione & cellularum huic destinatarum continua aedificatione subire debent. Attamen larga ipsis merces retribuitur; quandoquidem vicissim, lauti loco praemii, suavi se melle nutriunt, quod indefessa sedulitate collegerunt: Dii namque in miserrimo isthoc vitae curriculo omnia laboribus vendunt. Utinam igitur exemplum

by te moeten voegen, dat het laatste gesang of geluyt, dat men in den Korf effen eer de Byen swermen zullen hoort, alleen van het Wyfken is; ende dat soo ik geloof, als het nu vrugtbaar is gemaakt, ende op het punt van haar vertrekken staat; want sekerlyk de stem die men dan hoort, is niet als van een Bye alleen.

 

Ik heb eens een Wyfken heel omgekeert in haar huysken gevonden, de Vleugelen net ende uytgespannen synde, ende bekwaam om te vliegen: maar alsoo het verkeert den uytgank wilde maaken, ende door het Honingraat selfs midden doorbreeken, daar het al een groot gat in gemaakt hadt, soo stont het geschapen om daar nog in eenige daagen niet uyt te sullen raaken. Dan daar in kwam ik haar te hulp, ende ook my selve, om daar de ontleeding van te doen. Terwyl de Byen dit doorbreeken van het Wyfken uyt haar Huysken merken, soo en twyfel ik niet of dat moet een seer aanmerkelyke verandering in de Korf maaken; ende dat soo wel onder de nieuwe, als onder de oude Byen, van dewelke de eene het nieuwe ende de andere het oude Wyfken dan aanhangen ende volgen, eu somtyts veele oude en nieuwe te gelyk. Het welk volgen dan ook niet en geschiet door verkiesing, regeering ofte autoriteit, ofte ook met ingebeelde ceremonien van eer, ende onder het gedrang van oude en de eerwaardige Byen; te gelyk onder het geluyt van trompetters, hoornblaseren ende musiciens; ofte dat ook door schrik van bystaande beulen, gelyk de Schryvers wel aardig, maar egter de natuur ongelyk aandoende fabuleeren: o neen! het volgen der Byen omtrent het Wyfken, dat en geschiet niet als door een ingeschape sugt, tot de opvoedende voortkweeking: want anders en is het officie van de geboore slavinnen, ik meen de Werkbyen, niet; dewelke alleen door die drift te beweegen syn, ende waar naa sy ook alle haare daaden reguleren: synde in der waarheid een seer swaaren arbeit, omtrent dit voeden der Jongen, ende het geduurig opbouwen van haare Huyskens, onderwerpen. Dan sy worden rykelyk betaalt, ende wederom als met een milde vergelding, door den soeten Honing gevoet, die se egter in sweet ende arbeit moeten vergaderen, want de Goden verkoopen alles voor arbeid in dit seer ellendige leeven; al het welk dan alsoo tot onse leering ende onderwysing behoorde te die-

isthoc nos, uti decet, condocefaceret atque erudiret; quo tandem DEUS in omnibus suis operibus extollatur!

Quodsi operariae Apes Genitalibus organis, horumve quodam analogo, instructae forent; ex earum sane actionibus, haud absque verisimilitudine, concludere liceret, eas ardenti admodum libidine in actum generationis ferri, nec nisi hoc solo animari stimulo ad omnia, quae exiguntur, opera peragenda. Verum quandoquidem nullâ penitus ad generationem requisitâ parte gaudent; hinc sane aliud in iis nihil est, quam innata speciem suam propagandi cupiditas, quae tanto prolem educandi studio, & tam singulari erga Foemellam, communem omnium matrem, amore eas accendit. Patet id, si quis Reginam isthanc, filo ad alteram ejus alam defixo, baculi cujusdam extremitati adligat, & reliquum deinde Apum examen circum eam obvolitare sinit: hae enim tunc, Reginam subsequentes, in baculo sensim considebunt omnes, suorumque ope pedum aliae aliis tam mirabiliter adhaerescent; ut unicum veluti uvarum racemum referant. Hoc autem modo coacervatae commode dein huc illuc per universum quendam hortum semet transferri patiuntur, neque interim Reginam suam deserunt Apes operariae: quemadmodum ipse experiundo didici. Quodsi hoc tempore Apes nonnullae ad ingentem hunc acervum convolant; manifestum fiet contemplanti, illas tam anxie mox Reginam investigare, ut vel hinc satis appareat ingens, quo in Reginam & speciei suae propagationem depereunt, affectus: namque per medium veluti racemum penetrare conantur, ut ad Foemellam perveniant: at pauco post tempore tamen hoc conatu rursus desistunt, tumque jugi volatu deserunt repetuntque acervum. Ex hisce igitur facile innotescit, quascunque Apum actiones non aliunde, nisi ab ingenti & ardenti, quo in prolis generationem, conservationem, educationem &c. feruntur, studio proficisci: quod ipsum uti fundamentum, ita & scopus est omnium eorum, quae ab Apibus peraguntur. Ubi deinde Foemella baculo rursus exsolvitur, statimque intra poculum vitreum, telluri aut asseri impositum, reconditur; reliquae tamen Apes omnes eam mox iterum circumdant, vitrumque adeo confertim obsident, ut nonnisi Apes id undequaque obtegentes videre liceat. Unde equidem haud absque veri specie inferri posse videtur, quod Foemella potentem valde odorem spiret, quo

nen, ende dan sou GOD geeert worden in alle syne werken.

 

Indien de Werkbyen Teelleeden hadden, of iets dat daar naa gelykt, men sou uyt haare daden niet onwaarschynelyk kunnen besluyten, dat sy een groote gene gentheidtot de dadelyke voortteeling hadden, en dat het alleen de selve was, die haar tot alle nootsakelyke werken kwam aan te moedigen. Maar alsoo sy geheel van alle Teelleeden ontbloot syn, soo is daar niets in haar, als de ingeschape lust tot de voortteeling van haars gelyke, dewelke haar tot de zucht van het opvoeden der Jongen, en tot de liefde van het Wyfken (haar algemeenen moeder) beweegt. Het welk als dan blykt, wanneer men deese Koninginne, met een draat aan haar eene vleugel vast gemaakt synde, op het eynde van een stoxken bint, en alle den anderen troep der Byen daar dan rontsom laat heen vliegen. Dewelke haar allengskens naa de Koninginne dan aan het stoxken sullen neersetten, en soo aardig met de pooten aan malkanders lichaam vast blyven hangen, dat se als een eenigen tros druyven sullen vertoonen. En op die wyse kan men se met het stoksken, door een ganschen bogaart gemakkelyk heen en weer draagen, sonder dat de gemeene Byen deese Koninginne sullen verlaten, als ik selfs ondervonden heb. Op deesen tyt siet men, soo daar eenige Byen op deesen grooten hoop komen aanvliegen, dat se als met een angstig soeken, en begeerig tot de Koninginne en haar voortteeling, daar selver als de mynen van schynen te maaken, soo dat se midden door de tros als naa het Wyfken toe komen heen te dringen, het welk poogen sy egter naa een weynig tyt weer verlaaten, en dan alsoo geduurig op en af gaan vliegen. Waar uyt dan ligtelyk blykt, dat alle de handelingen der Byen niet en ontspringen, als uyt de groote en hittige drift tot de voortteeling, de onderhouding, en de opvoeding der Jongen, en soo voorts. Het welk het steunsel van alle haare daden is, en het doelwit van alle haare handelingen. Als men nu het Wyfken van het stoksken ontbint, en dat men het voorts onder een roemer op de aarde, of op een plank verbergt, soo komen egter alle de andere Byen het datelyk weer te omvangen, en het glas soo digt te besetten, dat men daar niet als de Byen, die het bedekken, van sien kan. Waar uyt ik niet onwaarschynelyk oordeel, dat het Wyfken een seer sterke lucht

reliquae Apes alliciuntur. Observavi id, cum aliquot passuum intervallo ab illo loco, in quo Apes de baculo decusseram, Foemellam dicto modo, super mensam, in aperto quodam umbraculo reposuissem. Hanc ob rationem olim, antequam Apum vulgarium vera mihi innotuit fabrica, lascivientibus illis Canibus masculis eas adsimilavi, qui solo odore incitati Foemellam persequuntur. Attamen haud negavero, quod in Apibus vulgaribus aliud forte quidpiam insuper, quam solus iste odor, dari queat, quo tantopere commoventur: unde veluti naturales mihi videntur spadones aemulari, qui, ut efficere nihil possint, insigni tamen Foemellae cupiditate sunt accensi.

Quemadmodum igitur sola est generatio, qua Apes incitantur; ita etiam haec ipsa, sicubi impeditur, aut sufflaminatur, sola est, e qua confusio omnis, unquam in Alvearibus animadversa, originem ducit. Fac Foemellam sterilem esse, aut mutilam, mancam, caecam, Alis destitutam: nec Mel, nec Cera colligetur, nec semen deponetur. Scilicet tum haud necessum est aedificare cellulas; nec sobolis etiam educatio ibi locum habet. At vero Foemellâ bene constitutâ ordine peraguntur omnia.

 
Rege incolumni mens omnibus una est. Virg.

Maxima etiam animadvertitur confusio, siquando, duabus Foemellis in uno Alveari existentibus, altera post alteram in unam eandemque cellulam suum collocat semen: inde enim non solum ingens circa nutricationis negotium perturbatio; sed grande etiam in aedificatione cellularum nascitur incommodum: praeterquam quod absolute fieri nequeat, ut bini Vermiculi in eadem cellula educentur. Ulterius vero considerari velim, quod Apes, binas ob rationes necessarias, quae sunt cellularum exstructio Vermiumque educatio, Foemellam semper & ubivis comitentur atque comitari teneantur: quodsi enim Foemella semen aut Ovula sua in cellulas imperfectas forte deposuerit, reliquis Apibus, vi officii velut a natura ingenerati, incumbit, mox eas exaedificare; ut Vermiculo concedatur spatium, in quo se moveat, comedat, cutem mutet, atque fila texat. Sicubi igitur (quod apprime animadverti velim) sub id tempus binae illae Foemellae, una cum suis quaelibet asseclis, sibi mutuo obviam fiant, Apesque hinc in suo cursu, comitatu, opere, & reliquis impediantur; nonne intellectu perquam facile est, non posse non perma-

van sig moet geeven, dewelke de andere Byen aanlokt. Het geen ik gemerkt heb, wanneer ik eenige treeden daar van daan, alwaar ik de Byen van het stoksken afgeschut hadt, het Wyfken aldus, op een tafel in een open prieel kwam te verplaatsen. Soo dat ik de gemeene Byen, eer ik nog haar eygentlyke structuur wist, voor deesen wel by een deel teelsieke honden, dewelke het Teefken op de lucht alleen kwamen te volgen, heb vergeleeken. Evenwel wil ik niet lochenen, dat 'er in de gemeene Bye nog wel iets sou kunnen syn, als deese reuk alleen die haar beweegt; soo dat ik se als natuurelyke gelubden considereer, die egter nog een groote lust tot het Wyfken schynen te vertoonen, hoewel sy daar niets toe doen.

Gelyk dan de voortteling, de Byen alleen beweegt, soo is 't als deselve belet ofte verhindert wort, dat daar alleen uyt alle de onordentelykheid, die omtrent de Byekorven ooit gemerkt is, haaroorspronk komt te neemen. Gelyk als weesen sou, wanneer een Wyfken onvrugtbaar was, of ook mank, kreupel, blint ende sonder Vleugelen. In welken tyt daar dan nog honing, nog wasch vergaart wort, nog saat geset. Want de huyskens te bouwen is dan niet nodig, gelyk als ook de opvoeding der jongen daar dan geen stant grypt. Andersins als het Wyfken wel is, soo gaat alles ordentelyk.

Den Koning in een goeden stand synde, is 'er by alle eensgesindheid. Virg.

Een seer groote onordentelykheid siet men van gelyken, wanneer daar twee Wyfkens in den Korf syn, ende dat de eene haar saat komt te setten in het celleken, alwaar de andere alreede het haare geplaatst heeft, dat niet alleen een groote wanorder in het voeden maar ook eene groote ongelegentheid in 't opbouwen der huyskens veroorsaakt; behalven dat het teenemaal onmogelyk is, dat twee Wurmen in een huysken kunnen opgebragt worden. Vorders alsoo de Byen het Wyfken om deese nootsakelyke reedenen, van het bouwen der huyskens, en het opvoeden der Wurmen geduurig en over al volgen, ende ook nootsakelyk volgen moeten; want soo het Wyfken haar saat of eyeren in onvolboude huyskens kwam te setten, soo is het de andere Byen haar pligt, en ook ingeschape last, die datelyk op te bouwen, op dat de Wurm spatie om sig te roeren, te eeten, te vervellen, ende te spinnen mogt hebben; soo is het ligt te begrypen, dat soo nu in deesen tyt, (daar ik bidde wel op te letten) deese twee Wyfkens met haare troepen malkander ontmoeten, ende de Byen daar door in haar loop, gevolg, werk, en soo voorts verhindert wierden, dat daar een groote onorder uyt moet komen. Wat wonder is 't dan

gnam inde perturbationem oriri? Quid mirum igitur, quod in iram, quin furorem exardescant, & prolis suae amore stimulatae in se invicem irruant, hanc illamve Foemellam occisurae, & e medio sublaturae? Perperam id hunc usque in diem diverso duorum fictitiorum Regum dominatui adscriptum est, quasi haud possent illi commisto potentatu una vivere. At vero ficta haec fabula est, nullum heic locum habens: contra nonnisi impedita generatio bello huic ansam praebet: tolle isthoc impedimentum; & binae hae Foemellae satis concordes vivent: quum enim rationis usu destituantur; hinc & incognitum ipsis est, quod dicitur: Non capit regnum duos; aut quod comminiscitur Virgilius:

 
---- Nam saepe duobus
 
Regibus incessit magno discordia motu.

Ut res haec facilius queat intelligi, rudem quandam heic interseram similitudinem. Videor nimirum rempublicam Apum quodam modo comparare posse cum domo quadam 5000 cubiculis instructa; in qua una tantum datur Foemina, quae quotannis per odorem spermaticum aliquot centenorum virorum, intra hanc domum natorum, atque quarundam hebdomadum spatio ibidem degentium, triplici semine foecunda redditur. Finge praeterea dari in eadem illa domo aliquot millia spadonum naturalium, sive ancillarum, quae exaedificandae huic domui operam navantes, & inter mesaula dictorum cubiculorum commorantes, mulierem illam perpetuo comitantur; ut videant, quonam in cubiculo ea primo puellam, puerulum, spadonemve sit paritura. Hae ipsae vero ancillae natam hanc prolem, aeque ac reliquos omnes foetus, quos unica isthaec mulier postmodum ex ordine, per singula cubicula eundo, adhuc editura est, curent atque nutriant: sintque cubicula pariter haud majora, quam quae prolem, donec ad plenam haec aetatem pervenerit, exacte tantum continere queant. Hisce rite intellectis pronum est conjicere, quam horrenda perturbatio atque discordia foret nascitura, si hanc in domum alia quaedam insuper Foemina sese conferret, ancillarumque grege in contrarias partes distracto, contra Foeminam priorem hujusque ancillas obniteretur, in quodlibet angustorum illorum cubiculorum alteram adhuc prolem reponere contendens. Nonne sic oeconomiae hujusce stabilitum ordinem penitus everti, omnesque, quae animo concipi possunt, difficultates at-

dat se gaande of rasende soude worden; ende door de sugt tot haare Jongen opgewekt, malkander aanvallende, het eene of andere Wyfken te dooden en om te brengen? Het welk men tot nog, en tot deesen tyt toe, verkeerdelyk aan de verscheidentheid der heerschappy van de twee geimagineerde Koningen, dewelke met malkander niet in een vermengde mogentheid soude kunnen leeven, toegeschreeven heeft. Dan dat geimagineert gevoelen en is het niet; maar de voortteeling die sou belet worden; anders souden ook deese twee Wyfkens haar seer wel onder een vereenigen; want alsoo se geen reeden gebruyken, soo en weeten se ook niet, wat het te seggen is, een Koninkryk duldt geen twee Koningen, of als Virgilius fabuleert:

Want dikwils is 'er by twee Koningen tweedragt ontstaan met groote beweging.

Om dit verstaanbaarder te maaken, soo sal ik hier een groove gelykenis invoegen, en seggen, dat het met de regeering der Byen haast is, als of daar in een huys met 5000 kamers, een eenige vrouw was, dewelke alle jaaren door de lucht des saats van eenige hondert mannen, die daar in geboren wierden, en sommige weeken in bleven wonen, met een drievoudig saat vrugtbaar gemaakt wiert; en dat 'er in deselve woning ook eenige duysenden van geboore gelubde, of dienstmaagden waaren. Dewelke dit huys volbouwende, en tusschen de gangen deeser kameren haar plaats hebbende, geduurig die vrouw omringden, om te weeten, in welke kamer sy het eerst een meysken, een knegtken, of een gelubde wilde baaren. En dat dan deese dienstmaagden, het selve kind besorgden en opvoeden, als ook alle de andere kinderen, die deese eene vrou vervolgens, in kamer tot kamer kwam te baaren; en welke kamers ook niet grooter waaren, als dat sy effen het kint konden bevatten, wanneer het nu tot syn vollen ouderdom sou gekomen syn. Dit wel begreepen synde, soo volgt van selve, wat een schrikkelyke onorder en stryt het veroorsaken sou, soo daar nog een andere vrouw in deese woning kwam, en dat sy een verdeling onder de dienstmaagden makende, tegens de eerste vrou met haadienstmaagden kwam aan te dringen, en dat sy nog een kint, in yder van die enge kamers wilde baaren. Dat sekerlyk alle de gereguleerde order van deese huyshouding vernietigen sou, en alle be-

que lites quam certissime enasci necessum foret?

En! hic verus est regiminis Apum status. Id solum insuper juvat concipere, quod in hac domo, quotannis, ab unica illa Foemina tres quatuorve Foemellae juniores, aliquot centeni Mares & quaedam millia exsectarum ancillarum generentur; & quod deinde aliquot millia harum recens natarum ancillarum Mariumque simul vel Foemellae seniori, vel primogenitae inter quatuor illas juniores, semet adjungant, pristinaque domo relicta novum sibi peculiare construant domicilium; tandem vero quod dictae ancillae Mares iterum suos interficiant, postquam Foemella, quae cum ipsis emigravit, per seminis masculini odorem foecundata est; atque deinceps integri anni spatio solae cum sola Foemella habitent &c. Isthaec omnia si Apum reipublicae rite applicantur; haud amplius difficile est quarumcunque, quas Apes perficiunt, actionum, uti sunt aedificatio, nutricatio, mellis collectio, & sic porro, reddere rationem.

Ex hactenus dictis itaque patet quam clarissime, unicam duntaxat uno in Alveari esse atque ferri posse Foemellam. Quapropter etiam Alveare nullam omnino continens Foemellam, modo semine foecundo sit instructum, multo durabilius est, & meliore in statu permanet, quam si binae pluresve in eo Foemelle habitant: altera enim Foemella tunc, inscia quidem & innocens, omnem pervertit & interturbat ordinem, quo altera, suis cum Apibus operariis, negotium nutritionis, educationis & aedificationis exsequi adlaborat. Unde hoc in casu innatum Apibus agnosco laudoque ingenium & circumspectionem, quod alteram Foemellam interficiant, alteram vero incolumem servent: sine dubio enim placuit atque consultius visum est sapientissimae Naturae, unam perire Foemellam, quam utramque una cum Alveari, Ovulis, Vermibus, Nymphis, reliquisque Apibus pessumdari; quum omnia haec ex ejusmodi perturbatione necessario sequantur.

Verum uti Natura omnipotens nullis adstricta est legibus; ita in aliis Insectorum, alteriusve speciei Apum, contuberniis alius iterum ordo aliaeque regulae obtinent: quemadmodum patet in Crabronibus & Vespis. Isthaec enim Insecta plures quidem tolerant Foemellas: at notabilem tamen hanc differentiam heic animadvertere convenit; quod nimirum Foemellae

denkelyke swarigheeden ende tweedragt verwekken.

Siet, soo leyt het eygentlyk geleegen met de regering der Byen: waar by als men nog aanmerkt, dat, indien 'er in deese woning alle jaaren van die eene vrouw, nog drie of vier jonge Vrouwen gebooren wierden, eenige hondert Mannen, en duysenden van gelubde dienstmaagden, die dan vervolgens met sommige duysenden, of de onde Vrouw of wel de eerstgeboorne van de vier jonge Vrouwen kwamen aan te hangen, en dit eerste huys verlatende, een eyge woning maakten, doodende ook eindelyk haare Mannen, als de verhuysde vrou door de lucht van haar saat vrugtbaar gemaakt was, en blyvende dan voorts het gansche jaar alleen wonen, soo kan men dit alles met waarheid op de Byen toepassende, alle haare manieren van handelingen, als bouwen, voeden, Honing vergaderen, en soo voorts, daar uyt besluyten.

 

Uyt dit geseide blykt nu klaarlyk; dat 'er maar een Wyfken kan ende mag in den Korf weesen; waarom ook een Korf gansch sonder Wyfken, als 'er maar vrugtbaar saat in is, veel beeter in stant ende weesen blyft, als wanneer daar twee ofte meerder Wyfkens in syn; ende alwaar dan het tweede Wyfken alle de order van de voeding, voortkweeking, ende de opbouwing van het andere, en haare Werkbyen (hoewel onnosel) komt te verderven, ende confuys te maaken. Soo dat ik het in deese gelegentheid het ingeboore verstant ende als de voorsigtigheid der Byen toeschryf, dat se het eene Wyfken dan dooden, ende het andere by 't leeven houden; ende dat de alwyse Natuur het alsoo gewilt heeft, ende beeter geoordeelt, dat het eene Wyfken verlooren ging, als alle beyde, ende ook te gelyk den Korf, met de Eyeren, de Wurmen, de Paapkens ende de rest der Byen: het welke alles uyt soo een ongesteltheid komt nootsaakelyk te volgen.

 

Maar gelyk de almogende Natuur aan geen regelen gebonden is, soo siet men in andere by eenwoningen der Insecten, of soorten der Byen weer een heel andere gereguleerde order, gelyk blykt onder de Horsels ende Wespen, alwaar verscheide Wyfkens syn: dan weer met dit merkelyk onderscheit, datse weinig Eyeren leggen, ende te gelyk met de Mannekens uytvliegen, om de Jongen op de ma-

hae pauca tantum Ovula pariant, simulque una cum Masculis evolent, Insecta alia aucupandi ergo, quibus, more Passerum, suam alant prolem: neque enim heic plures, quam duae species, Mas videlicet & Foemella, in uno domicilio dantur. An vero inter haec Animalcula Mas quoque, sobolem nutriendi gratia, evolet, adeoque haud, uti Apum Masculus, a labore immunis sit; id equidem hactenus tam exacte non observavi: quanquam interim minime dubitem, quin Masculus itidem nutriendo foetui operam conferat: ut enim Crabrones longe minore sunt, quam Apes, numero; ita tamen quandoque vel 1500 Foetus habent nutriendos. Arguo haec ex Vesparum quodam nido sive Vespeto, quod adservo, in quo vel plures etiam sunt domunculae, Prolium vero, Ovulorum, Nympharum & Vermium infinitus quasi numerus reperiebatur. Mas hic Crabronum pariter, uti Apum Masculus, Aculeo caret. Ita ex paucis hisce exemplis elucescit, quanta in Insectis observanda dentur miracula, & quam ardentes nobis stimulos ad amplificandam DEI gloriam admoveat eorum scrutinium. Nam Ille facit res magnas, adeoque impervestigabiles, & mirabilia, adeoque innumera. Job. 9.

Quod autem Vermes sive juvenculos Apum Foetus enutriendi provincia solis revera Apibus operariis vulgaribus sit demandata, & quod harum omnia studia eo duntaxat collineent, eximia isthaec clare docet observatio, quam peritissimus quidam Apum Cultor, etiamnum in vita superstes, mecum communicavit. Scilicet retulit is mihi, posse certa quadam encheiresi insignem Foemellarum, quas Reges vulgo vocant, numerum procreari, atque hinc, unius anni spatio, triplo quadruplove plura examina prolici, quam alias frigidiori nostro sub elimate fieri adsolet. Ita autem res peragitur. Mense Aprili, sicubi Alveari inverso observaveris, nonnulla Ovula, Vermes, aut Progeniem in Foemellarum domunculis dari, Foemellam seniorem una cum Apibus aliquot exime, inque Alveare aliud seorsim repone: sic hae de novo semet in hoc stabilient, cellulas aedificabunt, semen figent, atque prolem excitabunt. Aliquo deinde post tempore primum Alveare rursus perlustra; & si recens exclusam Foemellam quandam, de seminibus ante in Alveari relictis natam, ibi deprehenderis, hanc itidem, supra dicto modo, inde exime, atque cum Apibus aliis sociatam peculiari immitte

nier der Musschen, met opgevangen Insecten te voeden, want daar syn niet als twee soorten van in een woning. Evenwel of het Manneken daar al meede tot voeding der Jongen uytvliegt, ende alsoo van den arbeit niet verschoont is, als het Manneken der Byen, dat en heb ik nog soo eygentlyk niet ondervonden: hoewel ik egter niet en twyfel, of het Manneken voet de Jongen meede, ende dat door reeden, van dat de Horsels op seer verre na, soo veel in getal niet en syn als de Byen, hoewel se egter wel 1500 Jongen somtyts te voeden hebben. Dat ik oordeel uyt een nest, dat ik van deselve bewaar, waar in meer getal nog van Huyskens syn, en waar in als een oneyndig tal jongen waaren, als ook Eyeren, Popkens en Wurmen. Dit Manneken onder de Horssels, heeft als het Manneken der Byen meede geen Angel. Siet soo uyt deese weynige staalkens blykt, wat wonderen omtrent de Insecten te observeeren syn, en wat een groot nut ons die ondersoeking tot GODS eer meede brengt. Die groote dingen doet, die men niet doorzoeken kan, en wonderen, die men niet tellen kan. Job 9.

Dat nu alleen de opvoeding der Wurmen, of de Jongen Maden van de Byen eygentlyk het officie der gemeene Werkbyen is, ende datse alleen met die sugt swanger syn, dat blykt uyt deese seer heerlyke ondervindingh, my van een seer verstandig Byenhouder, nu nog in 't leeven synde, medegedeelt. Te weeten, dat men door inventie een groot getal Wyfkens, Koningen gemeenelyk genoemt, kan voortkweeken; ende alsoo drie ende viermaal soo veel swermen op een jaar aanfocken, als wel ordinaris in deese onse koude Climaet geschiet. Men gaat te werk aldus, namentlyk in April, als men ziet door het omkeeren van de Korf, dat 'er eenige Eyeren, Wurmen of Broet in de huyskens der Wyfkens is, soo neemt men het oude Wyfken met eenige Byen daar uyt, die men dan een Korf apart geeft, ende daar in dan verder haar colonie op nieuw laat bevestigen, huyskens houwen, saat setten, ende jongen aanfokken. Eenigen tyt hier na, als men den eersten Korf besiende, aldaar een jong uytgebroeit Wyfken, van de saaden inde Korf gelaaten siet voortgekomen te syn, soo moet men dat daer meede op de geseyde wyse uytneemen, ende met Byen ver-

Alveari, ut generationem ibi perficiat. Eadem vero ratione si reliquas postmodum Foemellas, quae sensim e seminib{u}s in primo Alveari defixis, prognascentur, tractaveris; spatio unius aestatis fertilioris, unico ex Alveari, decem, imo quatuordecim aliquando Foemellas, una cum suis singulas Apibus veluti subjectis, id est, totidem examina tibi comparare poteris. Attamen probe heic notandum est, omnino convenire, ut fertiliore id anno fiat: alias enim Apes non solum haud satis semet multiplicarent; sed nec sufficiens ipsis Cerae & Mellis copia suppeteret coacervanda, ut per hyemem superstites permanere possent. Praeterea etiam cavere oportet, ne dictum illud Alveare primum ullo modo ad examinandum perveniat: quandoquidem Foemella quaelibet, quae suis cum Apibus operariis memorato modo inde depromitur, pro peculiari examine, uti revera etiam est, haberi debet. Id tandem monitum insuper adjunxero, quod propemodum omnia isthaec Alvearia sterilia essent futura, nisi & Masculi ad Foemellas ibi simul admitterentur: verum tamen hancce difficultatem Apum iste Cultor solvere haud sciebat, id solummodo mihi concedens, quod fieri facile potuerit, ut forte e primo, aliisve vicinis Alvearibus, nonnullae Apes incubantes (hoc enim nomine Mares adpellant) in memorata illa Alvearia transvolaverint: nisi enim ab hisce soecundatae fuerint Foemellae, generatio nulla, juxta ac ego existimo, fieri aut locum habere potest.

Pateat igitur isthoc experimento, quam industriae sint vulgares Apes operariae, & quod suo tamen fungantur officio, ut ut Foemella ex Alveari ablata sit. Tolle autem foecundum semen aut progeniem ex Alveari; mox deerunt muneri suo: at quousque sperma ibi datur, ne minimam quidem in Alveari perturbationem unquam animadvertes. Inde itaque quam evidentissime demonstro, qualenam Apum operariarum sit officium: scilicet incumbit ipsis una cum Foemella, perperam Rege vocata, aliud nihil agendum, nisi ut semina sua enutriant, hisque accommodatos loculos aedificent: quod vero ab hoc opere ipsis superest otii, id Mellis & Panis Apum collectioni impendere debent. Ut adeo Apes vulgares revera serva sint Animalcula, nec nisi ad assiduos atque indefessos labores a DEO creata.

In regionibus, quae nostra calidiores sunt & fertiliores, Apes etiam absque supra expo-

selschapt hebbende, een Korf om daar in voort te teelen verschaffen; ende dan alsoo voorts met alle de rest der Wyfkens, die op de geseide wyse uyt het eerste gesette saat sullen voortkomen, handelende, soo sal men in een vrugtbaare somer, uyt een Korf, wel tien a veertien Wyfkens, met haare onderhorende Byen kunnen versamelen, dat dan als soo veel swermen syn. Dan hier moet nu wel opgelet syn, dat het een vrugtbaar jaar dient te weesen, anders souden se niet alleen niet genoegsaam vermeerderen, maar ook geen Wasch genoeg maaken, nog daar Honing in aan winnen, om de Winter over te blyven. Nog moet men hier wel op letten, dat dan die geseide Korf geensins en swermt, want yder Wyfken met haare Werkbyen, die men daar soo uytneemt, moet voor een bysondere swerm, gelyk het ook in der daat is, gehouden worden. Waar by ik nu sal by doen, dat haast alle deese Korven onvrugtbaar soude weesen, indien daar geen Mannekens by de Wyfkens kwamen: dan op welke zwarigheid my deese Byenhouder niet en kost antwoorden, alleenelyk my toestaande, dat het wel weesen kon, dat uyt die eerfte Korf of ook uyt de andere Korven, die bystaande waaren, wel eenige Broet Byen, want soo noemen sy de Mannekens, tot de geseyde korven souden kunnen invliegen; dewelke dan na myn gevoelen deese Wyfkens moeten vrugtbaar maaken; ofte daar en sou geen voortteeling kunnen syn, of plaats kunnen hebben.

Siet dan alhier, hoe neerstig de gemeene Werk-Byen syn, hoewel het Wyfken uyt de Korf is, en egter haar beroep waarneemen; dat se niet en souden doen, soo daar geen vrugtbaar saat of broet in de Korf was; maar dat selve daar in synde, soo kan men de minste onorder in de Korf niet bemerken. Het welk dan een onweerleggelyk bewys is, van het officie der Werkbyen, die met het geseide Wyfken, seer verkeert Koning genoemt, niet anders te doen en hebben, als haar saat op te voeden, ende dat bequaame gemakken te bouwen: synde de vordere tyt, die haar daar van overschiet, niet als om Honing of Byenbroot te vergaderen, haar verleent. Soo dat de gemeene Byen sekerlyk dienstbaare Dieren gebooren syn, ende niet als tot een gestadigen ende onvermoeiden arbeit van GOD geschaapen syn.

In landen, di wat heeter ende vrugtbaarder syn als de onse, daar swermen de Byen ook sonder de

sito artificio frequentius, quam heic locorum, examinant: quod equidem sequenti confirmatur historia, quam Apum quidam Cultor fide dignus, etiamnum in vita superstes, mihi ut certissimam, quaeque sibimet ipsi evenerat, narravit. Scilicet retulit is mihi, quod, cum Comes Mansveldensis ante hos sexaginta circiter pluresve annos provinciam Emdanam incursasset, Apum quoddam Alveare ab hac irruptione sibi reliquum fuerit, e quo sequenti anno triginta examina prodierunt. Erat nimirum Alveare istud quam foecundissimum: quoniam enim caetera ipsius Alvearia, aeque ac illa suorum vicinorum, destructa fuerant; hinc ea occasione maximus Apum numerus sese in id recep erat. Examen autem primum e memorato Alveari, die adscensionis Christi in coelum, ipsi offerebatur: quin eodem die, paullo post alterum quoque examen inde prorumpebat. Primum inter haec duo examina, dicto die adscensionis Domini ab ipso captum, post mensis spatium denuo bis examinabat. Alterum vero examen, itidem eodem die Alveari immissum, post elapsas sex septimanas ter examinabat. Interea eodem illo anno tam ex primo Alveari, omnium quasi matre, quam ex reliquis inde acquisitis Alvearibus, adhuc viginti & tria erumpebant examina, quae cum prioribus septem computata simul numerum XXX constituunt. Patet hinc quam luculentissime, quod Animalcula isthaec & in Venerem pronissima sint, & admodum foecunda.

Mirabile simul & jucundum est videre, quanto numero atque stipatione Apes Alvearis ostium in ambitu & extus obsideant; quum paullo post examinaturae sunt. Foemella senior, quae jam de novo a recens natis Masculis in annum foecundata est, plerumque examinandi facit initium. In examiue altero, aut sicubi tertia quoque vice examinant Apes, duae nonnunquam, imo tres simul Foemellae obfervantur; quas in peculiaria singulas Alvearia dispertimur, siquando satis numerosae sunt Apes: at illarum nonnullas interficimus, si Apum justo parcior est numerus. Mares utplurimum & propemodum semper in Alveari primitivo, quasi materno, permanent: quum ibi, juxta ac mihi persuasissimum est, opportunissima gaudeant occasione Foemellas impraegnandi. Quandoque tamen etiam in recens constituto novi examinis Alveari quidam reperiuntur Masculi: quod quidem tum forte locum habet, quando Foemella nondum foecundata est, adeoque

voorverhaalde konst, meer als hier te lande, waar van my deese volgende Historie voor waaragtig, van een geloofwaardig liefhebber der Byen, tegenwoordig nog in 't leeven synde, ende als het selfs ondervonden hebbende, verhaalt is. Hy verhaalde my dan, dat als de Mansfelder, nu omtrent sestig jaar, of wat meer geleeden in Emderlant kwam, hy een Korf Byen uyt dien overval behielt, daar hy het jaar daar aan dartig swermen van had. Dit was een seer vrugtbaare Korf, want syn andere Korven, als ook die van syne buuren geruineert synde, soo was daar door dat voorval een seer groot getal van Byen in vergadert. De eerste swerm, die hy uyt de geseide Korf verkreeg, was op hemelvaarsdag; op welken selven dag hy een weinig daar na, den tweeden swerm ontfing. De eerste swerm van deese twee, op Hemelsvaardag als geseyt geschept synde, die swermde een maant daar naa tweemaal. Ende de tweede swerm by hem op deselve dagen meede in een Korf gevat synde, die swermde ses weeken na die tyt driemaal. Ondertusschen soo swermden, en uyt de eerste moeder Korf, ende uyt de vordere aangewonne Korven, dat selfde jaar nog drie en twintig swermen, dewelke met de voorige seeven te samen dertig uytmaaken, het welk klaare lyk de vrugtbaarheid, en de teelsugt deeser Dierkens bewyst.

 

Vreemt en vermaakelyk is 't om te sien, hoe veel ende digt de Byen, haar om ende buyten het gat van den Korf begeeven, als se swermen sullen; synde het oude Wyfken gemeenelyk het eerste dat uytswermt, ende het geen op nieuw door de aangeteelde Mannekens nu voor een jaar vrugtbaar gemaakt is. In de tweede swerm, of als ook de Byen ten derden maal swermen, soo siet men daar in somtyts twee ende drie Wyfkens te gelyk, die men, soo de Byen veel in 't getal syn, in bysondere Korven dan verdeelt, ofte ook eenige van deselve dood, soo het getal der Byen te weinig is. De Mannekens blyven gemeenelyk, ende haast altyt in in de moeder Korf, alsoo se aldaar soo ik geloof, ende ook vastelyk vertrou, de bekwaamste occasie hebben, om de Wyfkens vrugtbaar te maaken; hoe wel egter daar somtyds nog wel eenige Mannekens meede inde nieuwe Korf, en haar swerm syn: het welke mogelyk geschiet, alsoo het Wyfken nog

impraegnationis negotium adhuc perfici debet.

Possunt ab examinando cohiberi Apes, si omnis Masculina & Foeminina progenies ex Alveari rescinditur: ita enim, licet aliqua forte proles Foeminina in superiore Alvearis parte adhuc residua foret, tota tamen examinatio penitus supprimitur; quandoquidem & junior Foemella, postmodum nascens, omnino infoecunda manet. Qui vero Vermes & Nymphas Masculorum, dicta ratione, ex Alveari exscindere gestit, eum in modum se gerat oportet, ut nequaquam totos Favos, sed horum duntaxat anteriores & superiores partes resecet: ita enim Marium Nymphae atque Vermiculi capite truncantur; Apesque mortuam hancce Masculorum progeniem agiliter deinde exportare, & Favos intra brevissimum temporis spatium repurgare atque mundare norunt: unde equidem id boni in Apes redundat, quod sola tantum Mellis collectio ipsis deinceps incumbat peragenda; quia satis multae jam in Alveari praesto sunt cellulae cereae, quae saltem nonnihil expurgari, paucoque labore tantillum adhuc reparari debent.

Examinatione finitâ, cum Apes, quae evolarunt, jam ad ramum arboris aut aliud quoddam corpus defixae consederunt, perquam mirabile est visu, quam singularem in modum illae, suorum ope pedum, inter se mutuo cohaerescant, insignemque veluti uvarum racemum constituant, unguium, quos in extremis pedum suorum articulis gerunt, adminiculo ab invicem dependentes: interim nihilominus tamen illo ipso tempore a racemo possunt avolare, rursusque eundem petere, imo vel intus e racemi meditullio semet expedire, atque extrorsum in aëra emergere; quamvis tantopere inter se mutuo cohaereant.

Apes, quae hyemem perdurarunt, mense Martio anni sequentis praeprimis uberrime semina sua collocare incipiunt, atque deinceps indesinenter opus hoc continuant: principio tamen Foemella in cellulas Apum vulgarium sua reponit Ovula; deinde in quatuor, aut quinque, pluresve cellulas, e quibus juvenculae Foemellae proditurae sunt; tandemque reliquum sui seminis, aestate ferventissima, seu circa examinandi tempus, in Marium cellulas immittit. Quodsi autem Masculorum hae cellulae forte in Alveari deficiunt (quandoquidem saepiuscule sub anni extremum una cum Melle rescinduntur); tunc Apes vulgares, nescio qua

niet vrugtbaar gemaakt is, ende alsoo dat werk nog te doen is.

Men kan het swermen der Byen beletten, met uyt den Korf alle het broetsel van de Mannekens ende de Wyfkens te snyden: waar door, hoewel ook eenig broet van Wyfkens, boven in den Korf, op deesen tyt mogt blyven, egter het swermen t' eenemaal te niet raakt, alsoo dan ook dat jonge Wyfken gansch onvrugtbaar blyft. Als men de Wurmen en Popkens der Mannekens op de geseide wyse uyt den Korf snyt, soo moet het met deese konst geschieden, dat men niet de gansche Honingraten, maar alleen de voorste, ende de bovenste deelen daar van afsnyt; want hoewel de Popkens ende de Wurmen der Mannekens, als dan de hoofden afgesneeden worden, soo weeten de Byen dit broet of de doode Mannekens daar vaardig uyt te draagen, ende de Honingraten alsoo binnen seer geringen tyt te suyveren ende schoon te maaken, waar door se dan dit voordeel genieten, dat se niet en behoeven te werken, als alleen om Honing aan te winnen, hebbende alreede wasse huyskens genoeg, diese maar een weinig hoeven te suyveren, ende dan op te maaken, met weynig moeyte.

 

Het swermen gedaan synde, dat is de uytgevlogen Byen, nu aan een tak van een boom of ergens anders aan haar vast geset, en haar plaats hebbende; soo is het verwonderlyk te sien; hoe aardig sy met de voeten haar aan malkander vast houden, ende als een grooten tros druyven aan een hangen: houdende malkanderen vast door middel van de nagelen, aan de uyterste leeden der Voeten geplaatst; ende egter soo kunnen sy nog op de selve tyt af ende aan den tros vliegende, ende ook van binnen door den tros tot naa buyten heen dringen, en in de lucht haar begeeven; en dat niet tegenstaande, sy malkander soo seer vast houden.

 

De Byen, die de winter overgebleeven syn, die beginnen in het jaar daar aan, in de maant van Maart, het overvloedigste haar saat te setten, datse sonder ophouden continueeren: eerst set het Wyfken haare saatkens, in de Huyskens der gemeene Byen; dan in vier of vyf en meerder huyskens, daar de jonge Wyfkens uyt sullen voorkomen; en de rest haarer saden, set sy tegens het heetste van de Somer, of de swermtyd, in de huyskens van de Mannekens, dewelke cellekens, indien sy daar niet en syn, want se veelmaal met de Honing in het najaar afgekort worden, soo worden sy, ik weet niet te bedenken, door wat voor een kennis; van de gemeene Byen, daar expresselyk toe opge-

instructae scientia, illas de industria eum in finem exstruunt: quin & eaedem Apes Masculinos in his cellulis Foetus aeque magna cum solicitudine atque amore enutriunt; quanto postmodum odio atque ferocitate hos ipsos Masculos interficiunt, cum, examinandi tempore elapso, Foemella jam ab iis foecundata est. Nec sane Apibus difficile est Mares hosce occidere: haud enim armis, quibus se defendere queant, praediti sunt; praetereaque vires suas in Veneris exercitio perdiderunt: unde facili admodum negotio devinci possunt. Quin aliter sponte natura moriuntur; utpote nec Cerae & Melli colligendis, nec soboli nutriendae idonei: nisi, ut dixi, ante tempus ab aliis Apibus, quae ipsorum nutrices sunt, e medio tollantur, gustatasque voluptates violenta morte luant. Simile quid forte apud Formicas etiam obtinet: quandoquidem harum Mares, qui alati sunt, itidem nonnisi certo anni tempore reliquarum agmini intermisti observantur.

Verum ut eo revertar, unde digressus sum: notare juvat, quod Apes, Vulgares volo, cum primum e cellulis suis prorepserunt aut potius proruperunt, multo pallidioris sint magisque helvi coloris, quam veteranae; quippe quae colore magis fusco & obscure aurea gaudent flavedine. Aculeus pariter sub id tempus nondum ad roboris sui plenitudinem pervenit: Sacculus Venenifer itidem adhuc inanis est: unde etiam tum temporis contrectatae non solum non pungunt, imo ne pungere quidem conantur. Attamen paucissimos post dies juvenculae hae Apes aeque saturatum, ac seniores, acquirunt colorem. Neque profecto unquam juvenes istae, prout nonnulli comminiscuntur, artem conficiendi Ceram, & Mel colligendi, a senibus discunt: imo vero haec illis ingenita est, adeoque, ut eam probe exerceant, aliud nihil requiritur, nisi suam ut naturam sequantur. Ratio autem, ob quam Apiculae in principio pallidiores sunt, quam postea, in eo vertitur, quod partes corneo-osseae, Caput, Thoracem, & Abdomen earum constituentes, utpote novissime demum cute sua exutae, in recens natis plena sua duritie nondum gaudeant: unde & lanugo earum tum temporis magis helvi coloris est. At deinceps & durities & color ipsis venit; quando nonnullae adhuc humiditates inde exhalarunt, & pori partium memoratarum arctius constricti sunt.

Verum haec de externo habitu, generatione, moribus atque actionibus Apum dicta suf-

timmert. Dewelke haar dan met alsoo groote vlytigheid en liefde voeden, als sy die naa den swermtyt, en dat het Wyfken van hun vrugtbaar gemaakt is, door een drift, die in haat en wreetheid verkeert is, komen te dooden. Dat se ook ligtelyk doen, alsoo de Mannekens geen geweer om haar te defendeeren hebben, als ook, om dat se haare kragten door de teelsugt verspilt hebben, 't geen haar gemakkelyk om te overwinnen maakt. Andersins sterven sy van selven, alsoo sy soo wel om Wasch en Honing te vergaderen, als om de Jongen te voeden onnut syn: Ten sy als gesegt, dat se voor haar tyt door de andere Byen, haare Voetster Vaders, om het leven gebragt morden, en haar genoote wellust door een violente doodt bekopen. Dat ook soo in de Mieren mogelyk stant grypt, alwaar het Manneken, dat aldaar gevleugelt is, meede niet als op een sekere tyt van 't jaar, onder den troep gevonden wort.

 

Maar om myn eersten draad weer te herneemen, soo sal ik seggen, dat de Byen, ik spreek nu van de gemeene, wanneer sy essen uyt haare huyskens gekroopen, ofte daar doorgebrooken syn, dat se veel bleeker ende vaalder van couleur syn als de oude, die bruynder ende donker gout geel van couleur syn. Soo van gelyken is de Angel nog op deesen tyt niet in syn volle sterkte, gelyk ook het Fenynblaasken nog leeg is, waarom se ook als dan gehandelt synde gansch niet en steeken, nogte dat ook tragten te doen. Dan naa seer weinige daagen, soo siet men deese Jongen haast soo hoog van coloriet syn als de oude. Ende van welke oude sy ook haar kunst van Wasch te maaken, ende Honing te vergaderen nooit en leeren, als men wel fabuleert; want haar dat ingebooren synde, soo behoevense niet als haar natuur, om alles ordentelyk te doen, te volgen. De redenen nu, waarom de Byen bleeker in het begin, als daar naa syn, die bestaan daar in, dat haare hoornbeenagtige deelen van Hooft, Borst ende Buyk, nu in het begin, alsoo se vervelt syn, haare volle hardigheid nog niet en hebben, om welke reeden ook haare hayrkens vaalder syn, maar dewelke hardigheid en couleur sy daar na, door het uytdampen van nog eenige vogtigheeden, ende het vaster toesluyten van de openingen der geseide deelen, verkrygen.

 

Maar dit sy nu genoeg van de uyterlyke gestalte, het voorteelen, de manieren ende de handelin-

fecerint: progredior hinc ad partes earum internas, Capite, Thorace, & Abdomine contentas; quas nunc eo ordine, quem in Verme & Nympha secutus sum, exponam. Attamen de illis partibus, quae in Capite & Pectore reconditae sunt, tum demum de industria agam, quando eas in Ape Mare descripturus sum. Id solummodo in Apibus vulgaribus circa Caput heic sigillatim animadvertendum est, quod earum Dentes, sive Mandibulae, majores sint, duobusque gaudeant validis Musculis, altero majore, altero minore; qui quidem sortis admodum sunt fabricae, magnamque corneo-ossei Cranii partem inferne & intrinsecus occupant. Tendines horumce Musculorum cartilaginei sunt, naturae ossis cornei velut accedentes, atque intra carnem conclusi haerent; ut haec ab utroque latere talem in modum cum iis sit unita, ac plumulas utrinque caulibus pennarum videmus adhaerescere: sed rectius fabricam hanc cum Cancrorum & Gammarorum illis comparavero Musculis, qui forcipes eorum movent; quum ibi caro simili ratione cum insignibus istorum Musculorum tendinibus osseis conjuncta observetur. Quapropter exigui hi Apum Musculi cum Musculis aliorum Animantium ratione constructionis itidem conveniunt, eodemque sese modo habent, ac D. Stenonis nobis detexit.

Quandoquidem heic mentionem facio mutuae similitudinis, quae Apum inter atque crustaceorum Animalium datur Musculos; ulterius id notari velim, quod, uti crustaceis ossa extrinsecus, caro autem intrinsecus, collocata sunt, ita hoc ipsum pariter in Ape obtineat: unde structura haec plane opposita est compagi, quam in Animantibus sanguineis atque Hominibus observamus; utpote quorum carnes extus, ossa vero intus in carne, aut & inter carnem sita sunt. Attamen modo dicta constructio in Ape, aeque ac in Gammaris, haud constanter ubivis obtinet: iis enim in locis, ubi lapideum sive corneum os, quo horumce Animalium artus firmantur, flexuram facit, seu potius ubi articuli inter se committuntur, ibi Tendines una cum Musculorum quadam parte nudi sunt; quandoquidem, id si alio modo se haberet, magna inde in motu nascitura foret difficultas. Interim nec hoc rursus artificium Natura Omnipotens in omnibus adhibet articulationibus; quemadmodum circa Antennarum juncturas videre est: in his enim omne, quod musculosum est, penitus intra cavum ossis cornei conclusum haeret. At vero motus etiam

gen der Byen, waarom ik my nu keere tot haare inwendige deelen, beslooten in Hooft, Borst ende Buyk, dewelke ik, op de manier als in den Wurm ende het Paapken gedaan, nu sal gaan voorstellen. Dan van de deelen, die in 't Hooft ende in de Borst beslooten syn, daar van sal ik spreeken in de verhandeling van die selve deelen omtrent en in het Manneken. Alleenelyk is hier in de gemeene Byen omtrent het Hooft in 't particulier aan te merken, hoe dat hare Tanden of Kakebeenen grooter syn, en twee sterker spieren hebben, de eene grooter als de andere synde; gelykse ook bysonder sterk van maaksel syn, ende een gedeelte van het Hoornbeenige Bekkeneel van onderen ende binnen bezetten. Deese spieren haare peezen syn kraakbeenagtig, na 't hoornbeen trekkende, ende van binnen in het vlees beslooten, het welk daar meede aan weersyde vereent is, op de manier als de veeren aan weersyden aan de schagt van een pluym staan; of liever gelyk als het vleesch in de Krabben ende de Kreeften, met die groote en beenige peesen der Spieren, die haare schaaren beweegen, sig vereenigt te syn vertoont. Soo dat ook die Spierkens hier in den Bye, met de structuur van andere Dieren, ende soo als den Heer Stenonis ons dat ontdekt heeft, overeenkomen.

 

Terwyl ik alhier aanmerk de overeenkoming van de Spieren van den Bye met de schelpagtige Dieren; soo moet men vorder wel letten, dat gelyk in die Dieren de Beenen van buyten syn, ende het vlees van binnen is; dat dat ook alsoo in den Bye plaats heeft. Waarom dan deese structuur geheel contrarie van die der bloetryke Beesten, als ook ons Menschen is, dewelke altemaal het Vlees van buyten, ende de Beenen van binnen in het vleesch, of tusschen het vleesch geplaatst hebben. Hoewel dat egter over al in den Bye, gelyk als ook in de Kreeften soo geen plaats heeft. Want op die plaatsen, daar het steen of hoornbeen haarer leeden komt te buygen, of daar de articulatien syn, daar syn de Peesen ende een gedeelte der Spieren bloot, het welk soo het niet soo gemaakt was, een groote moeylykheid in de beweeging sou maaken. Dan die konst, die en gebruykt egter de Almogende Natuur omtrent alle articulatien weer soo niet, als omtrent die van de Hoornen te sien syn, daar alles dat spieragtig is, geheel binnen in het hoornagtig

hisce in partibus paullo minus distinctus observatur.

Porro etiam in Apibus Vulgaribus consideranda venit Proboscis; quippe quae, pariter ac Dentes, multo in iis spectabilior est, quam quidem in Masculis. Septem vero potissimum +in Proboscide animadvertere decet Particulas; quarum quae medio sita est loco i, impar, cavi instar tubuli pervia, Linguam sive Proboscidem ipsam proprie constituit: reliquae sex particulae, in tria paria combinatae, utrumque prioris latus stipant; quippe eum in finem fabrefactae, ut Proboscidem in suctionis actu juvent, atque adminiculentur, quo haec incoctum & crudum Mel tanto facilius e floribus prolicere & suctu ingerere possit. In Proboscide ipsa considerandae sunt ipsius divisiones, quae perquam elegantes, & regulares, setaceis undique ac veluti triangularibus Pilis, nitido ordine distributis, obsidentur: harumce divisionum, quas primo intuitu pro articulationibus habui, ultra centum numerantur, earumque nonnullae haud totam Proboscidis crassitiem intersecant. Fabrica etiam Proboscidis, tum Musculi ejus, modusque, quo suctionem perficit; observanda veniunt: verum antequam isthaec explicatum eo, prius tria illa Particularum paria, quae super & juxta Proboscidem collocata sunt, describam.

Duae igitur priores Proboscidis Particulae +aa, partim corneo-osseae sunt, partim membranaceae, Pilis sparsim obsitae, atque Fistulis aeriis, intrinsecus per corneo-osseam earum texturam +distributis, & tralucentibus b b, instructae. + Extremi earum apices c c nonnihil inflectuntur: qua vero cum Proboscidis radice +d d conjunctae sunt hae Particulae, ibi articulationis quadam specie gaudent; cujus ope, juxta Proboscidem & reliquas hujus partes, penitus introrsum, & veluti subter Apis mentum, ut ita dicam, recurvari queunt. Eas quidem in hac icone paullulum extrorsum & ad latus abductas +repraesento: at naturalis caeterum situs earum talis est, qualem Fig. IX. sub lit. f f. in Nympha exhibet. Usus harumce particularum est, ut operam suam conferant ad Proboscidem deorsum, & subtus contra Caput, paullulumque versus Thoracem, movendam; tum ad eandem una cum quatuor reliquis Particulis, seu potius binis Particularum paribus, constringendam & cohibendam, nec non defendendam, obtegendam, & ab injuriis tuendam. Porro crediderim, illas quoque facere ad crudum Mel, suctu

been beslooten is: synde daar vorders de beweeging een weinig duisterder.

Nog komt in de gemeene Bye te considereeren haar Snuit, die aldaar, gelyk ook de Tanden, veel opmerkelyker is, als in de Mannekens: in deselve syn voornamentlyk aan te merken seeve deelkens, +waar van het eene ofte het middelste i dat ongepaart is, eygentlyk de Tong ofte de Snuit selve is. En dewelke tubuleus is als een hol pypke: vorders syn de andere ses Deelkens by drie paaren, en aan weersyden van deselve geplaatst; als synde haar gebruyk den Snuit in syn actien van suygen te helpen, en om het hem soo veel te ligter te maaken, om den ongekookten ende den raauwen honing van de bloemen op te slikken en in te suygen. Omtrent den Snuit selve syn te considereren syne verdeelingen, dewelke seer aardig ende regulier syn, over al met borstelige ende als driehoekige hayrkens, in een nette order verdeelt, beset: deese afdeelingen, die ik in het eerste voor articulatien aansag, syn hondert ende meer in 't getal, waar van eenige den Snuit niet geheel verdeelen. Nog moet ook omtrent den Snuit aangemerkt worden syn structuur, met dan syne Spieren, ende de manier van syn suigen. Maar eer ik daar toe kom, soo sal ik eerstelyk de drie paar deelkens, boven ende neffens den Snuit geplaatst, beschryven.

 

+De twee eerste deelkens dan van den Snuit a a syn ten deele hoornbeenagtig, ende ten deele vliesig van maaksel, met hayrkens hier ende daar beset, en van binnen in haar hoornbeenagtige substantie, +met doorlopende ende doorschynende luchtpypkens b b +voorsien. Op haare tippen c c syn deselve een weinig +geboogen; ende daar sy met den Wortel d d d van den Snuit vereenigt worden, daar hebben sy een manier van articulatie, waar door se haar neffens den Snuit ende syne andere deelen, geheel binnen waarts, ende als onder de kin van de Bye (by manier van spreeken) kunnen ombuygen. Alhier in deese afbeelding syn se van my een weinig uytwaarts of van ter syden af geboogen, anders +is haar naturelyke situatie, als by f f in de negende figuur van 't Popken aangeweesen is. Haar gebruyk is den Snuit na beneeden, en onder tegens het Hooft, en wat na de Borst te helpen beweegen, ende hem met de verdere vier of twee paar deelkens, als te samen te sluyten, ende by een te houden ook te beschermen, te bedekken, ende voor ongemak te bewaaren. Nog vertrou ik haar gebruyk te syn, om den raauwen opgesoogen Honing, als de Snuit

adtractum, sicubi Proboscis eo jam referta est, introrsum, Ventriculum versus, promovendum: +quandoquidem Proboscidem satis valide deorsum atque introrsum premere valent.

+Binae alterae Proboscidis Particulae e e, quas +supra citata figura IX. Tab. XXV. Nympham repraesentans, sub lit. g g in naturali suo situ exhibet, nonnihil altius, quam par primum Particularum, collocatae sunt; at eadem propemodum fabrica gaudent: id tamen notabile intercedit +discrimen, quod illarum utraque tribus polleat in apice suo articulis, uno ff humiliore & longiore, +duabusque aliis g g superioribus & nonnihil brevioribus, qui omnes subtilibus pilis obsiti sunt. Articulatae hae Particulae nequaquam, more priorum, amplectuntur, aut contegunt Proboscidem; sed huic tantum ab utroque latere adstant, &, qua circa radicem Proboscidis progerminant, itidem articulatae sunt. Quantum ad usum earum; omnino in ea sum sententia, & absque ulla haesitatione statuo, quod Probiscidi inter sugendum eximiam penitus opem ferant: dum videlicet, duorum instar digitorum, Proboscidem adminiculantur, florum folia dispandunt, &, quidquid porro ipsi obstare forsan posset, amovent. Unde binas hasce Particulas duobus veluti adsimilo pedibus anterioribus Talpae, quorum ope haec terram utrinque a lateribus amolitur; ut acuminato suo rostro commodius deinde suum insectari pabulum queat. Binae Particulae ultimae +h h longe sunt minores, quam primae & secundae; atque textura nonnihil corneo-ossea, potissimum tamen membranacea, constant, pilis pariter hispidae: reducuntur eae, una cum ipsa Proboscide introrsum, &, uti ego quidem existimo, actiones Particularum articulatarum promovent; dum nempe de Proboscidis lateribus sese nonnihil amovent, & florum petala amoliuntur. Praeterea autem, suo etiam motu, ad Mel sursum vehendum, & versus Ventriculum premendum, facere posse videntur.

+Structura Proboscidis i partim membranacea est, partim vero corneo-ossea vel cartilaginea. praeterquam quod villosa ejus cutis, intersecta, insuper quoque consideranda sit. Antequam nunc progrediar; necessum est, ut praemoneam, quod Proboscidem heic a parte inferna, qualis Ape in dorsum resupinatâ sese offert, describam atque repraesentem. Quantum igitur ad +corneo-osseam Proboscidis partem k k attinet: eum in modum haec constructa est, ut a reliquo Proboscidis corpore arcuatim se-

daar van vol is, innewaars naa den Maag te helpen beweegen; ende dat te meer, alsoo sy den Snuit redelyk sterk na beneeden ende innewaarts kunnen drukken.

+De twee andere Deelkens e e van den Snuitin de aangetooge IX. figuur van het XXV. Taf. van 't +Popken by g g in haar situatie aangeweesen, syn wat hooger als het eerste paar deelkens geplaatst, ende syn ten naasten by eeven al eens van maaksel; dan egter met dit merkelyk onderscheit, dat se beide boven +aan haare tippen drie articulatien hebben, een f f +wat lager en langer, ende twee g g wat hoger en korter, deselve syn alle met subtiele hayrkens beset. Deese gearticuleerde deelkens die omvangen den Snuit niet, ofte anders sy en bedekken hem niet als de eerste, maar syn aan syne syden geplaatst, ende van onderen, daarse omtrent de wortel van den Snuit uyt spruyten, syn sy meede gearticuleert. Haar gebruyk, soo ik ganschelyk meen, en in 't minste niet van en twyfel, is, om den Snuit in syn suygen, (als door twee vingeren, die hem helpen, ende de bladeren der bloemen van een spreiden, ende al wat hem vorder een obstaakel daar in sou kunnen syn aan een syde douwende,) kragtiglyk behulpsaam te weesen. Soo dat ik deese twee deelkens considereer, als de twee voorste pooten van een Mol, waar meede hy de aarde van ter syden weg stoot, om met syn scherpe Snuit dan soo veel te bekwamer syn +voetsel te soeken. De twee laatste deelkens h h syn veel kleender als de eerste ende de tweede, sy syn een weinig hoornbeenig, ende meest vliesig van maaksel, met hayrkens beset, deese worden met den Snuit selvs binnenwaarts getrokken; ende helpen soo ik vertrou, de gearticuleerde deelkens in haare actie, van haar van de Snuit ter syden wat af te beweegen, ende de bladeren der Bloemen weg te stooten. Behalven nog dat se door haare beweeging den Honing soude kunnen doen helpen opwaarts gaan, ende naa de Maag perssen.

 

+De structuur van den Snuit i, is eensdeels vliesig ende anderdeels hoornbenig of kraakbeenig, waar by men dan syn hayrige huyt met verdeelingen moet considereeren. Eer ik hier voortgaa, soo is 't noodig te seggen, dat ik den Snuit von onderen, ende soo als de Bye op de rug legt, beschryf en afteeken. Wat dan aangaat het hoornbenige +gedeelte k k van den Snuit, dat selve is soodanig gemaakt, dat het van het vordere lichaam van den Snuit boogsgewys kan afwyken, of hoe-

+cedere, aut veluti in circulum semet dispandere +possit b: unde fit, ut membranacea pars c c c c, quae quam pulcherrime subter partem cartilagineam +k k complicata, & cum hac conjuncta haeret, utrinque, veli instar, cujus medio malus est adfixus, notabiliter expandatur. Attamen haud adeo facile oculis sese offert isthaec fabrica; nisi dum quis circumspecte atque artificiose, acutissimae interventu aciculae, corneum illud of nonnihil elevaverit: tum enim demum conspicitur, quomodo membranacea Proboscidis pars complicata sit, & semet expandat. Hujus igitur mechanismi ope interna +Proboscidis i cavitas insigniter augetur atque ampliatur; ita ut maxima sane crudi incoctique Mellis copia, ratione magnitudinis Animalculi, in Proboscidem intromitti queat. Unde propemodum id heic contingit, quod in Simiis observamus, qui nuces fructusque, quibus potiuntur, in binos sacculos membranaceos, ad utrumque maxillae latus fabrefactos, recondunt: quin & obtinet simile quidpiam in nonnullis Avibus, quae in membranacea sui rostri expansione, Ingluviei principium constituente, captum Piscem adservant. Inter alias Aves aquaticas id praecipue illi etiam proprium est Mergorum speciei, quos nostro idiomate Schoffers vocant. Aves hae semel quovis anno, in famoso illo saltu, Sevenhuysen dicto, haud procul ab urbe Leida dissito, de quercibus decutiuntur admodum numerosae, & simul ac in aquam cadunt, ilico natandi atque expedite in aquas sese demergendi artem callent; quamvis nec volitaverint antea nec nataverint unquam. Scilicet hac eadem ratione melliferis etiam Apibus ars Ceram fabricandi, & Mel in Proboscide sua colligendi, est ingenita.

Antequam Proboscidis descriptionem prosequar; libet heic interserere, quonam modo in Anglia pisces capi soleant ope mox memoratae Mergorum speciei: aliquot enim abhinc annis plurimae harumce Avium eo delatae ibique venditae sunt. Principio quidem eas cicurant; ut, Falconum instar, manui insidentes sponte restitent: quodsi deinde cum iis piscari volupe est, ad alterum earum crus tenuem adligant, sed fortem, funiculum, quem deinde in glomum agglomerant: glomum hunc postea, qui circum ferreum axiculum vertitur, manubrio ligneo prehensum tenent; propemodum uti mulierculae nostrates sua gerunt fusa, dum de iis fila lini facti rhombo devol-

+pelgewys sig uytspannen b, waar door dan het vliesig gedeelte c c c c, dat seer aardig onder het hoornbenige +gedeelte k k gevouwen, en daar meede verknogt is, aan weersyden merkelyk, en als een seil, dat den mast in 't midden heeft, komt uytgespannen te worden. Dan dit is niet wel te zien, ten zy men langsaam en kunstig, met een heel spitze naalt, dit hoornbeen wat opligt, want als dan siet men eerst, hoe syn vliesig deel gevouwen is, en sig uytspant. +Soo dat dan de inwendige holte van den Snuit i, daar merkelyk door vermeerdert ende uytgeset wort, ende dat ook soodanig, dat een seer groote quantiteit van raauwen ongekookten Honing na proportie van het Dierken in den Snuit ingelaaten kan worden: even ten naasten by op die wys, gelyk de Apen haare noten ende vrugten in twee vliesige sakskens, aan weersyde van haar Kakebeen gemaakt, verbergen, ofte gelyk sommige Vogelen den Vis in het vliesig uytgespanne gedeelte van haar nebbe, dat het begin haarer krop is, bewaaren. Gelyk dat onder andere Watervogelen de Schoffers doen, die een soort van Duikers syn, die in 't vermaarde bosch Sevenhuysen, niet verre van de stad Leyden, in groote quantiteit, eenmaal des jaars van de Eyke Boomen geschut worden, ende soo se in het water vallen, dan datelyk de kunst van swemmen, ende vaardig weg te duyken, kunnen; ende dat selfs op die tyt als se nog nooit gevloogen ofte ook geswommen hebben. En op welke wyse ook de Honing Byen, met de kunst van Wasch te maaken, en Honing in haar Snuit te vergaderen, gebooren worden.

 

Eer ik verder voortgaa om den Snuyt te beschryven, soo lust het my voor te stellen, op wat wyse men visch met de Schoffers in Engelant vangt: want voor eenige jaaren wierden deese Vogelen daar in kwantiteyt naa toe gevoert en verkogt. Eerstelyk soo maaken sy die tam, soo dat se als de Valken op de hant blyven sitten; wanneer sy nu met deselve visch willen vangen, soo binden sy haar een dun, maar een sterk koordeken aan het eene been, dat sy op een klos winden, die se met een houte steel in de hant, daar se op een yser penneken draait, vast houden: haast op de manier, als onse vrouwen haar klos doen, daar se den gesponnen draat van het vlasch van afhaspelen. Dit alles soo gereet gemaakt synde, soo doen sy een ring om den hals van de Scholfer,

vunt. His omnibus hunc in modum adaptatis, annulum deinde Mergi collo induunt, Mergumque ad piscinam delatum tandem in aquam devolare sinunt: funiculus tum citato stridore de glomo devolvitur, Mergusque, insigni cum oblectamento adspectantium, nonnullos Pisces expedite devorat, qui tamen ante annulum collo indutum sistuntur: unde si postmodum Mergus funiculi ope retrahitur, is facile eo induci potest, ut devoratos Pisces denuo evomat; modo ingluvies ejus ab inferioribus sursum versus comprimatur. Narravit mihi historiam hancce Vir fide dignus atque eximius, qui hujus piscationis exercitium aliquoties suismet ipse oculis vidit. Mirabundus autem, praesente D. Joanne Oort, hodie To parcha in Nienrode, vetere meo amico, in palatio Honslaarsdiciano vidi, quod nonnullae ibi Aves aquaticae, cum ipsis Pisces oggererentur, hos semper promte ita inverterint, ut caput eorum primo devorare possent: scilicet prudenter admodum & circumspecte sic sibi cavebant, ne a pinnis Piscium, in descensu per gulam sauciarentur. Hinc quantacunque etiam opera conati simus efficere, ut Aves hae Piscem a cauda primum deglutirent; frustra tamen fuimus: semper enim sui ope rostri Piscem dextere invertebant. At vero ut redeamus ad Proboscidem Apis: animadverti velim, quod membranacea Proboscidis pars omni plane pilo careat, horumque loco tuberculis obsita sit pellucentibus, prominulis; quae regulari ordine, aequalibusque a se mutuo intervallis, ibi collocata sunt, verruculasque, in cute Avium deplumatarum observandas, quodammodo referunt: videntur autem hae particulae revera glandulae esse, quae Mel ingestum notabiliter alterare, ejusque costionem aliquatenus adju vare possunt. Porro circa cartilagineae sive corneo-osseae, qua Proboscis gaudet, partis structuram id adhuc notandum est, quod ea in medio naturam ossis cornei aliquanto propius videatur exprimere, quam quidem ad latera, +quae itidem paullo saturatius fusco-rubri sunt coloris. Deinde & corneo-ossea isthaec pars +k k haud ubivis a Proboscide extrorsum abscedit: nonnihil enim infra aperturam sive ostium +Proboscidis introrsum ea tendit n n, atque, cum reliqua parte Proboscidis villosa in angustiorem veluti & graciliorem canalem coiens, deinceps +penitus sic extrorsum, antrorsum o o, defertur. Ibidem vero loci Proboscis tum tota, in ambitu suo, exiguis stipata est pilis, unguiculorum

en hem gebrogt hebbende by een Vyver met Visch, soo laaten sy hem in 't water vliegen, waar op dan de koort met een vaardig gesnor van de klos komt af te drayen, en men siet met vermaak, hoe deese Scholfer verscheyde Visschen komt in te slikken, dewelke tegens de ring om syn hals geschooven synde, dan blyven sitten, waar op als men dan den Scholfer by den draat weer tot sig haalt, soo doet men hem de Visch weer overgeeven, dat ligt te doen is, indien men den Krop van onderen komt opwaarts toe te drukken. Gelyk my dit van een geloofwaardig en aansienelyk Heer, die het verscheyde maal gesien heeft, verhaalt is. En met verwondering heb ik in presentie van den Heer Jan Oort, tegenswoordig Heer van Nienrode, myn ouden vrient, op het huys te Honslaarsdyk gesien, dat als men eenige water vogels de Visschen toe wierp, dat sy die dan altyt veerdig omkeerden, op dat sy het hooft het eerst souden doorslikken, waar door sy seer voorsigtig en met beleyt verhinderden, dat de vinnen der Visch, in het neerglyden door de Keel, deselve niet kwamen te kwetsen. En hoe veele konst wy aanwenden om haar den Visch by de staart te doen inslikken, so draayden sy met haar bek deselve altyt kunstig om. Maar om weer tot den Snuit der Bye te keeren, soo sal ik seggen, dat het vliesige gedeelte der selver gansch sonder hayr is; synde het in de plaats met witte, ende als met doorlugtige uytpuylende peukelkens beset; dewelke als in een gereguleerde order, even wyt van een aldaar geplaatst syn; ende met het vel van de ontpluymde Vogelen, daar meede dan diergelyke wratkens opgemerkt worden, eenigsins over een komen. Deese Deelkens vertrou ik eygentlyk Klierkens te syn, dewelke den ingeslokten Honing merkelyk kunnen altereeren, en ook eenigsins tot haar verko ing doen. Vorder soo is nog omtrent de structuur van het raak of hoornbeenige gedeelte van den Snuit aan te merken, dat het in 't midden wat hoornbeenagtiger schynt als aan de syden, alwaar het ook wat bruynrood r van couleur is. Vorder soo en +wykt dit hoornbenig gedeelte k k, niet over al van den Snuit uytwaarts; want een weinig beneeden de opening of mond van den Snuit, daar gaat het +inwaarts n n, ende vereenigt sig met het vordere hayrige gedeelte van den Snuit, als tot een nauwer ende enger canaal, ende loopt dan soo geheel uytwaarts +naa vooren o o, alwaar dan de Snuit rontsom in syn omtrek met hayrkens, die een weinig

instar parumper incurvatis; qui equidem anne patuli sint canales, an autem exiguorum vice unguium aut uncinulorum inserviant ad Proboscidem, inter sugendum, in situ & loco suo continendam, haud determinavero: hactenus enim, quomodo haec res sese habeat, non dum adeo liquide mihi innotescit; quamvis eam tempore atque industria tandem posse detegi haud dubitem. Portio Proboscidis corneo-ossea in extremo apice illius suae partis, qua extrorsum vergit, notabilem satis globulum sive Capitellum gerit, in cujus medio apertura cernitur, quae mihi videtur in cavitatem usque portionis membranaceae Proboscidis penetrare. Haud interim, quemadmodum ante scripsi, adeo tenuis est apertio isthaec, uti oscula vasorum Lacteorum; quamvis sub microscopio ita compareat: caeteroquin tamen ejus principium hoc loco, habita partis hujus ratione, tam minutum est & angustum; ut vix multa de eâ proferri possint, omnem quae dubitationem excludunt. In Papilionibus equidem exploratum habeo, quod Proboscis pluribus pateat osculis, quae, alimentum imbibentia, itidem, ut totidem exigui pili, in extremitate +Proboscidis comparent: verum diversa etiam heic structura occurrit. Particula illa sive. +Capitellum o oProboscidis, una cum membranula sua, in qua defixi sunt pili, semet insuper contrahere potest, & Musculorum ope coarctare, nec non introrsum movere: quemadmodum patet, si variis haec particula temporibus tractatur, inque juvenculis aliisque Apibus perlustratur. Attamen haud alio habitu heic a me depicta sistitur, nisi quo eam quavis hora ad oculos demonstrare valeo. Ulterius corneo-ossea isthaec portio, a parte inferiore in duo veluti +Crura p divaricatur, quae cum reliqua Probocidis portione infimâ connectuntur. Qua autem ista connexio perficitur; ibi tres adhuc conspiciuntur +particulae corneo-osseae q q q, picis instar, nigerrimae, splendentes, variisque articulationibus inter se mutuo conjunctae. Has inter medium quae locum tenet, Proboscidis veluti vagina est, intra quam Proboscis eo tempore, quo a suctu vacat, nonnullorum ope Musculorum pro magna parte reducitur atque absconditur: quod dum fit, reliquae etiam Proboscidis particulae simul sese reflectunt atque introrsum recipiunt. Praeterea vero in hac Proboscidis Vagina illi quoque Musculi sunt inclusi, qui ad alterum par +articulatarum Proboscidis particularum e e pertinent. Musculi deinde primi paris particula-

krom als nagelkens syn, bezet is, die ik niet en zou kunnen zeggen, of open zyn, dan of se als kleeklaaukens of haakskens souden dienen, om den Snuit, terwyl hy suygt, soo lang in syn stee of plaats te houden. Wat 'er van sy, die saak is my nog soo klaar niet, hoewel dit door tyt en moeyte uytgevonden sou kunnen worden. Het alderuyterste gedeelte van het hoornbenige deel der Snuit, 't geen uytwaarts loopt, dat heeft op syn eynd een redelyk merkelyk knoopken of hooftken, waar in men in het midden een opening siet, die ik vertrou door te gaan tot de holte van het vliesige gedeelte der Snuit, ende deese opening is soo naauw niet, als ik in 't voorgaande geschreeven hebbe, als de mondekens der Scheyl aderen. Dan dit vertoont sig soo onder het vergrootglas. Andersins is het naa proportie van dit deel, in syn begintsel, en op die plaats soo kleen en naauw, dat 'er sonder eenig twyffel omtrent te hebben niet veel van kan gesegt worden. In de Kapellekens is het seker by my, dat de Snuit daar verscheyde openingen heeft, waar door het voetsel ingaat, dewelke haar op syn eynde meede als hayrkens vertoonen, hoewel de structuur verscheyden is. Dit +deelken of Hooft o o der Snuit, te gelyk met syn vliesken, daar de haayrkens aan verknogt syn, kan sig nog toe trekken, ende door spierkens te samen buygen, als ook inwaarts beweegen, gelyk men siet, als men dit deel op verscheide tyden handelt, ende in jonge en andere Byen besiet. Dan, soo ik dit afgebeelt hebbe, dat kan ik t'aller uuren vertoonen. Vorder van onderen deelt sig dit hoornbenige +deelken, als in twee Beenen p, dewelke met het vordere ende onderste gedeelte van den Snuit samengehegt worden. Daar nu deese connectie geschiet, syn nog te sien drie hoornagtige deelkens +q q q pik swart, ende glimment van couleur, ende door verscheide articulatien onder een geconnecteert. Het middelste gedeelte van deese drie, is als da scheede van den Snuit, waar binnen in hy door eenige Spieren, die aldaar te sien syn, op die tyt, als hy daar meede niet en suygt, voor een groot gedeelte opgetrokken ende opgeslooten wort, buygende vorders de andere deelkens der Snuit haar op die tyt om ende inwaarts. Vorders syn in dit kokerken van de Snuit, nog de Spieren van het +tweede paar gearticuleerde deelkens e e der Snuit opgeslooten. Synde dan vorder de Spieren van het

+rum a a nonnihil humiliore adhuc loco siti sunt, duabusque corneis particulis q q exterioribus, nigricantibus, implantati. Hae ipsae autem binae particulae, una cum Proboscidis Vagina, interventu quatuor distinctarum articulationum +rrrr, extremis, quae ad constituendum ipsius Apiculae caput concurrunt, particulis osseis sive corneis adnectuntur: ut adeo tota Vagina, nec non Proboscis, hujusque particulae, simul, +duorum ope validorum Musculorum s s, introrsum moveantur: quod dum fit, modo descriptae particulae semet retrorsum atque introrsum flectunt, sicque eâdem operâ Probosci dem recondunt, obtegunt, & includunt. Memorati +hi Musculi s s per tenuem heic transparent +membranulam t: sub hac verø & Gula l conspicitur, quae simul cum Musculis hisce, & membrana eos conregente, heic a me discissa est.

Suctionem denique sequenti modo perficit Apis. Cartilagineam videlicet sive corneo-os +seam Proboscidis suae partem k k paullatim a pilosa cu e hujusque divisionibus abducit: quo +facto pars Proboscidis membranacea corrugata m dispanditur & explanatur; cartilaginea autem arcuatim distenditur: quum vero ope Musculorum Proboscidis id peragatur; hinc necessario aër ambiens suo e loco extruditur, hujus que pressione Mel intra & per cavitatem Proboscidis movetur. In Papilionibus contra alio penitus modo isthoc negotium perficitur: siquidem his nequaquam simplex, verum duplex est Proboscis, quae etiam, suctu peracto, interventu innumerabilium articulationum minutissimarum, mirabiliter crispatur atque in unum convolvitur: ut adeo alia plane ratione suctum a Papilionibus institui necessum sit: constringendo nimirum Puncta respiratoria, corpusque dilatando aerem repellunt, hicque repulsus deinde humorem melleum, cui sugendo inhiant, in Proboscidem eorum promovet. Ut autem facilis est Papilioni haec actio; ita vel Apem quoque, dum sugit, id ipsum agere crediderim: quid enim obstat, quo minus simile quidpiam ab Apibus queat effici? Quandoquidem Puncta earum respiratoria, intus membranacea, cartilagineo gaudent margine, vi cujus oblongam sese in rimam aperire iterumque constringere possunt: similiter ac Rana Asperae suae Arteriae caput diducit iterumque occludit; prout Celeb. Malpighius exactissime animadvertit. Omnes nunc Musculos Partis hujusce singulatim quidem describere atque delineatos dare possem: at implicarer sic negotio & temporis longissimi &

+eerste paar deelkens a a wat lager nog geplaatst, ende de twee buytenste swart geeouleurde hoornagtige deelkens q q ingeplant. Deselve, te gelyk met de Scheede van den Snuit, syn met vier distincte +articulatien r r r r aan de alderuyterste beenige, of hoornagtige deelkens des hoofts van de Bye selver geconnecteert, waar door dan de geheele Scheede, te gelyk met den Snuit ende syn deelen, +door middel van twee sterke Spierkens s s inwaarts beweegt worden; op welken tyt dan de beschreeve deelkens haar onwaarts ende inwaarts buygen, ende soo te gelyk den Snuit verbergen, bedekken ende opsluyten. De geseide Spieren schynen hier +door een dun vliesken t heen, waar onder de Keel l sig vertoont, die te gelyk met de geseide Spieren, ende het vlies dat haar bedekt, doorgesneeden syn.

 

Het suygen nu van den Bye gaat aldus toe; namentlyk hy beweegt het kraak of hoornbenige +gedeelte van +den Snuit k k allengskens van het ruyghayrige vel met syne verdeelingen af; waar door dan het vliesige gerimpelde gedeelte van den Snuit m op en uytgespannen word, ende het kraakbeenige gedeelte wort boogsgewys uytgeset: het welk alsoo het door middel syner Spieren geschiet, soo wort de omringende lucht nootsaakelyk uyt syn plaats gestooten, ende den Honing in de holte van den Snuit binnen in en door de selve beweegt. Dit alles gaat in de Kapeliekens heel anders toe, alsoo de Snuit daar niet enkelt maar dubbelt is, dewelke aldaar ook door een oneyndig getal van seer kleene articulatien wonderlyk omgekrult, ende in een gerolt wort, als het suygen gedaan is. Soo dat dan het suygen in de Kapellekens op een heel andere wyse moet toegaan; namelyk door het toeknypen van de ademhaalende Stippen, en het dilateeren van het lichaam, waar door dan de weg gestote lucht, de soetigheid, die sy suygen, in haar Snuit beweegt, dat se makkelyk doen kunnen. Ende ik ook geloof, dat de Bye, op die tyt als hy suygt, meede soo doet: want hebbende een kraakbeenig rantken om syne Stippen, die van binnen vliesig syn, waar door sy sig met een langwerpige spleet, open ende toe kunnen doen (op de wyse als de Kikvorsch syn Strottenhoofd open en toe doet, dat de Heer Malpighius wonder net noteert;) soo kan dat makkelyk van de Byen gedaan worden. Alle de Spieren nu van dit deelken bysonderlyk te beschryven ende af te teekenen, was wel mogelyk, maar het sou een langer tyt, ende een oneyndige moeyte vereysschen, gelyk ook van veel

infiniti laboris: haecque etiam ratio est, ob quam plura alia, quae heic tradidi, summa cum accuratione ad ultima usque prosequi haud volupe mihi fuit.

Posset nunc quispiam interrogare, an Apis alio nullo modo, quam cartilagineam Proboscidis suae particulam arcuatim tendendo sive movendo, queat sugere? Cui equidem respondeo, mihi omnino videri, quod sola etiam Punctorum suorum respiratoriorum constrictione, corporisque sui dilatatione, suctum perficere valeant Apes: nihil enim impedit, quo minus & hisce tantum adminiculis propulsus aër Mel introrsum movere possit. Quin animadvertimus etiam, quod Apis, aërem Pulmonalibus suis vesiculis haustura, Abdominis annulos simili ratione introrsum & extrorsum agitet, ac nos sub respirationis actu motamus Thoracem: verum quia Apum Thorax immobilis est; hinc Abdomen in ipsis hocce officio fungitur. Descripta igitur isthaec Particula vel maxime digna est notatu. Nec possum non hoc loco in immensi & incomprehensibilis Architecti gloriam fateri, quod heic simpliciter tantum conatus sim Particulam hancce describere atque depingere: eam namque adeo omnibus numeris absolutam, uti revera est, exprimere, id vero omnem longissime exsuperat humanam dexteritatem. Et sane ubivis intellectus viresque nostrae deficiunt, quando Divinam Sapientiam in nunquam satis laudandis Dei operibus vel contemplari solummodo adgredimur. Cogita hinc, quanto plus tum excelluerint, quum mortalitatis leges nondum subierant. Profecto sola haecce Particula tam eximio artificio fabrefacta est; ut inter primaria Divinae Omnipotentiae specimina jure referri possit. Attamen ratione arctorum, quibus captus noster circumscribitur, cancellorum id duntaxat intellectum velim: revera enim nonnisi per transennam, oculisque caligine velut obcaecatis, Dei Opera contemplamur; quandoquidem intelligentia nostra fatui saltem ignis aemula est, nulloque modo apta iis discernendis, quae comprehendi nequeunt.

In aliis Apum speciebus, v.g. in Vespa, Proboscis longe minor est, nec adeo notabili etiam gaudet longitudine: cujus equidem discriminis haec mihi ratio esse videtur, quod hisce Insectis, praeter Proboscidem, alia adhuc suppetat via, qua ingerere pabulum possunt; cum rapaces admodum, truculentae, atque avidissimae sint Bestiolae. Praesertim vero majori illi Apum speciei, quos Crabrones vocant, ejus-

andere saaken, die ik voorgestelt hebbe, soo ik die met de alderuyterste neerstigheid wilde vervolgen, sou moeten geschieden.

 

Men sou hier nu kunnen vraagen, of de Bye niet sou kunnen suygen, sonder syn Kraakbeenig deelken van syn Snuit boogsgewys te spannen ofte te beweegen? waar op my dunkt te kunnen antwoorden van ja, te weeten alleen met het toeknypen van zyne ademhalende Stippen en het dilateren van syn lichaam, waar door dan de voortgedreeve lucht, egter den Honing inwaarts sou beweegen: men siet ook dat de Bye, om lucht in syne Longblaaskens te haalen, de ringen van den Onderbuik in ende uytwaarts beweegt, op de wys als wy met onse Borst doen, alsoo haar Borst onbeweeglyk is; waar om den Onderbuik dat officie bekleet in de Byen. Dit beschreeve deelken dan is seer aanmerkelyk in de Byen, ende ik moet alhier tot roem van den grooten ende den onbegrypelyken Maaker bekennen, dat ik niet als maar simpel gepoogt hebbe, dit deelken te beschryven ende uyt te beelden: want om het na volmaaktheid ende waarheid te doen, dat gaat alle de menschelyke bekwaamheid verre te boven, gelyk ook over al ons begrip en onse kragten te kort schieten, om maar de Goddelyke Wysheid enkelyk in syne onvolprysselyke werken te beschouwen; wat heerelykheid moeten sy dan niet gehadt hebben, eer sy het verderf onderworpen waaren! En seekerlyk dit eene deelken is soo bysonder treffelyk van maaksel, dat het een hooftstuk van GODS Almogentheid kan ende mag genoemt worden; dan niet als na de korte elle van ons oordeel, want sekerlyk GODS werken die en begrypen wy niet als door duystere nevelen; synde ons verstant maar een dwaalligje, ende gans niet bekwaam, om onbegrypelyke saaken wel te onderscheiden.

 

In andere soorten van Byen, als in de Wespe, daar en is de Snuit op verre na soo groot, nogte ook soo merkelyk lang niet; waar van de reeden schynt, om dat se te gelyk nog een andere weg hebben, om haar voetsel door in te neemen; want het roofagtige, wreede ende graatige Dieren syn. Voornamentlyk is dat groote soort van Byen, Horsels genoemt, soo van aard, want sy syn soo gulsig, dat se geen eeten weigeren in te neemen,

modi indoles est; quippe qui eo usque gulosi sunt, ut vel per medium dissecti haud renuant escam devorare: sicubi enim eo tempore Mel, aut Saccharum aqua dilutum, quod praeprimis convenit, ipsis oggesseris; tam expedite id suctu adtrahunt, ut, qua parte vulnerati sunt, rursus effluere videas ingestum. Proboscidem tamen in maxima Vesparum specie duntaxat contemplatus sum, cujus, quum satis elegans est, iconem heic nunc adjungere libet.

Proboscidis Vespae a parte inferiore conspectae delineatio.

+a Pars est corneae materiei, quae Capitis inferiora constituit, luteis ad latere pilis hirsuta, duabusque praeterea luteis maculis distincta, caeterum vero nigra, splendens.

+bb c Tres sunt particulae corneae, ad radicem Proboscidis sitae, ex nigro splendentes; +quarum binae laterales b b illos in se continent +Musculos, qui Setas articulatas d d movent: +media vero cornea particula c veluti Vagina est +Proboscidis f, in qua, praeter Musculos Proboscidis, reliquarum quoque Setarum articulatarum +d d Musculi reconduntur.

+d d d d Quatuor sunt Setae articulatae, Proboscidem inter agendum adjuvantes.

+e e Locus est, ubi defracti sunt Dentes.

+f Ipsam notat Proboscidem, in qua elegantes quatuor, albae, conspiciuntur particulae, rotundis luteisque globulis superne instructae. Omnes caeterum hactenus enumeratae partes pilis obsitae sunt, quos quidem, ne confusio oreretur, simul heic exhibere praetermisi. Insuper etiam notandum est, quod omnes hae partes tanquam in Vespa resupinata repraesententur: unde & earum nonnullas tantum pro parte dimidia videre licet.

Quodsi dein Apis in dorso aperiatur; limpidus primum sese offert humor, e vasis & corde vulneratis stillans. Cor enim in dorso juxta longitudinem situm est: prout in Cosso, Bombycibus &c. quoque obtinet.

 

Porro tum musculosae etiam cernuntur Fibrae, quae annulos sive incisuras Apis movent, situque & fabrica iisdem, ac in Cosso indicavi, gaudent.

Ulterius & Pinguedo comparet, ex globosis conflata particulis, quae membranulis suis adcreverunt.

Praeprimis autem notabiles heic sunt Pulmones, quos geminae constituunt Vesiculae, +albae, pellucidae a a, ex concurrentibus Fi-

al syn se midden door gesneeden: want geeft men se op die tyt Honing of Suyker met water, dat het bekwaamste is, soo sullen sy die soo vaardig opsuygen, dat men die op de plaats, daar se gewont syn, weer sal sien uytloopen. In de grootste soort van de Wespen heb ik syn Snuit alleen geconsidereert, die ik om syn aardigheids wil hier neffens sal uyt beelden.

Afbeelding van de Snuit in een Wespe van onderen.

+a Is een gedeelte van het hoornagtig weesen van het Hooft van onderen, met geele hayrkens aan de syde, met dan nog twee geele vlaxkens; vorders is het blinkent swart.

+b b c Syn drie hoornagtige gedeelten van de Wortel van den Snuit, blinkent swart van couleur; +van welke de twee aan de syden b b de Spieren +bevatten, dewelke de gearticuleerde Borstels d d beweegen: synde vorders het middelste hoornagtige +gedeelte c als de Scheede van den Snuit f, en waar in neffens de Spieren van den Snuit nog syn, die +van de andere gearticuleerde Borstels d d.

+d d d d Vier gearticuleerde Borstels die den Snuit in syn actie helpen,

+e e Is de plaats daar de Tanden afgebrooken syn.

+f De Snuit selve, waar in vier aardige witte deelkens haar vertoonen, waar boven ronde en van couleur geele knopkens aan syn. Vorders syn alle deese deelkens met hayr beset, die ik om confusie te myden niet en verbeelde. Nog moet men weeten, dat alle deese deelkens van onderen vertoont worden; waarom ook eenige maar half gesien worden.

 

Als men nu de Byen op de rug opent, soo komt ons eerst te vooren een heldere vogtigheid, die uyt syn Aderen ende gekwetst Hert sypert; ende welk Hert in de rug langwerpig geplaatst is, als ook in den Houtwurm en Zywurmen en soo voort geschiet.

Nog siet men de Spieragtige Vesels, die de ringen of kerven van de Bye beweegen, ende van maaksel en situatie syn, als in de Houtwurm aangeweesen is.

Vorder vertoont sig het Vet, dat uyt globuleuse deelkens bestaat, ende op syne vlieskens geaccresceert is.

Voor al syn opmerkelyk de Longen, dat twee+ witte ende heldere Blaaskens syn a a, die uyt te samenloopende Longpypkens, die gedilateert syn

stulis Pulmonalibus, dilatatis, compositae. Sunt autem penitus membranacei hi Pulmones, & collabuntur, cum aër inde egressus est: id quod circa Fistulas ex iis oriundas nequaquam obtinet; quippe quae, circumductis ex annulis +constantes, patulae semper & apertae hiant. Pulmones, uti dixi, ex dilatatis Asperae Arteriae +ramificationibus compositi, in Tubulos b b &c. rursus desinunt annulares, qui passim iterum in Vesiculas +c c &c. ampliantur, haeque denuo in Tubulos +d d &c. sese coarctant. Haud tamen alternatio isthaec tam frequens heic est, ac in Scarabaeo Nasicorni; utpote cujus Pulmones ex inumeris constant minutis vesiculis, quae cum Lunariae Graecae majoris siliquis, suo e caule etiamnum pendentibus, aliquo modo comparari possunt. At vero in Apibus Pulmones pro maxima parte duabus majoribus e Vesiculis constant; his insuper nonnullae accedunt minores; reliquam partem constituunt Tubuli qui deinde, uti in Nasicornis Vermiculo, aut potius uti in ipso Apis Verme, per omnes corporis +universi partes distribuuntur e e &c.: ut adeo Pulmo interventu Tubulorum, quos emittit, per mutuas anastomoses cum semet ipso undequaque +communicet f f.

Ubi deinde Apis in ventre aperitur; ilico Medulla Spinalis in conspectum prodit, quam nunc descriptum eo: neque enim, quae praeterea heic conspiciuntur modo jam exposita, nec etiam Annulorum extremitates, quae membranaceae sunt, nigrisque terminantur marginibus corneo-osseis, me jam detinebunt. Medulla igitur princeps est, quae tunc contemplanda offertur, pars: constat ea autem, uti in Bombyce, ex Nervis & Nodulis, qui duobus veluti Nervis, e Cerebro pullulantibus, suos debent ortus; quamvis heterogenea quaedam materies simul accedere mihi videatur, quae conciliandae tantum stabilitatis gratia Nodulum Nervosque inter se colligat: id quod in Bombycibus etiam, quin & in Homine locum habet. Nervi hi, qui in Nodulum quasi absorbentur, notabiliter majore intervallo a se invicem heic dissiti sunt, multoque magis hiscunt, quam in Medulla Bombycum: ut adeo Medulla in Apibus ubique propemodum hiulca sit atque divisa, quae in Bombycibus tantum hac illac fenestrata est. Verum Nervi proprie ab Anatomicis vocati sunt illae demum propagines, quae e lateribus Nodulorum progerminant. Quodsi Medullam circa posteriores Abdominis Annulos prosequimur; Nervi ibidem, e Nodulis prodeuntes, cernun-

bestaan: deese Longen syn heel vliesig, en vallen toe als 'er de lucht uytgaat, dat haare uytspruytende pypkens niet en gebeurt, alsoo die uyt krulwyse ringekens bestaan, ende alsoo altyt gapent ende open blyven. De Longen, soo als gesegt, uyt verwyde takken van de Longpyp bestaande, die +eyndigen wederom in pypkens b b &c., die ringwys syn, deselve siet men hier en daar weer gedilateert worden +in blaaskens c c &c., ende die al weer in pypkens +d d &c., dan soo dikmaals niet als in de Neushoornige Schalbyter, daar de Longen uyt een oneyndig getal kleene blaaskens bestaan, die eenigsins met de Saadvaten van het kruid Lunaria Graeca major genoemt, soo als die uyt de steel afhangen, kunnen vergeleeken worden. Maar hier in de Byen bestaan de Longen voor het meeste gedeelte uyt twee groote Blaasen, ende dan uit eenige die kleender syn, de rest syn de Pypkens, die dan als in de Wurm van de Neushoorn of liever als in de Byewurm zelvs alle +de deelen van het gansche lichaam voorsien ee &c.: soo dat dan, de Long overal, door middel van syn uytlopende Pypkens, onder en in sig selfs communiceert +f f.

 

Als men de Bye nu op de Buyk opent, soo siet men datelyk het Ruggemerg, (die ik nu gaa beschryven, want ik gaa al dat men meer siet, en dadelyk nu gesegt is voorby, als ook de uyterstens der Ringen die vliesig syn, ende swarte hoornbenige kanten hebben); het Merg is dan het principaalste deel dat men als dan siet, deselve bestaat, als in de Zywurm, uyt Senuwen en Knoopkens, die als uyt twee Senuwen die uyt de Hersenen spruyten, haar oorspronk neemen; hoewel het my schynt als of daar een onnatuurlyke stof toekwam, dewelke dat Knoopken te samen met de Senuwen tot vastigheid alleen kwam te verbinden: dat ook in de Sywurmen en selfs in den Mensch plaats heeft. Dese Senuwen, die in 't Knoopken als verslonden worden, staan merkelyk wyder hier van een; ende gapen veel meer als in het Merg van de Sydewurmen; soo dat het Merg haast over al in de Byen gaapt of van een wykt, dat die van de Sydewurm maar hier en daar doet. Maar dat nu eygentlyk de Zenuwen van de Ontleders genoemt worden, dat syn die genen, dewelke uyt de Knoopkens ter syden uytspruyten. Als men omtrent de agterste ringen van de Buyk het Merg vervolgt, soo siet men de Senuwen, die daar uyt de Knoopkens uytloopen, sig verspreyen tot de Spieren, die den Angel inwaarts ende uytwaarts beweegen. De vordere ingewanden nu syn de

tur, qui in Musculos, Aculeo introrsum atque extrorsum movendo dicatos, sese dispergunt. Reliqua tandem heic conspicua viscera sunt Ventriculus, Intestina, aliaeque nonnullae partes ad Aculeum pertinentes.

Ventriculus, cujus Gula quam gracilissima est, admodum membranaceus & tenuis mihi videtur: quamvis tamen carneis etiam fibris gaudeat. Melle plerumque repletus est, quod gustu facile dignoscitur. Ventriculum excipit Pylorus; & post hunc alia iterum sequitur particula, paullo magis extuberans, ad flavo-rubrum colorem vergens: quae tamen si accuratius inspicitur, aliquid tantum est, quod intus in cavo intestini reconditum ibi loci transparet.

Subsequitur deinde Intestinum, quod Colon veluti quodammodo refert. Longe id Ventriculum ipsum crassitie superat, praeprimis quando haud vacuum, sed repletum est. Validis etiam hoc Intestinum fibris Muscularibus pollet, quae, cum agunt, multas in rugas atque sinus id convolvunt. Cavum ejus plerumque albicante plenum est materie, quae mihi videtur Ovi referre Albumen, aliquo tempore in Spiritu Vini rectificato maceratum, & jamjam concrescere incipiens, aut Amylum aquae tantillo mistum. Quodsi Intestinulum hoc lanceolae appropriatae cuspide vulneratur, materies mox memorata inde effluit.

 

Postmodum Intestinum istud notabiliter rursus coarctatur atque angustius redditur: ibi autem loci, ubi haec ejus coarctatio incipit, infinitus cernitur numerus filamentorum albidorum, quae Vasa Crocea in Cosso adpellavi. Filamenta sive Intestinula haecce usquequaque dicto Intestino, ibi etiam, ubi gracilius id atque arctius fit, adfixa sunt: religatio autem & connexio isthaec perquam valida est, atque interventu Fistularum aëriferarum perficitur; quae uti corpus universum permeant, ita heic loci praecipue insuperabile exhibent impedimentum, quo minus Intestinula haec queant explicari. Unde crediderim aliquot mensium spatio mihi opus fore ad hanc rem penitissime pervestigandam; quae sane nequaquam indigna esse videtur, in qua tantum operae collocetur: quemadmodum postea indicabo.

Intestinum, dicto modo coarctatum, deinde subito rursus sese dilatat; sed tamen penitus heic membranaceum esse videtur: quum vero simul pellucidum est; ideo extrinsecus albi-

Maag, de Darmen, ende eenige andere deelen tot den Angel behoorende.

 

De Maag daar de Slokdarm heel dun van is, die komt my voor heel vliesig ende dun, hoewel se egter vleesagtige Vesels beeft; sy is gemeenelyk met Honing vervult, dat men bekwamelyk proeven kan. Na de Maag volgt het Maagportier, ende daar agter komt weer een deelken dat weer een weinig uytpuylt, ende naa 't geel rooden van couleur trekt, dan als men het wel besiet, soo is het iets van binnen in den Darm verborgen, dat daar doorschynt.

 

Hier na volgt een Darm, die sig als de Endeldarm ten naasten by vertoont, deese Darm is veel dikker als de Maag selve, voornamentlyk als die gevult of niet leeg is; sterke Spieragtige Vesels daar is deese Darm meede voorsien, dewelke als se haar beweegen, den Darm dan verscheide rimpelen ende bogten doen neemen. Dit Darmken is gemeenelyk met eene substantie vervult, die van couleur witagtig is, ende my voorkomt als het wit van een Ey, dat een weynig in overgehaalde Brandewyn geleegen heeft, en nu begint te stremmen; of ook als Styfsel dat met water gemengelt is. Als men dit Darmken met de punt van een geapproprieert lancet quetst, soo siet men daar de verhaalde materie uytloopen.

Hier na soo wort deese Darm vervolgens weer merkelyk gecoarcteert ende samegetrokkener. Ter plaatse daar hy so gecoarcteert begint te worden, siet men een onnoemelyk getal van witte draatkens, dewelke ik Saffraanvaten in den Houtwurm noem: deese draatkens of Darmkens syn over al aan den geseiden Darm vast gehegt, als ook op die plaats daar hy dunder of gecoarcteert word. Seer sterk is de vastbinding en hegting van de geseide draatkens, ende dat door middel van de Luchtpypkens, dewelke het heele lichaam doorloopen, ende hier voornamelyk een onoverkomelyk belet syn, om deese Darmkens te ontwarren. Soo dat ik eenige maanden, soo ik geloof, sou moeten besteeden, om deese saak ten naausten te ondersoeken, dat my ook dunkt de moeite wel waard te sullen weesen: als ik hier naa seggen sal.

 

De Darm als gesegt soo gecoarcteert geworden synde, die dilateert sig weer schielyk, maar hy vertoont sig heel vliesig; van buyten om syn doorsigtigheid, siet men eenige langwerpige witte

cantes quaedam particulae, oblongae, per id transparentes cernuntur; quae quidem, Intestino aperto, senarium implent numerum, atque glandulosae sunt, nec tamen ubivis uniformiter albidae, verum aqueis veluti & translucidis inaequalitatibus distinctae. Sex hae glandulosae particulae ultra internam Intestini superficiem, in cavitate ejus, notabiliter extuberant, hincque valde conspicuae sunt. In Crabronum Intestinis quoque ejusmodi particulas animadverti. Praeterea observandum est, quod extremum Intestini, in quo sex illae particulae comparent, quandoque ultra fere, quam credere quis possit, flavis excrementis turgeat. Lutei coloris haec sunt recrementa, atque, instar Panis Apum, friata: quamvis eorum glebulae nec globosa nec alia ulla figura regulari gaudeant. Porro etiam adnotasse juvat, quod Intestinum, in quo sex memoratae particulae oblongae, glandulosae, dantur, nonnunquam aquosa quoque & gelatinae aemula humiditate aeque fortiter reperiatur infarctum, ac ante dictis flavis illis faecibus: attamen nonnisi in Apibus juvenculis, recentissime in lucem editis, id obtinet.

Qua Colon istud desinit, ibi semel adhuc coarctatur; dein vero iterum sese dilatat, sicque tandem Intestinum rectum atque postremum constituit. Verum tamen caret aliquando ultima illa coarctatione modo dictus Intestini finis vel exitus; tumque linteo potius complicato, aut gossypino sudario, quod quis per contractam manum transmisit, similis est. Ita denique sub Aculei cuspide Intestinum isthoc terminatur, ubi loci faeces excernuntur, atque Intestinum rectum ex eo nascitur.

Si Intestina haec, Ventriculo annexa, tenui super vitro, ad lampadis flammam praeparato, reponuntur, sicque ibi exsiccantur; tunc non solum circulares eorum Fibrae, sed vel ipsae etiam Valvulae, in Intestinis Hominum a Kerkringio vocatae Conniventes, atque olim a Spigelio jam descriptae & quodammodo etiam delineatae, conspici possunt. D. Ruyschius has in Intestino humano, flatu distento, Anno 1667. primus demonstravit. Observationem vero isthanc ego & in Ape & in Vespa feci.

En! Haec sunt Viscera Apis vulgaris operariae. Organorum vero Spermaticorum, aut Genitalium, aut partis cujusdam, quae Peni sive Ovario respondere vel saltem comparari posset, ne minimum quidem sese offert vesti-

deelkens daar door heen schynen, die als men de Darm opent, dan ses in 't getal bevind, ende klieragtig syn: nog soo en synse niet eenparig wit, maar als met wateragtige ende doorlugtige oneffentheeden vervult. Deese ses klierige deelkens puylen boven de inwendige superficie van den Darm binnen in syn holligheid merkelyk uyt, soo dat se seer sigtbaar syn. In de Horsels heb ik deese deelkens meede gemerkt in de Darmen. Nog moet genoteert syn, dat de laatste der Darmen, daar diergelyke ses deelkens haar in vertoonen, somtyts soo vol van geele vuyligheden opgeswollen is, dat het kwaalyk te gelooven sou syn: deese vuyligheeden syn geel en brokkelik als Byen broot, hoewel niet globeus nog regulier. Vorder soo is aan te merken, dat de Darm, daar de ses langwerpige klieragtige deelkens in syn, somtyts ook met wateragtige en geleyagtige vogtigheid, soo dik als met de geseide gele slof, wel opgeswollen bevonden word; dan dit heeft geen plaats, als in jonge Byen, die eerst voor den dag komen.

 

Eer deese Endeldarm eyndigt, soo wort hy nog eens vernauwt, en sig dan weer dilaterende, soo maakt hy den regten en agtersten Darm. Nu omtrent syn eynde of uytgank, soo vertoont ook sig deese Darm sonder die vernauwinge, maar als geplooit linnen, of als een cattoene neusdoek, die door de handen getrokken is; en soo gaat hy dan onder de punt van den Angel eyndigen, alwaar ter plaatse dan de vuyligheden uitgelost worden, en hy den regten Darm maakt.

 

Als men de Darmen, die aan den Maag vast syn, op een dun stuksken glas, by de lamp geblasen, legt, ende die dan daar op droogt, soo kan men daar in sien, niet alleen haare ronde Vesels, maar ook haar toesluitende Klapvliesen, soose Kerkring in den Mensch noemt, ende by Spigelius alreede beschreeven, ende ook eenig sins af getekent syn: hebbende D. Ruysch die in 't jaar 1667. het eerst in een opgeblaasen Menschendarm vertoont. Deese observatie heb ik en in den Bye ende in de Wespe gedaan.

Siet, dit syn soo de ingewanden van de gemeene Hooningbye, maar van Saatdeelen of Teeldeelen, of ook iets dat met een Schacht of Eierstok sou kunnen over een komen, of vergeleeken worden, en is het minste teken daar in niet: waarom ik se

gium: unde ego quidem existimo, posse Apes hasce quam aptissime dici a naturâ exsectas, atque tales, quae tantum operantur, & aliena semina tanquam sua enutriunt, focillant, educant. Contra autem, uti jam ante memoravi, organa Genitalia in Fucis admodum manifeste conspiciuntur: quum enim veri hi Apum Mares sint; universum eorum Abdomen Testiculis occupatur: quemadmodum serenissimo Principi Hetruriae, inter alia Naturae miracula, coram ostendi; cum Is anno 1668 labores meos probare clementer dignaretur.

Verum transeo ad Aculeum, Naturae illud miraculum, magnumque magni Conditoris artificium. Situs is est in corporis parte postica, suoque mucrone, ut ante dixi, Intestini recti exitui incumbit: ut adeo Aculeus revera collocatus sit in postremis abdominalibus Annulis; quibuscum etiam; interventu nonnullarum Cartilaginum, valde notabilem in modum articulatur. At quoniam Aculeus omni sane attentione dignissimus est; ideo eundem una cum omnibus, quae ipsi inserviunt, partibus, in laudem potissimum atque gloriam summi Architecti, heic nunc describam: quare in antecessum dico, quod in Aculeo animadvertantur primo Viae, quibus suum ille venenum adipiscitur; tum Cartilagines ejus; tertio Musculi; quarto Crura; quinto tandem Vagina, intra quam Crura, quae proprie Aculeum constituunt, recondita sunt.

Quod Aculeus veneno polleat, expertissimus atque eruditissimus Vir, R. Hooke in inaestimabili sua Micrographia, idiomate Anglico conscripta, quodammodo demonstrare allaboravit; existimans, venenum in Vaginae Aculei cava crassitudine delitescere: quod interim, nisi solo casu fortuito, nequaquam ita se habet.

Si quis forcipe aut volsella ferrea Apis melliferae Crura, Alas, aut, quod omnium maxime convenit, Pectus apprehendit; plerumque limpidam videbit aquae veluti guttulam ex Aculei cuspide pendere: isthaec aquula est, in qua vis venenata Apis melliferae proprie residet: haec ipsa est, quae, sicubi in vulnusculum destillat, omne, quod ictum insequitur, malum producit: neque enim Aculeus ipse ullo modo virulentus est, nec ictu suo plus, quam acicula, nocet. Experiundi gratia saepiuscule memet ipsum Aculeo sauciavi & compupugi; nec quidpiam inde mali, nisi levem in loco vulnerato pruritum, persensi: attamen oportet

oordeel seer bekwaamelyk natuurelyk gelubde te kunnen noemen, en Byen die niet en doen, als werken, en het saat van andere als haar eyge kroost voeden, koesteren ende opbrengen. In tegendeel gelyk nu al gesegt, de Teeldeelen syn in de Broetbyen zeer opmerkelyk, dat dan de waaragtige Mannekens der Byen syn, welkers geheele Buik van de Zaadballen geoccupeert wort. Gelyk ik dit in 't jaar 1668. aan syn doorlugtigheid den Vorst van Toscanen, onder andere natuurelyke wonderen kwam te vertoonen, wanneer syn Hoogheid myne beesigheeden goetgunstig kwam toe te stemmen.

Maar ik gaa over tot den Angel, dat wonderwerk van de Natuur, dat konst-stuk van den grooten Maaker: deselve heeft syn plaats agter in het lichaam, leggende syn spitse, als gesegt, boven op de uitgang van den regten Darm. Soo dat de Angel eygentlyk geplaatst is in de laatste ringen des Onderbuiks, waar meede hy, door middel van eenige hoornbeenkens, seer opmerkelyk, gearticuleert wort. Maar alsoo de Angel alle aandagt verdient, soo sal ik hier bysonderlyk tot lof en eer van den grooten Maaker, deselve met al syn toebehoren beschryven; seggende dan soo voor af, dat omtrent den Angel te sien syn, eerst syne weegen, waar door hy zyn fenyn verkrygt; ten tweeden syn Hoornbeenkens, ten derden syn Spieren, ten vierden syne Beenen, ende ten vyfden syn Kooker, daar syne Beenen, die eygentlyk den Angel maaken, in opgeslooten syn.

 

Wat belangt dat den Angel fenyn heeft, dat heeft de doorervaren ende geleerden Heer R. Hooke in syn onwaardeerelyke Micrographia, in de Engelsche Taale beschreeven, eenigsins tragten aan te wysen; menende dien Heer, dat het fenyn in de holle dikte van de kooker des Angels verborgen was, dan het welk ganschelyk soo niet en is, als by toeval alleen.

Als men een Honingbye met een yser nyperken of tangeken by de Beenen, de Vleugelen, ofte de Borst vat, dat wel het alderbekwaamste is, soo sal men gemeenlyk een helder droppelken als waater aan de spitse des Angels sien hangen; in welk water eygentlyk de fenynige kragt des Honingbye bestaat: ende het welk naa den steek al het navolgende kwaat doet, soo wanneer het in de kwetsuur komt te syperen: want de Angel selve en is gans niet schadelyk, niet meer als de steek van een naalt. Ik heb uyt speculatie dikmaal myn selfs daar meede gekwetst ende gestooken, sonder kwaat daar van te hebben, als eenig dat de steek my een weinig kittelde: dan de Angel moet wel afgeveegt, ende eerstelyk schoon

Aculeum prius accurate abstergere, & pressu probe emungere: alioqui enim fieri facile posset, ut gravior noxa ab eo inferretur.

Verum ut ordine procedamus: adnotari heic velim, quod venenatus liquor, qui per Aculeum duntaxat veluti transmeat, revera in Abdomine Apis melliferae collocatus sit, ibique Vesiculâ modice translucidâ contineatur. Vesicula haec oblongae est figurae, fabricaeque perquam firmae; ut comprimentium digitorum vim sine noxa ferre queat: imo, Abdomine melliferae Apis aperto, si Vesicula haec apprehenditur, cum ea facile simul totus Aculeus, omnesque hujus partes, e corpore protrahi possunt, Vesiculâ interim ejusve emissario nequaquam disruptis. Tanta est Vesiculae hujus firmitas! Quin vel in minoribus etiam Vespis adeo validam inveni isthanc veneni Vesicam; ut, eam digitis, quam fortissime fieri potest, comprimendo, venenum vel ad duorum pedum longitudinem inde per Aculeum ejaculari liceat. Ulterius considerare juvat, quod validissimus quidam Musculus hancce ambiat Vesiculam, qui suum in medio gerit tendinem: quemadmodum circa Musculum dictum Temporalem in Hominibus obtinet. Quando igitur Musculus ille se contrahit, hujus efficacitate venenum in plagam exprimitur atque injicitur: ut hinc Aculeus veluti siphunculo propemodum comparandus sit, cui emboli impellentis loco inservit Vesicula aut potius Vesiculae modo memoratus Musculus. Verum haud distincte hactenus in Ape mellifera huncce observavi Musculum: vidi tamen in Vespa, & potissimum in Crabrone; postquam eum integri anni spatio prius in Balsamo adservaveram: quae quidem encheiresis est a me excogitata, cujus ope partes multo accuratius deinceps conspicere licet. Praeterea ex memorata Vesicula tenuis quidam emergit Tubulus, ad Aculei usque Vaginam, in quacunque Apum specie protensus; qui tandem, bina inter Aculei divaricata Crura, in dictam Vaginam inseritur, hujusque in parte crassissima terminatur: hac igitur viâ venenum e Vesicula per Vaginam in Aculeum defertur, atque e Vaginae cavitate, inter & subter Aculei crura permeans, in plagam evibratur, quando Apis ictum infligit.

Ab altero latere Vesiculae virus continentis Tubulus conspicitur oblongus, tenuis, incurvatus, cujusmodi duos in Crabrone observavi. At veneni etiam Vesica in hoc animali vel duplo

uytgeduuwt syn, anders sou hy nog wel een kwaat spel maaken.

 

Maar om ordentelyk te gaan, soo sal ik seggen, dat de eygentlyke plaatse des fenyns, dat als door den Angel loopt, geleegen is in de Buyk van de Honingbye, ende aldaar opgeslooten in een redelyk doorlugtig Blaasken: dit Blaasken is langwerpig van structuur, ende seer sterk van maaksel, soo dat het het toedrukken van de vingeren heel wel verdragen mag: ja als de Buyk des Honingby geopent is, en men dit Blaasken vat, soo kan men daar mee den ganschen Angel met al syn deelen uyt het lichaam trekken, sonder dat het Blaaske syn pypken sal breeken, siet so sterk is het! Het Fenyn Blaasken is zo sterk in de kleene Wespen, dat men het fenyn, wanneer men het Blaasken, soo hart men kan, met de vingeren komt toe te drukken, wel twee voeten ver door den Angel kan doen uytspatten. Nog is te aan te merken, dat rontsom dat Blaasken een zeer sterke Spier loopt, die syn pees in 't midden heeft, gelyk de Slaap-Spier in ons Menschen doet, ende waar door dat syn fenyn, als deese Spier sig contraheert, dan in de wond gedrukt ende gespuyt wort; soo dat men den Angel ten naasten by als een Syring of Spuyt moet considereeren, alwaar het Blaasken, of eer syn Spier, als de toedrukkenden Suyger van is. Dan deese Spier heb ik in de Honingbyen nog niet distinct geobserveert, maar wel in Wespen, bysonder Horsels, ende dat als ik hem eerst een ront jaar in balsem had bewaart, het welk een manier is van my uytgevonden, waar door men dan veel beeter de deelen kan komen te sien. Uyt het geseide blaasken gaat voorts een dun pypken tot naa den koker des Angels, in alle soorten der Byen, daar in het pypken eyndelyk tusschen de twee van een staande Beenen des Angels geinsereert wort, en soo in het dikste gedeelte van desen koker komt te eyndigen: en door deese weg passeert dan het fenyn uyt het Blaasken door de koker na den Angel, ende uyt de holligheid van den kooker des Angels, gaat het tusschen en onder syn Beenen heen, (wanneer de Bye sleekt,) na en in de wonde, die hy maakt.

 

Aan de andere syde van het Fenynblaasken (daar het fenyn in is,) daar is te sien een langwerpig dun gebooge pypken: in de Horsel heb ik 'er twee gesien, waar in ook het Fenynblaasken wel

major est. Vidi praeterea tubulos alios laterales, ex Tubulo priore oriundos: verum haud potui ilico detegere, ubinam hi tubuli desinant. Postmodum +tamen in Vespis, aeque ac Crabronibus, animadverti, quod in corpore horumce +Animalculorum, ad posticam Vesicae veneni a +partem, duo distincti dentur Tubuli c c, per quos venenum in Vesiculam defertur, sive in quibus venenum proprie secernitur. Tubuli hi passim tuberculis inaequales apparebant; uti +sub d d d patet; caecisque, ut Gallinarum Intestina +caeca, finibus e e terminabantur. In Apibus deinde id ipsum quoque observare mihi contigit. Posteriora versus multo haec Vascula latiora sunt, quam a parte antica; & circa fines suos, ubi caeca sunt, Pingui Fistulisque aëriferis quam validissime innectuntur: qua de causa etiam nonnisi difficillime evolvi possunt. Tandem in Apibus quoque animadverti, Vascula isthaec venenifera illis, quae in Vespis +dantur, quam proxime similia esse, & propemodum ita sese habere, uti icone III. in Ape +Foemella ad vivum a me delineata sunt. z Veneni +Vesicam notat in Foemella. γ Monstrat Vesicae Emissarium, quod ad Vaginam Aculei porrigitur. +α. Internum exhibet Vesicae Tubulum, in +quo venenum sive virus secernitur. ββ Caecae sunt extremitates. Tubulus, in quo venenum perficitur, duplici e materie videtur constare; altera nimirum glandulosa est, albicans, neque admodum firmae compagis; altera vero membranacea, pellucidum veluti filamentum refert, atque intra materiem priorem, qua ambitur, conclusa haeret: quemadmodum tubulus Vasis Deferentis dicti, qui ex se angustissimus est, glanduloso & nervoso texto quoque circumdatur. Prior illa materies, inter tractandum, quam facillime ab interiore, quae membranacea, pellucida, tubulosa, & veluti capillo tenuioris filamenti aemula est, secedit. Is ipse Tubulus etiam Fistularum pulmonalium interventu quam fortissime connectitur cum Vasculis Croceis; ut vel prima fronte crediderim, Vascula haec istius Tubuli esse productiones: verum quandoquidem ea ibi loci, ubi Intestinum sese coarctat, quam validissime defixa sunt, eorumque contenta materies, Balsamo meo commissa, coagulatur; cum contra, qui in Vesicae veneniferae Tubulo continetur humor, clarus & limpidus in meo Balsamo permaneat; propterea inde, nec non ex iis, quae ante commemoravi, clare mihi patuit, quod Tubulus

tweemaal soo groot is, ende ook andere syde pypkens die daar uytspruyten. Dan waar die eyndigden, kon ik in het begin niet uytvinden. Dan in de Wespen, als ook in de Horsels, sag ik naderhant, dat het +fenyn Blaasken a agter aan in het lichaam deser +Dierkens twee distincte Pypkens c c hadt, waar door haar fenyn in het Blaasken gebragt wort, of daar het fenyn eygentlyk in gesecerneert wiert. Deselve pypkens vertoonden haar hier ende daar met knobbelagtigheeden +als by d d d, ende sy waren blint op +haare eynden e e, als de blinde Darmen in de Hennen, dat ik naderhant in de Byen ook soo geobserveert hebbe. Naa agteren syn deese Vaten veel wyder als na vooren, ende worden omtrent daarse eyndigen ende blint syn, van het vet ende de Luchtpypen seer sterk geconnecteert, dat de reeden is, waar om se seer moeyelyk te ontwarren syn. In de Byen heb ik eyndelyk gesien, dat deese Fenyn vaatkens seer met die in de Wespen over een kwamen, ofte als ik nu hier in de derde figuur in een +Wyfken naa 't leven afbeelde. z Is het Fenyn Blaasken +in het Wyfken, γ is syn Pypken dat na den +koker van de Angel gaat. α Is het inwendig pypken van de Blaas daar het fenyn in gesecerneert +wort, β β syn de blinde eynden. Uyt twederhande substantie schynt dit pypken, daar het fenyn in gemaakt wort, te bestaan, synde de eerste glanduleus, van couleur witagtig, ende niet seer sterk van maaksel; de tweede is vliesig, sig als een draatken dat doorlugtig is vertonende, het selve wort beslooten van de eerste substantie, die het omringt; gelyk de pypkens van het Afbrengend Vat, dat seer nauw is, ook van een glanduleuse en nerveuse substantie omringt wort. Deese eerste substantie scheid sig door het handelen seer ligt van de binnenste, die vliesig, doorlugtig ende tubuleus is; ende sig dan als een fyn draatken dunder als een hayr vertoont. Het geseide pypken komt sig ook seer sterk door middel van de Longpyp te connecteren met de Saffraanvaten, die ik in het eerst meende een productie van dit pypken te syn, maar alsoo de selfe omtrent die plaats, daar den Darm sig connecteert, seer vast geconnecteert syn, ende dat het geen zy bevatten in myn balsem geleit synde schift, dat in het pypken van het Fenynblaasken soo niet en geschiet, welkers vogtigheid klaar en helder blyft,

hic cum vasis Croceis nullo penitus modo communicet. Quandoque Vesiculae venenum, Balsamo meo immissum, purpureo tingitur rubore: in Crabrone etiam viride id videre mihi contigit. Ulterius & hoc probe animadvertendum est, quod in Apibus Vesica veneni, juxta ac saepe observavi, nequaquam sese in orbem contrahat; quemadmodum Vesicae urinariae in Hominibus proprium est: imo vero latera ejus, ut duo plana, ad se mutuo apprimuntur. Conspicere hoc licet, siquando Api praecidis Alas, tumque eam acriter irritas; ita enim, semet vindicatura, venenum suum de Aculeo exprimet, utpote quovis momento vulnus ictumve infligere parans.

Verum progrediamur. Aculeus itaque, uti jam dictum est, in Abdominis parte postica, sub hujus annulis, collocatus haeret, ibique ope nonnullorum Musculorum extrorsum & introrsum movetur: quum vero hi Musculi particulis quibusdam corneo-osseis adfiguntur; ideo hasce prius breviter attingam. Sunt igitur sex potissimum ejusmodi particulae, una cum duabus adhuc aliis minus insignibus. His cum particulis corneo-osseis Crura Aculei articulantur; quin & articulantur illae simul inter se mutuo: ut hinc, hujus ope fabricae, Aculeus extrorsum, introrsum, sursum, deorsum & ad latera moveri queat. Perficitur autem motus iste vi particularum musculosarum, quas numero octonas esse deprehendo; quatuor nimirum valde manifestas; reliquas vero nonnihil minus conspicuas. Omnibus his Musculis particulae corneo-osseae, atque ipsa etiam Aculei Crura, inseruntur. Bini horumce Musculorum, qui paullo minus manifesti sunt, Aculei illud latus, quod crassissimum extuberat, utpote cum vagina commissum, ambiunt. Ibidem vero etiam particula datur corneo-ossea, eodem modo constructa, ac ossiculum in Avibus, quod perspicillum vocant, proprie ex claviculis inter se concretis natum: particula isthaec singulatim adhuc articulata est, suorumque ope Musculorum mihi videtur facere ad vaginam Aculei regulariter extrorsum movendam.

Crura Aculei jam expositurus dico, quod Aculeus nequaquam simplex, sed composita pars sit; duobus nimirum Cruribus, unaque constans Vagina, in qua Crura, propemodum uti duo gladii una in vagina, reconduntur & custodiuntur. Crura haec tantum non simili modo comparata sunt, ac Crura Penis atque Cli-

soo heb ik daar uyt, en uyt dat gesegt is, klaar gesien, dat het Fenynpypken met de Saffraanvaten gansch geen gemeenschap heeft. Somtyts wort dit fenyn in het Blaasken purper root in myn Balsem; in de Horsel heb ik het wel groen gesien. Nog is hier omtrent wel aan te merken, dat in de Bye het Fenynblaasken, soo ik dikmaal geobserveert hebbe, sig niet in de ronte samentrekt, gelyk in ons de Waterblaas so doet; maar hy wort plat tegens een getrokken. Dit kan men sien, als men een Bye de Vleugelen afknipt, ende haar dan voel tergt waar door se allengskens om haar te wreeken, haar fenyn door den Angel sal uytperssen, door dien se ieder ogenblik te quetsen ofte te steeken tragt.

 

Om voort te gaan, soo legt de Angel, als gesegt is, onder en agter in de ringen des Buyks, daar hy in en uyt beweegt word, door middel van eenige Spieren; maar alsoo deselve aan eenige hoornbeenige deelkens vast syn, soo sal ik deselve eerst kortelyk aanroeren. En seggen, dat se voornamentlyk ses syn, met nog twee anderen, die soo considerabel niet en syn. Met deese hoornbeenkens worden de Beenen des Angels gearticuleert, ende sy selve articuleeren daar mee onder malkander; waar door dan de Angel uitwaarts, om hoog, om laag, ende naa de syden kan beweegt worden; en dat door middel van spieragtige deelkens, die ik agt in haar getal bevinde te syn, vier die heel duidelyk syn, de andere syn wat duysterder. Deese spierkens alle worden hoornbeenkens geinsereert, als meede de Beenen des Angels. Van twee deeser Spieren die wat duyster syn, wort de Angel aan syn dikste uytpuylende syde, te weeten die des Kokers omvangen, alwaar dan een hoornbeenig deelken is, van structuur als de bril in de Vogelen (dewelke eygentlyk aldaar uyt de samen gegroeide Sleutelbeenderen bestaat); dit deelken is nog bysonder gearticuleert, en het doet met syn Spierkens daar toe, soo ik meen, om den koker des Angels regulier uytwaarts na buyten te beweegen.

 

De Beenen des Angels, om daar nu van te spreeken, soo sal ik seggen, dat de Angel geen enkel deel en is, maar een gecomponeert, ende dat uyt twee Beenen ende een Kooker, daar de Beenen in gesloten ende bewaart worden, ten naasten by als deegens in een scheede. Het gaat eenigsins met de Beenen deeses Angels, als met de Beenen in de Schagt en in de

toridis, quae, distinctis singula locis orta, tandem concurrunt, unumque corpus constituunt. Attamen Aculei Crura semper adhuc a se mutuo interstincta manent: quamvis eorum cuspides adeo arcte sibi invicem contiguae sint; ut intercedens separatio difficulter animadverti queat, nec nisi unam cuspidem a se videri quis existimet. Horumce Crurum quodlibet altero latere sulcatum est, altero autem tantum uncinis munitum: unde, dum aequalia utriusque Cruris latera mucronesque inter se junguntur, Aculeus nascitur ab utroque latere uncinis horrens. Verum ut haec res probe intelligatur, structuram Vaginae Aculei cognitam habere oportet. Velim hinc notetur, quod Aculei Vagina revera haud ita comparata sit, uti vagina gladii & cultri, aut uti theca fistulae ignivomae: nequaquam sane: quandoquidem gladius, culter, & sclopus utroque latere toti intra vaginas suas reconduntur, & undequaque ab his ambiuntur. Porro Aculei Vagina quoque non est fabrefacta instar cannulae illius utrinque apertae, per quam Chirurgi suos transmittunt scalpellos; cum sic incidendum est ulcus quoddam, ut partes adjacentes maneant illaesae: minime. Sed vagina Aculei propemodum similis est tabulae alphabetariae puerorum, aut ejusmodi capsae, cujus margo sulcata mobile recipit operculum. En! tali fere modo constructa est Vagina. Internum videlicet ejus latus utrinque exiguo quasi dorso quodam eminet, aut margine utraque nonnihil incurvatur: haec vero dorsa, tanquam pessuli, sulcis Crurum Aculei congruunt & committuntur; ideoque Crura isthaec illis super pessulis, uti operculum in capsae sulco, quam facillime & commodissime sursum deorsumque mobilia sunt. Aculeus autem ita in hac sua Vagina situs est; ut ejus cuspis in aperta veluri Vaginae cavitate, unci vero recurvi extra Vaginae cavum haereant: nisi quando Aculeus supra extremam Vaginae oram eminet, adeoque exsertus est. Crura igitur Aculei altero suo latere, nimirum inferiore, semper in Vaginae cavitate delitescunt, altero vero, superiore videlicet, latere extra illam constituta sunt: verumtamen latera eorum illa, quae uncis recurvis horrida sunt, ultra Vaginam propendent, suisque sulcis interiores veluti pessulos atque prominentias Vaginae excipientia super his juxta longitudinem moventur; dum interim eorundem Crurum latera superiora, laevia, ad se mutuo adplicantur, junctisque extremis cuspidem Aculei constituunt.

Clitoris, die haar begintselen op distincte plaatsen hebben, ende eyndelyk te samen loopen, en een lichaam maaken, dan egter syn deese Beenen in den Angel nog altyd van malkander onderscheiden, hoewel haare punten soo digt ende rakent aan een gevoegt worden, dat men swarelyk separatie tusschen beide merken kan, ende men sou seggen het maar een punt te syn. Ieder van deese Beenen heeft aan de eene syde een inkepering, sleuve of voore, en ook aan eene syde maar weerhaaken; waar door, als dan de effe syden en punten vereenigt worden, hy dan aan weersyden weerhaaken komt te hebben. Maar om dit nu wel te verstaan, soo is het noodig de structuur van den Koker des Angels te weeten; dewelke soodanig eygentlyk niet en is als de koker en schee van een deegen ofte mes, of holster van een pistool, neen: want die alle besluyten en omvangen den deegen het mes en den pistool geheel aan weersyden. Nog is de Kooker ook niet als een pyp, die aan de andere syde open is, ende daar de Chirurgyns haare lancetten doorsteeken, om eenige ulceratien te openen, wanneer de aanleggende deelen moeten ongekwetst blyven, neen: maar de Kooker is eenigsins gelyk het schoolbort der kinderen, of als een laade met een inschuyvent deksel, siet soo is ten naasten by de Kooker. Aan weersyden maar na binnen steekt hy wat uyt, of hy kromt een weinig om, en op die riggelkens sluyten dan de sleuven van de Beenen des Angels, die, als een deksel in de sleuve van de laade doet, daar dan seer makkelyk ende ligt, opwaarts ende neerwaars op voort schuyven: ende dat soodanig dat de punt van den Angel als in de ope holte van den Koker is, ende syn weerhaaken daar buyten, ten sy dat de Angel booven en over het uyterste eynde des Kookers steekt, en sig alsoo komt te exereeren. Soo dat dan de Beenen des Angels altyt met haar eene syde, of van onderen in de holte des kokers syn, ende met haar andere syde, of van bovenen soo synse daar buyten, maar met haare syden, daar de weerhaaken aan de kanten syn, daar hangen of schuyven sy over en langs de koker, en met haare vooren, die sy daar hebben soo schuyven se als op de binnenste veeren en uytsteekingen des kookers, terwyl se met haar bovenste en effen syden tegens malkanderen aan sluyten, en alsoo op haar eynde het spitse des Angels komen te maaken.

Praeterea scire convenit, quod Vagina alterum suum latus haud per totam longitudinem apertum gerat, nec tabulam alphabetariam, aequaliter exporrectam, valvâ suâ nudatam, referat: sed quod potius a parte postica, qua latissima est, fere in unum convergat; ubi loci deinde subtus Crura pertranseunt: id quod praesertim in Crabrone manifeste conspicitur, in quo Vagina parte posteriore, qua crassissima est, omnino coalescit. At vero in Apibus haud penitus coeunt hae angustiae; ideoque Vagina ibi loci pro parte saltem Crura amplectitur, impediens sic, ne haec e locis suis exsilire +possint; uti in fig. tertia sub lit. d d est videre.

Quodlibet Aculei Crus decem plerumque circa mucronem suum gerit uncos recurvos, nonnullosque insuper alios haud adeo notabiles. Vagina autem omni penitus unco caret: quum alioqui Aculeus nequaquam super ea huc illuc motari posset. Quoniam igitur Cruri cuivis decem sunt unci; idcirco Aculeus, cum ictum inflixit Apis, in plaga retinetur, utpote per viginti suos uncos ibidem defixus: imo quo majore nisu Apis Aculeum suum rursus educere conatur; eo hujus unci profundius in partem vulneratam sese penetrant. Quodsi enim Aculeus ipso e corpore Apis jam evulsus est, atque, uti mox memorabo, una cum Intestino aliisque partibus annexis, Api eripitur; nihilominus tamen vel tunc adhuc magis magisque profunde in vulnus semet insinuare is potest, Viperarum veluti capita hac dote referens; utpote quae, postquam abscissa sunt, etiamnum mordent. Experientia sane liquido id docet: quandoquidem videmus, quod Aculeus, cum jam e corpore Apis protractus est, tremiscens quasi suasque partes quatefaciens, semet altius adhuc altiusque in plagam penetret. Nec ratio hujusce phaenomeni latet: Aculeus enim una cum sua Vagina, omnibusque ad ipsum pertinentibus cartilaginibus, & musculis, ipsaque simul cum veneni Vesiculâ, amittitur. Saepius experimentum modo memoratum institui in chirothecis ex aluta confectis. Scilicet oportet curare, ut Apis suum in illas Aculeum defigat; deinde vero Apem alis prehensam inde abducere, ut Aculeus ejus e corpore protrahatur: ita tura licet conspicere, quod Aculeus veluti sponte sua profundius sese profundiusque in alutam demergat. Nec sane impedit quidpiam, quo minus facile fieri id possit: quandoquidem Aculeus, ex duobus ante

Nog moet men weeten, dat de Koker over al aan syn eene syde niet heel open en is, en als een regt doorgaande schoolburt, daar de schuyf af is, maar agter daar hy het breetst is, daar loopt hy haast tot een, waar onder door dan de Beenen gestooken worden, dat voornamentlyk in de Horsel blykt, daar hy tot een loopt, te weeten agter, daar de kooker het dikste is. Maar in de Bye dese engte soo naauw niet sluytende, soo komt daar de Koker eenigsins de Beenen als te bevatten, soo dat se uyt haare plaatse niet en kunnen raaken, als in de derde figuur +by d d te sien is.

 

De punt van ieder Been van den Angel heeft in 't gemeen tien weerhaaken, en dan nog eenige die soo aanmerkelyk niet en syn, maar de Kooker heeft gansch geen weerhaaken, want dan sou ook de Angel op hem niet schuyven kunnen. Nademaal dan ieder Been tien weerhaaken heeft, soo blyft de Angel daar door in de wonde, wanneer de Bye gestooken heeft, en door syn twintig weehaaken daar in vast haakt; en hoe hy sig meer forceert, om de Angel na hem te trekken, hoe dat de weerhaaken des Angels dieper in het gekwetste deel gaan. Want de Angel, als hy nu selfs al uyt het lichaam van de Bye is, ende van deselve te gelyk met den Darm ende andere annexe deelen verlooren wort, als ik dadelyk seggen sal, soo kan hy sig ook als dan nog dieper en dieper in de wonde insinueren; navolgende hier als in de hoofden der Slangen, die naa se afgesneeden syn nog byten. Dat de Angel dit doet siet men door ervarentheid; soo dat hy drillende ende roerende syne deelen, sig, na hy nu al uyt het lichaam der Bye is, nog al dieper ende dieper in de wonde insinueert. De reeden hier van is, om dat hy neffens syn Kooker, te gelyk met alle syne hoornbeenkens spierkens en Fenynbeursken verlooren wort. Ik heb deese voorgestelde observatie dikmaals in 't werk gestelt, omtrent seemleere hantschoenen, alwaar men de Bye syn Angel in laat steeken, ende deselve dan by de Vleugelen gevat hebben de daar van aftrekt, soo dat de Angel uyt het lichaam gaat. Als dan siet men, dat de Angel van selfs sig al dieper ende dieper in het lichaam indringt, het welk ligtelyk kan geschieden, alsoo de Angel uyt de beschreve twee Beenen, die met haare punten te samen gevoegt worden, bestaat, en die hy te gelyk, ende ook ieder apart kan beweegen. Want terwyl hy het eene Been des Angels in de wonde laat vast sitten, soo kan hy het

descriptis constat Cruribus; quae ut apicibus suis inter se mutuo conjuncta sunt, ita & simul ambo, & singula seorsim, moveri queunt. Hinc, dum Aculei alterum Crus in vulnere defixum est, alterum interea ulterius & profundius eo intrudi potest; atque ubi hoc uncis suis firmatum haeret, illud iterum altius vulneri insinuari, & aeque profunde imo profundius etiam, quam prius, immitti: ut adeo hac ratione Aculeus, una cum sua Vagina, sese prosundius tum in plagam penetrare queat. Propterea & frequenter observatur, quod alterum Aculei Crus magis intra Vaginam retractum sit, alterum vero magis etiamnum inde eductum. Ita cum Apis chirothecam coriaceam compunxit, Aculeusque tum inde protrahitur; haud raro evenit, ut alterum Crus ulterius extra Vaginam protensum appareat, quam alterum: scilicet Crura tunc inaequaliter defixa fuerunt, alterumque altero firmius, ope recurvorum suorum uncorum, impactum haesit. Quodsi autem Aculeus, una cum suis annexis, recentissime ex Ape evulsus, leviter tantum alicubi in partem cuticulae nostrae callosam immittitur; experimentum modo dictum sponte naturae sese offert: cernitur enim tunc liquido, quod Aculeus semet quam ocyssime profundius profundiusque in plagam penetret, nihil interim mali adserens; modo calli satis magna sit crassities, ut venenum in vascula usque sanguinea pervenire nequeat: in sanguinem enim praecipuas id vires suas exserit.

Jam vero tempus est de Uncis recurvis Aculei magis sigillatim agendi. Acuto si microscopio eos objeceris, propemodum similes esse videbis unguibus Felium, id est, nonnihil incurvos introrsum reflecti: praeterea vero apicibus sive extremis gaudent penitus translucidis: at nequaquam, uti Felium ungues, mobiles sunt. Crura namque, quae Aculeum constituunt, horumque Unci recurvi, omnia quidem plane cartilaginea sunt, satisque slexilia; verum nequaquam articulorum aut commissurarum interventu conjunguntur.

Igitur nec in Vagina, nec in Aculeo, ulli animadvertuntur articuli aut juncturae; quamvis aliquando mihi ita visum fuerit. Scilicet error hic meus inde tum proficiscebatur, quod, inter contrectandum, aër in vaginae cavitatem sese insinuaverit, qui & claritate sua, & bullularum, quas formabat, adminiculo, liquorem venenatum, in Vagina etiamnum haerentem, interstinguebat: ut ideo in speciem mihi appa-

andere daar voorby en dieper in de wonde insteeken, ende dat dan vast gehaakt synde, soo kan hy weer het andere Been dieper in de wonde indringen, en dat bynaa ook voorby het geseide Been steeken, ende alsoo kan sig de Angel ende de koker te gelyk, dan dieper in de wonde trekken. Soo siet men ook dikmaals, dat het Been des Angels, meer binnen ende inwaars in den Koker is getrokken, als het andere; dat soo laag daar dan niet in opwaars geschooven is. Soo wanneer de Bye in een leere hantschoen gestooken heeft, en men trekt de Angel dan daar uyt: soo siet men veelmaal, dat het eene Been sig verder boven de koker vertoont uyt te steeken, als het andere; dan dit komt van weegen het ongelyk haaken der Beenen, waar van de eene weerhaakskens vaster gehouden hebben als de andere. Maar als men den Angel met syn deelen effen uyt de Bye genoomen heeft, en die even in het eelt van ons vel laat insteeken, soo kan men het voorgestelde experiment klarelyk en natuurelyk sien, ende in een ogenblik den Angel dieper ende dieper sig in de wonde sien inwringen, ende dat sonder schaade; soo maar het eelt dik genoeg is, en dat het fenyn niet tot in de bloetaderkens komen kan, want op het bloet doet het voornamelyk syn werking.

 

Maar nu is het tyt, om particulier van de weerhaaken des Angels te spreeken. Als men deselve met een goet vergrootglas besiet, soo vertonen sy haar ten naasten by als de klaauwen van een Kat, dat is wat kromagtig naa binnen geboogen; nog siet men dat se op haare eynden of tippen heel doorlugtig syn, dan niet beweegelyk gelyk de klaauwen van een Kat: maar de Beenen die den Angel maaken, en ook syn weerhaakskens, die syn alle heel hoornbenig, wel buygsaam, maar niet gearticuleert of met geledingen.

 

In de kooker soo wel als in syn Angel daar syn dan gansch geen juncturen of leeden te merken, het geen my egter wel soo gescheenen heeft: maar de reeden was door dien met het handelen daar lucht in de holte des Kokers was geraakt, welke lucht dan een onderscheit door syn klaarheid en bellekens tusschen het fenyn, dat nog in de kooker was, kwam te maaken,

ruerit, quasi juncturis interstincta foret ipsa Aculei Vagina.

Quodsi Aculeus extra Vaginae oram protrusus eminet, Apisque eo tempore suum venenum excernit; tunc id haud ultra Vaginam movetur, sed circa hanc specie guttulae comparet. Attamen quando udus forte vel humidus evadit Aculeus, virus etiam ulterius sese diffundit: quemadmodum evenit, cum Apis ictum cuiquam infligit, venenumque dein suum vulneri insinuat. Nec enim sane fieri id aliter posset: quandoquidem Aculeus, utpote cujus postica pars crassior est, factum vulnus tam exacte obthurat, ut veneno, nonnisi per Crurum Aculei interstitium, eò introitus concedatur.

Certissimum ergo est, quod de Apibus fertur, adagium: ubi mel, ibi fel. Et quamvis in hacce Musca nullam inveniam bilem; fel tamen sive venenum in ea quam manifestissime dignosci, imo levi negotio etiam satis copiosum inde colligi potest: prout aliquando efficere conabor, varia deinde circa hoc virus experimenta instituturus. Facilius quidem foret, e Crabronibus, Vespis, Bombyliisque id obtinere; utpote quorum veneni Vesica grandior est: at vero Animalcula haec non adeo numerosa acquirere licet, quam quidem Apes. Si quis autem Vesiculam Apis veneniferam veneno repletam invenire gestit; necessum est, ut Apem ilico interficiat: id quod fieri potest eandem statim in lagenam Spiritu Vini plenam conjiciendo. Aliter etiam fungi, quem Crepitum lupi vocant, aut panni linei, in speciem igniariae resticulae contorti, sumo, absque contrectatione, in deliquium agi atque occidi possunt Apes: qui quidem optimus mihi videtur eas vita privandi modus. Ut enim vel levissime saltem ipsas etiam Vespas, Bombylios, & Crabrones contrectaveris; mox formidabili de Aculeo virus suum emingunt: unde tunc ejus nihil in Vesicula datur, quae alias eo plena invenitur. Aliquot ejusmodi Vesiculas, tanquam dignissimas, quae curiosis oculis perlustrentur, etiamnum adservo.

Modus venenum colligendi ita se habet: Aculeum una cum Vesicula sua venenifera simul e corpore protrahe; tumque Vesicula, uti Icone heic repraesentoa, extremis digitis prehensa, Aculei cuspidem in tenuem tubulum vitreum immitte, inque hunc deinde venenum e Vesicula per Aculeum exprime, quod postmodum inde rursus in aliud vasculum vitreum

dat sig dan vertoonden, als of er junctuuren in de Kooker des Angels waren.

Als de Angel buyten over de Kooker uytwaarts geschoven staat, ende de Bye excerneert dan syn fenyn, soo gaat dat niet vorder als de Kooker is, daar men dan een droppelken siet, ten sy de Angel nat of vogtig wierd, waar door het fenyn dan vorder uytsypert; als gebeurt wanneer de Bye iemant kwetst, en het fenyn dan in de wonde dringt: dat ook nootsakelyk is, want de Angel agter dikker synde, die sluit de wonde soo digt, dat het senyn geen andere passagie, als in de openingen door de Beenen des Angels, toegelaten word.

 

Seeker is dan hot spreekwort omtrent de Byen, daar Honing is, is gal, en hoewel ik in deese Vlieg geen gal vinde, soo is de gal of het fenyn daar in seer merkelyk te kennen, ende ligt en makkelyk om selfs in kwantiteit te vergaderen, dat ik 't eeniger tyt eens doen sal, ende daar dan verscheide experimenten van neemen; dat omtrent Horsels, Wespen, Hoorntorrens, alsoo het Fenynblaasken daar grooter is, ligter te doen sal syn; dan men kan die soo in overvloed niet hebben als wel de Byen. Waarom soo men het Blaasken vol van fenyn wil vinden, soo moet men de Byen dadelyk dooden, dat geschieden kan, met haar schielyk in een vles met Brandewyn te werpen. Anders kan men nog beeter door het rooken van den Bovist, of door samen gerolt linnen, tot een lont gemaakt, haar ganschelyk met aanrakende doen beswymen en ook dooden, het welk ik dan oordeele het beste te syn. Want anders hoe weinig ook dat men selfs de Wespen, Hoorntorrens en Horsels handelt, dadelyk urineeren sy haar fenyn door den vreesselyken Angel; ende alsoo en vind men dan niets in het Blaasken; daar men het anders vol vint. Ik bewaar tot een groote curieusiteit eenige van deese Blaaskens.

 

De manier om dit fenyn te vergaderen is, dat men den Angel ende syn fenynblaasken te gelyk uyt het lichaam neemt, ende dan het blaasken tusschen de tippen der vingeren genomen hebbende, als hier afgebeeld worta, soo moet men den punt van den Angel in een dun glaase pypken steeken, ende alsoo dan door den Angel het fenyn uyt het Blaasken in het glaase pypken drukken, het welk men dan in het

slatu cogere, experimentisque instituendis adhibere potes: at quam citissime peragenda sunt isthaec omnia; quum venenum hocce facile extra corpus coaguletur. Aliter etiam vulnusculum saltem infligatur Vesiculae, inque hujus contentum humorem apiculus deinde tenuioris cujusdam tubuli vitrei immergatur: ita humor sponte quasi in tubulum escendet, aut compelletur. Verum posterior hic modus priore minus valet.

Venenum e Vesicula sua super vitrum si exprimitur; ratione subtilium suarum atque spirituosarum partium, quam facillime exhalat, crustam in vitro relinquens notabilem, quae abrasa pulverem veluti exhibet: an vero pulvis isthic aliqua etiamnum virtute polleat, hactenus equidem ignoro. Venenum, quod Apis, ut alibi dictum, rotundae guttulae specie per Aculeum suum emittit, quandoque circum Aculeum, servata illâ figura, concrescit, & visu elegans sic spectaculum praebet; quum aquae limpidae guttulam inde quasi dependentem referat.

Quando ictum inflixit Apis; Aculeus, ut jam ante dixi, plerumque vi suorum uncorum in vulnere remanet. Utrum vero sola etiam Vaginâ sua pungere valeat Apis, Aculeo minime intra vulnus relicto, id hactenus me latet. Vagina quidem pariter valde acuminata est: Apis ergo videretur ejus ope quoque posse pungere, si Aculeum suum eo tempore intraheret: quemadmodura etiam observamus, quod is haud aeque semper extra Vaginam promineat: nonnunquam enim vel totus intra Vaginae extremitatem delitescit; adeoque alio tempore depressior, alio exstantior super hancce Vaginam suam haeret.

Sicubi Aculeus vulneri infixus remanet, Apem inde mori necessum est: namque una cum Aculeo simul tum amittit Apis Intestinum suum rectum, huicque adnexas partes; quin abrumpuntur etiam ossicula cornea, horumque ligamina, de extremis annulis abdominalibus, quibus conjuncta sunt. Praeprimis vero id notandum est, quod Vesicula etiam venenifera tota tunc, simul cum Aculeo, e corpore Apis evellatur; &, cum jam extra corpus haeret, se ipsam ope muscularium suarum fibrarum adhuc comprimat, venenumque profundius in plagam adigat: quapropter, si ab Ape quis compunctus est, minime convenit Aculeum a parte postica apprehendere, hujus extrahendi gratia;

eene ofte het andere kleene glaase flesken kan uytblaasen, ende tot experimenten gebruyken, dan dat haastig moet geschieden, alsoo het fenyn huyten het lichaam ligt samenstremt. Anders kan men het Blaasken kwetsen, ende de punt van nog dunder glaase pypken in de vogtigheid houden, soo sal die van selve daar in opklimmen, of daar in gedreeven worden. Maar dit laatste is soo goet niet.

 

Het fenyn uyt syn Blaasken op een glas gedrukt synde, evaporeert ten aansien van syn subtiele ende spiritueuse deelen seer ligt, blyvende vorders op het glas een merkelyke korst sitten, dat men als een poeyer daar van kan afschrappen: of nu dit poeyer nog eenige kragt heeft, dat en weet ik tot nog toe niet. Het fenyn, dat de Bye door syn Angel in manier van een ront droppelken laat, als elders gesegt, dat stolt somtyts in die figuur om den Angel, dat dan seer aardig om te sien is, ende sig vertoont als of er een droppel helder waater aanhing.

 

Gelyk gesegt, als de Bye steekt, soo blyft door middel van syn weerhaaken de Angel gemeenelyk in de wonde. Of hy nu steeken kan met de Kooker alleen, sonder dat de Angel in de wonde blyft, dat weet ik tot nog toe niet, want de Kooker is meede seer spits, soo dat de Bye dan den Angel op die tyt sou moeten inhaalen; gelyk men ook siet, datse den een tyt meer uytsteekt buyten de Kooker als den anderen tyt, somtyts is se ook wel heel binnen de spits van de Kooker, en alsoo dieper of lager en hooger op die Scheede.

 

Als de Angel in de wonde blyft sitten, soo moet de Honingbye nootsaakelyk sterven: want met den Angel verliest hy te gelyk den regten Darm met syn aanhangende deelen; brekende vorder de hoornbeenkens en haare handen af, ter plaatse daar sy met de uyterste ringen des Onderbuyks verbonden syn: maar hier is op te letten, dat ook het Fenynblaasken geheel uyt het lichaam gaat met den Angel, en sig selfs door syn spieragtige Vesels, als het nu al uyt het lichaam des Byes is, nog comprimeert, ende alsoo het fenyn nog dieper in de wonde parst; waarom, als iemant gesteeken is, men den Angel van agteren niet en behoorde te vatten, om 'er die uyt te haalen, want men perst soo doende nog al meer fenyn in de wonde: daarom behoorde men al de dee-

quandoquidem hac opera plus semper veneni in plagam exprimitur. Ergo satius foret, omnes Aculei partes, quae e vulnere exstant, forficula prius abscindere, tumque deinde Aculeum ope aciculae eruere. Quandoque vel ipsum Ventriculum una cum Aculeo e corpore protractum fuisse vidi.

Si venenum Apis inefficax reddere, Apemque ipsam mansuefacere vis; cura ut Aculeum illa suum in corii segmentum defigat, tumque cuspidem Aculei abscinde: sic omne venenum inde effluit, & Animalculum, in vita superstes, evadit tractabile, nec, quamvis venenum forte de novo generet, deinceps tamen pungere amplius valet.

Ex hactenus dictis apparet, quam periculosae res sit aleae Apes aut Crabrones irritare: quum formidandis polleant armis, venenumque insuper penes se ferant.

In Crabronibus veneni Vesica vel duplo major est, quam in Apibus, & supra modum valida. Doctissimus Moufetus rem notatu dignissimam de hisce Animalculis memorat, inquiens, accuratissimum Pennium vidisse, quod Crabro Passerem ictu Aculei sui interfecerit. Haec ejus sunt verba: ‘Dum Petropoli Anglorum fuit Pennius, in publico urbis vico Crabronem Passerem insectantem vidit, quem tandem stimulo percussum e vestigio exanimem terrae mandavit Crabro, ac mortui sanguine sese explevit, magna cum spectatorum omnium admiratione.’ Quam terribilia sint Animalia isthaec ratione veneni, quod penes se gerunt, itidem patet ex promissione olim a DEO Israëlitis data, quae legitur Exod. XXIII. ‘Mittam, inquam, terrorem mei, tanquam Crabronem, ante te; qui expellet Chivvaeum, Cenahanaeum & Chittaeum a conspectu tuo.’ Verum ne hisce quidem exercitibus opus habet DEUS ad castigandos populos: nam vel tenellos etiam per Pediculos id efficere potest, pulveremque terrae in Pediculos convertere; si horum forte numerus defecerit. Quid enim supra potestatem Illius est, qui adeo undique adorabilem sese in suis operibus praestat?

Ipsa etiam Regina sive Foemella Apum Aculeo instructa est: quemadmodum deinde in Foemellae Anatome describam. Imo Crabrones inter solae duntaxat Foemellae Aculeo pollent, qui vel ipso quoque Apum Aculeo longior, acutior, fortior, pluribusque uncis recurvis horridus est. Quomodo autem Bom-

len des Angels, die buyten de wonde steeken, eerst met een schaarken af te snyden, ende daar op den Angel met een naalt uyt te haalen; somtyts heb ik gesien, dat selfs de Maag met den Angel uyt het lyf ging.

 

Als men een Bye syn fenyn wil vrugteloos maaken en tam, soo moet men hem in een leere lapken laten steeken, en snyden hem dan de punt des Angels af, daar door loopt dan al het fenyn uyt, en het Dier blyft nog in 't leeven, en het woort handelbaar: en of het fenyn weer aangroeyde, soo kan by niet steeken.

 

Uyt het geseide blykt, wat schaadelykheid het na sleept de Honingbyen of Horsels te tergen, want se syn vreselyk gewapent, ende draagen vergift met haar.

In de Horsels is het Fenynblaasken wel twee maal soo groot, als in de Byen, en ook is sy uytermaaten sterk. Van deese Dieren verhaalt de geleerde Moufetus een seer gedenkwaardige saak, seggende, dat de nauwkeurige Pennius daar van een Mussche heeft sien met syn Angel ombrengen. Dan syn eyge worden syn aldus. Seggende Moufetus ‘terwyl Pennius te Petersborough in Engelant was, in een openbaare straat der Stad, heeft hy gesien een Horsel eenen Musch vervolgende, welken de Horsel eindelyk met synen Angel geslagen hebbende, ter aarde bestelt heeft, en zig opgevult met het bloed des gestorvenen, tot groote verwondering der toesienders.’ Wat schrikkelyke Dierkens ten aansien van haar fenyn, dat ze met haar draagen, dit moeten syn, blykt ook uyt de belofte GODS aan de Israëliten. Seggende Exod. XXIII. ‘Ik sal ook de Horselen voor u aangezigte zenden, die zullen van voor u aangezigte uitstooten de Heviten, Cananiten en Hethiten.’ Dan GOD heeft deese Heyrlegeren niet van nooden om de Volkeren te straffen, want ook de teere Luysen kan hy daar toe gebruyken, ende soo die mankeerden, soo kan hy stof daar in veranderen, want alles is Hem moogelyk, die soo aanbiddelyk in syne wonderen is.

Selfs de Koningin of het Wyfken der Byen heeft een Angel, als ik in syne verhandeling beschryven sal. De Wyfkens der Horsels, die syn 't alleen die Angelen hebben, langer, spitser, sterker, en ook met meer weerhaaken als de Byen selver. Hoe het met de Mannekens in de Hoorntorrens en Wespen toegaat, heb ik nog niet door menigvuldigheid van bezigheden

byliorum & Vesparum Masculi comparati sint, hactenus ob negotiorum, quibus distringor, multitudinem haud potui examinare. Id sal tem heic nunc animadverti velim, quod Crabronum Mares Aculeo careant; quemadmodum & Fucus sive Masculus inter Apes eo destitutus est: ut adeo utriusque hujus speciei Mares hac dote inter se conveniant, pacisque amantissima sint Animalcula, quae ab omni dolo, fallacia & maleficio alienissima, amorem solummodo atque generationis opus cordi habent. In Fomicarum Maribus similis quoque observatur mansuetudo: unde & eorum Dentes longe minores sunt, quam Foemellarum: accedit, quod inter Formicas tertia etiam detur operariarum species, quae necquicquam ad generationem faciunt, sed Proli duntaxat educandae inserviunt.

De usu veneni quaenam mea sit opinio, suprà jam exposui: puto nimirum conferre illud posse ad Panem Apum dictum in Ceram perficiendum: quod interim accuratius adhuc investigandum est. Nihilo tamen secius Aculeus totus, quantus est, ad inferendam noxam solummodo comparatus esse videtur, atque eum saltem in finem a Natura fabrefactus, ut Apes, ejus adminiculo, sobolem suam contra aliorum Animantium insultus defendere, & pacata sub cohabitatione enutrire possent. Quandoquidem igitur Prolis nutricatio vulgaribus Apibus operariis commissa est; hinc & probabile videtur, eas ideo, maxime circa tempus examinandi, & paullo post, tantopere furere, pungere, venenoque suo nocere, ut tam Prolem sibi creditam, quam proprium suum alimentum, Mel nimirum, conservent. Imo haud absonum foret inde concludere, quod Aculeus ipsis, una cum vi noxam inferendi, eam solummodo ob rationem sit concessus. Tantò id verius apparebit consideranti, quod Crabronum Foemellae icidem ejusmodi armis instructae sint: quamvis hae neutiquam Ceram conficiant, sed probabiliter videantur aedificia sua tantum de corticibus arborum inter se conglutinatis exstruere. Unde etiam varii in his domunculis colores observantur, prout varii suere arborum cortices, quos iis aedificandis adhibuerunt. Videmus pariter uriginis tempore, quanto furore desaeviant calentes Cervae, si quis ad ipsas propius accedit: id quod Harveus, experientia edoctus, admodum accurate describit. Quin & alioqui penitus innoxiae Gallinae illis in faciem involant, qui pullos earum abripere

kunnen examineeren. Maar alhier is nu aan te merken, dat het Manneken onder de Horsels geen Angel heeft, dat ook het Manneken onder de Byen niet en heeft, soo dat deese twee Mannekens daar in overeen komen, en alsoo gansch vreedsaam synde, niet als teelende ende lievende Dieren syn, sonder bedrog, valsheid of schadelykheid. Omtrent de Mannekens der Mieren, siet men ook deese goetaardigheid, synde ook haare Tanden op ver na soo groot niet, als die van de Wyfkens: behalven dat onder haar ook een soort van Werkmieren is, die tot de generatie niet en doen, maar alleen het voeden der Jongen aanbevoolen is.

 

Wat nu het gebruyk van het fenyn belangt, daar heb ik in het voorgaande myn opinie van gesegt, als dat het sou kunnen dienen, om het Byenbroot tot Wasch te verwerken, dat nog ondersogt moet worden, niet tegenstaande dat het gansche wesen van den Angel tot niets anders geschikt schynt, als om te schaden, en daar toe van de Natuur gemaakt, op dat de Byen, door dat middel, haare Jongen tegens alle aanval van andere Dieren souden beschermen, en in een minnelyke by een wooninge op kweeken. Alsoo het dan de pligt der gemeene Werkbeyen is, dat sy de Jongen voeden, soo schynt het ook, dat sy tot conservatie van deselve, en ook tot haar eygen voetsel de Honing, soo seer meden, steeken en vergiftigen, en dat voornamelyk omtrent de Swerm tyt, en een weynig daar naa. En men sou kunnen besluyten, dat haar de Angel en haare schadelykheid daarom alleen gegeeven was. Te meer alsoo de Wyfkens der Horsels die ook hebben, hoewel sy geen Wasch maaken, maar haare gebouwen van de schorsen der Bomen waarschynelyk schynen op te timmeren, en die aan een te lymen, soo dat men verscheyde couleuren in haare werken siet, naa de verscheidenheid der Boom schorsen, die sy daar toe gebruyken. Men siet ook in de brons tyt, hoe de schigtige Hinden van tooren woeden, als men haar dan genaakt, dat Harveus seer omstandig uyt ervarentheid beschryst. De onnosele Hoenderen vliegen als dan, die haare kuykens willen neemen, in het aangesigt.

tentant. Imo Canes etiam domesticae, Felesque, ut pulchre mansuaefactae sint, suorum tamen Catulorum tractationem semper quam aegerrime ferunt. En! Haec sunt argumenta, quae pro veneni stabiliendo usu natura suppeditat. At vero quod venenum potius, nec aliud quidpiam, hisce animalculis illum in usum datum sit, ut simul Hominibus atque caeteris Animantibus per id noceant; & quod Aculeus eorum quoque, uti nonnulli existimant, eum in finem sit fabrefactus, ut humano generi ob hereditariam labem divexando inserviat; id sane infinitae contrariatur DEI bonitati: haud enim vexat DEUS, sed tantum benefice castigat; nisi cum peccatorum voluntarie commissorum acervus supra modum excrevit. Verum finio hisce dissertationem de Ape vulgari; quum haud concessum sit nobis, Divina opera humano nostro ingeniolo funditus excutere. Rem ipsam proposui, situm, structuram, usumque partium harumce, pro viribus meis, descripsi & proprio marte delineavi. Poterunt igitur inaestimabiles istae observationes tamdiu nobis usui esse; donec DEO placeat nostram Naturae hujusque operum cognitionem majore luce perfundere: hac enim via demum Naturae Architectum quam facillime nobis cognoscere datur; a quo contra magis magisque abducimur, si nostris saltem ratiociniis indulgemus.

Verum ordo, quem mihi praescripsi, requirit, ut nunc Foemellae Anatomen exhibeam; Foemellae, inquam, quae uti alterum est, quod in Alveari reperitur, distinctum Animalculum, ita per communem quendam errorem glorioso Regis titulo superbit; quamvis ab aliis tamen potiori jure Apis Mater adpelletur. Talem igitur hac in historia nunc servabo ordidinem; ut, quoniam Foemella multas partes cum Ape vulgari communes habet, solummodo illas describam, quibus vulgaris Apis destituitur, +aut & nonnullas alias, quas in Foemella clarius conspicere mihi licuit. Inter has +primo loco recenseo Cor a a; qui tubus est satis validus & fibratus, oblongus, hic illic nonnihil dilatatus, ab uno corporis extremo usque ad alterum exporrectus, atque hinc flexuosus, transiens per angustam illam particulam sive Fistulam corneo-osseam, quae, tenui similis filamento, Pectus cum Ventre connectit. Ad Cor istud in Abdomine, utpote in quo praeprimis optime conspici id potest, detegendum requiritur, ut Annuli Abdominis corneo-ossei sub-

En de Huyshonden en Katten, hoe seer sy gewent syn, die neemen altyt het handelen van haare Jongen seer kwalyk op die tyt. Siet dit syn al de redenen, die men uyt de natuur kan haalen, van het gebruyk des venyns. Maar waarom sy nu hier juyst venyn toe hebben, en de Menschen en de Dieren soo plaagen, en of haar Angel daar toe gefabriceert is, als sommige meenen, om de Menschen te tormenteeren, van wegens haare erffelyke misdadigheid, dat loopt tegens de goetheid GODS aan, die niet en plaagt, maar wel ten goede kastyd, ten sy de vloet der vrywillig begane sonden de overhant heeft. En aldus sal ik de verhandeling der gemeene Byen besluyten, alsoo het ons niet toe staat, met menschelyke redenen de Goddelyke werken uyt te pluysen. Ik heb de saak selver voorgestelt, en de situatie, de stuctuur, en het gebruyk deser deelen, na myn bequaamheid beschreeven en selver afgebeelt, welkers onwardeerlyke ondervindingen, ons soo lang sullen kunnen dienen, tot dat het GODT belieft, een grooter ligt en kennisse van de Natuur en haare werken ons te geeven. Dat sal ons het bekwaamste haar Maker doen kennen, daar anders onse redenen Hein souden doen verliesen.

 

Maar het is nu tyt, om op de beloofde order de Ontleeding van 't Wyfken, als het tweede kennelyke Dierken in de Korf, ende met den glorieusen naam van Koning door een algemeene dwaling vereert; (hoewel het andere eygentlyker de Moederbye noemen) voor te stellen. Hier omtrent nu sal ik deese order onderhouden, te weeten, alsoo veele van haare deelen met die der gemeene Byen over een komen, dat ik daar alleen in sal beschryven die deelen, die de gemeens Bye niet en heeft, of eenige andere, die ik aldaar klaarder gesien hebbe. Waar +onder ons eerst voorkomt, het Hart a a, dat een redelyk sterke ende fibreuse canael is, langwerpig, hier en daar een weinig gedilateert, ende van het eene eynde van het lichaam tot het andere doorgaande, soo dat het selve passeert en sig buygt, door dat nauwe hoornbeenagtige deelken of pypken, het welk als een syn draatken synde de Borst aan den Buyk samenhegt. Om dit hart in den Buik, daar

tili forficula vel cultello discindantur; eâ interim simul adhibita cautelâ, ne quid eorum, quae sub his annulis sita sunt, laedatur: extima enim Annulorum abdominalium pars adeo tenuis est & tenera, ut non solum intus conclusae Fistulae aëriae quam facillime per eam transparentes cernantur; sed vel ipsius Cordis motum, obscurissime tamen, sub ea liceat dignoscere. Fistulae illae aëriae in Foemella haud adeo multum divisae aut expansae sunt in Vesiculas, ac quidem in Apibus vulgaribus: quod forte discrimen eam ob causam ita a Natura constitutum est, ut Apes vulgares tanto commodius & expedicius volatum exercere possent; cum contra Foemella semel saltem quotannis, quando nimirum examinat, evolare perhibeatur: quamvis interim huic traditioni haud penitus adeo adstipuler, quin potius credam, quod Foemella diebus serenioribus, etiam quandoque auras liberiores hauriendi ergo, ex Alveari provolet. Praeterea circa memoratam Abdominis dissectionem id notandum est, quod Annuli abdominales in principio coloris sint ex rubro saturate fusci, at ex flavescente rubri, qua membranacei evadunt. In eorum medio duae vel tres conspiciuntur nigricantes lineolae, vel apiculi; fines autem vel extremicates Annulorum denuo nigrescunt, tenuesque sunt, & margine veluti aut limbo corneo-osseo instructae: quod tamen solum in inserioribus obtinet. Quodsi igitur suspensa manu atque circumspecte, ut monui, Abdominis Annuli superna parte diffracti sunt; mox in conspectum +prodit Cor a a, quod in suprema atque altissima Abdominis regione collocatum adparet, multisque +Fistulis aëriferis b b b, minutis ac subtilibus, quae ab utroque latere venientes Cordi implantantur, instructum. Fistulae hae aëriae membranulis quibusdam suffulciuntur, tenellis +atque subtilissimis c c c c c, quae Pinguedinem, +circum & subtus jacentem d d, suo ibidem in loco decinent: per hasce membranulas, & ad latera earum, nonnullis in locis, subjacens +Ovarium e e e transparere cernitur. Porro, si sectio dictum in modum instituitur, circa Membranularum Pinguedinem connectentium extremitates cenellae quaedam conspiciuntur Fibrae Musculares, de abdominalibus Annulis defractae, +hisce Annulis movendis inservientes f f f f f. Quin &, sub sectione, ipsam inter Pinguedinem nonnulla se offerunt filamenta musculosa, quae mihi quidem videntur plurimum facere

het wel het bekwaamste te sien is, te ontdekken; soo moet men de hoornbeenagtige ringekens van den Buyk met een subtiel schaarken of mesken doorsnyden; ende voorsigtig syn van niet iets wat, van 't geen daar onderlegt te kwetsen; want het buytenste of uyterste gedeelte van te ringen des Buyks is soo dun en teer, dat men makkelyk de beslooten Luchtpypen daar kan sien door heen schynen, als ook de beweeging van het Hart selve, dan dat is seer duyster: deese Luchtpypkens in het Wyfken die en syn soo seer niet in Blaaskens verdeelt ofte gedilateert, als wel in de gemeene Byen: dat mogelyk de Natuur aldaar so geschikt heeft, om dat se te makkelyker en bekwamer souden vliegen, 't geen het Wyfken, soo men voorgeeft, maar eens des jaars doet, wanneer het swermt, dat ik egter soo niet en kan aanneemen; waarom ik vertrouw, dat het in schoone daagen sig wel eens verluchtigt, ende buyten de Korf vliegt. Nog is omtrent dit openen des Buyks alhier aan te merken, dat de Ringen des Buyks hoog bruyn, en uyt den rooden van couleur syn in haar begintsel, maar daar se vliesig worden, syn se geelagtig root, in haar midden hebben se twee of drie swarte streepkens of stippelkens, ende op de eynde of rand is de ring weer swart, dun, ende als met een hoornbeenagtig rantken of boortken versien, dan dit is van onderen. Maar als men nu als gesegt langsaam ende voorsigtig, de Ringen des Buyks van bovenen breekt, soo komt het +Hart a a in 't gesigt, sig vertonende geplaatst te syn heel in 't bovenste of opperste van den Buyk, synde voorsien met veele kleene ende subtile Luchtpypen +b b b, dewelke van de twee syden des Harts haar in het selve inplanten; deese Luchtpypkens siet men als dan haar steunsel te hebben op eenige teere ende +seer dunne vlieskens c c c c c, dewelke Vlieskens +het by ende het onderleggende Vet d d aldaar in haar plaats houden; ende waar door heen of ook neffens, men op sommige plaatsen, de onderleggende +Eierstok e e e siet doorschynen. Nog siet men aan de eynden der Vlieskens, die het Vet connecteeren, te weeten als men op de geseide wyse de sectie doet, eenige teere, ende van de ringekens des Buiks +afgebrooke Spieragtige Veselkens f f f f f, dewelke de ringen des Buyks heweegen. Gelyk ook in de sectie tusschen het Vet selve in te sien syn, eenige musculeuse draatkens, dewelke, soo ik vertrou, seer veel helpen tot het verwyden ende vernaauwen van

ad Cor dilatandum & constringendum, simulque eadem opera ad aërem per constristas Fistulas Pulmonales versus Cor promovendum. Ipsa illa Membrana fibrata, quae Pinguedinem simul connectit, praeterea totum amplectitur subtus positum Ovarium: quod hinc in conspectum prodit, si quando Membrana illa subtiliter discinditur, Cor removetur, magnusque insuper Fistularum Pulmonalium numerus, quae +cum Ovario, Corde, memorataque Membrana & Pinguedine connectuntur, dissecatur. Numeri 1. 2. 3. 4. 5. 6. notant Annulos abdominales, sub quibus Cor, tanquam in dorso, situm est.

Ovarii maxima pars in Abdominis regione, & veluti adversus Pectoris Abdominisque dissepimentum, collocata est: ut ideo Viscera reliqua, Ventriculus nimirum, Intestina, Vasa Crocea, & plura alia, profundius in inferiorem & posteriorem Abdominis regionem demersa constituantur.

+Duas autem in partes a, c, divisum est Ovarium: haud aliter ac in Homine, Quadrupedibus, Piscibus, multisque aliis Insectorum speciebus, atque in ipsa etiam Rana obtinet. Attamen in aliis & aliis Animantibus Ovarii illae partes magis minusve a se mutuo separatae sunt; heic vero sibi invicem contiguae adhaerescunt. Pars quidem alia in dextro, alia in sinistro Abdominis latere collocata est. Praeterea Ovarium heic, in Apibus, per Fistulas aëriferas incercurrentes adeo firmiter connectitur, ut non nisi difficulter separari queat.

Ovarium oculis sese exhibet tanquam membranacea quaedam particula, adeo mirificae subtilitatis atque teneritudinis, ut continentes membranae propemodum nihil adferant impedimenti, quo minus conclusa intus Ovula distincte per eas queant conspici.

Ovarium, ut dixi, in duas divisum invenitur partes; harumque quaelibet in alias iterum singulares dispescitur particulas, quas equidem, distinctionis gratia, Oviductus liceret adpellare: quamvis revera ipsum constituant Ovarium, Ovulisque intra cava sua haerentibus tam tunicas, quam substantiam & quidquid ad eorum naturam pertinet, largiantur: id quod in Avibus tamen & Quadrupedum nonnullis alio penitus modo comparatum est. Quin & in Animantibus majoribus atque Hominibus notabile animadvertitur quoad hanc rem discrimen: Ovum namque Hominis aeque ac Animantium quadrupedum, Vaccarum, Ovium, Canum, Felium,

het Hart, waar door dan te gelyk de lucht, door de geconstringeerde Longpypkens, in en na het Hart toe beweegt wort. Het geseide fibreuse Vlies, dat te gelyk het Vet connecteert, omvangt vorder de gansche onderleggende Eierstok, welke in 't gesigt komt, als men dat vlies subtielkens doorsnyt, het Hart uyt den weg doet, ende nog een groot getal Longpypkens, die met den Eierstok, het Hart ende het genoemde Vlies ende Vet haar connecteeren, aan +stukken snyt. Het getal 1. 2. 3. 4. 5. 6, betekent de ringen des Buiks, daar het Hart anderlegt, als in de rug.

 

De Eierstok is voor syn meeste gedeelte geplaatst, boven heel hoog in den Buik, ende als tegens de verdeeling van de Borst en Buyk aan; waar door dan de andere Ingewanden, als de Maag, de Darmen, de Saffraanvaten ende andere meer, onder ende agter in den Buyk laager neergesonken, geplaatst worden.

+De Eyerstok is gedeelt in twee deelen a c, even gelyk als in de Menschen; de viervoetige Dieren, de Visschen, ende veel andere soorten van Insecten, ende ook vorder in de Kikvorsch mede geschiet, dan alwaar de Eierstok in het eene Dier meerder, en in het ander minder, van een gesepareert is: maar hier raken sy malkander, en syn aan een vast. En alsoo leyt het eene gedeelte in de regter, ende het andere gedeelte in de slinker syde van den Buyk. Nog is hier in de Byen de Eierstok door tusschen lopende Luchtpypen c soo sterk aan een geconnecteert, dat men het niet als met eenige moeite scheiden kan.

De Eierstok, soo het sig aan het gesigt vertoont, is als een vliesig deelken, dat wonderlyk dun ende teer is, sodanig dat men de besloote Eyeren daar merkelyk kan door sien, sonder haast dat de Vliesen van het selve eenig belet maaken.

 

De Eierstok als gesegt, wort in twee gedeelt bevonden, welke verdeelingen dan wederom haare particuliere afdeelingen hebben, die ik Eyerleiders tot onderscheit sou kunnen noemen, hoewel dat se in der daad de Eierstok selve syn, ende de Eieren daar binnen in haar holligheden, haare vliesen, haar substantie, ende geheel weesen verkrygen; dat in de Vogelen; ende ook sommige viervoetige Dieren heel anders toegaat. In grooter Dieren, als ook in de Menschen, is hier omtrent meede een merkelyk onderscheid waar te neemen. Want het Ey van de Mensch, ende dat ook van de viervoetige Dieren, als Koeyen, Schapen, Honden, Katten, Konynen en soo voorts, ver-

Cuniculorum, & similium, plenam suam perfectitudinem in Ovario adsequitur; atque inde postmodum per viam, eum solummodo in finem constructam, Tubam puto Fallopianam, simpliciter in Uterum defertur, nec quidquam mutationis toto hoc in itinere subiens. At in Avibus Ovum non nisi semiperficitur in Ovario: quum Ovi saltem Vitellus ibi formetur; Albugo autem atque Testa in Oviductu demum, quem Uterum vocant, superaddatur. In Quadrupedum nonnullis, v.g. Ranis, Animalculum integrum, in Ovuli rotundi forma constitutum, plenam suam in ipso jam Ovario adipiscitur perfectionem; postmodum vero in Oviductu, sive Tuba, materie saltem glutinosa circumfunditur, quacum in Membranam quandam, cavam, interseptam, sive Uterum, descendit: est autem isthaec materies primum, quo deinceps utitur Animalculum, alimentum. Verum heic, in Apibus, Ovum in Ovario, quod simul & Oviductûs, & Tubae, & Uteri vices praestat, primordia aeque ac perfectionem suam sortitur: in Ovario inquam, quod adspicienti nonnisi tenuis veluti canaliculus membranaceus adparet: quamvis revera plusquam membranaceum adparatum heic adesse omnino necessum sit. Sed haud ulterius videt tenuitas nostra; nisi quousque acies nostrorum Oculorum pertingit.

Ecce igitur! quonam pacto Omnipotens Architectus plures heic partes quasi praeciderit atque in unicam contraxerit.

In Papilione Bombycis Ovarium quoque bipartitum est, ejusque quaelibet iterum pars in quatuor, a me sic vocatos, Oviductus dispescitur, quorum apices sive extremitates simili fabrica gaudent, ac in Apibus. In Nasicorne Ovarium pariter bifidum est, & utrinque denuo in sex Oviductus divisum. In Bombylio Ovarium ab utroque latere in quatuor partes sectum inveni. In Vespa, quae plura, quam +Bombylius, Ova parit, Ovarium a a utrinque in septem Oviductus divisum conspexi. At vero heic in Ape Foemina tot mihi occurrerunt Oviductus, ut haud suerim supputando: neque enim ingens solummodo divisionum obstat numerus, sed & maxima simul texturae teneritudo, qua sit, ut facillime dilacerentur: accedunt deinde nexus etiam firmissimi, quibus Fistulae aëriferae hos sibi Oviductus devinciunt. Similiter haud numerare potui, quotnam in quolibet horumce Oviductuum continebantur Ovula: id quod in Bombylio tamen factu quam facilli-

krygt syn volle perfectie in den Eyerstok, ende passeert daar dan uyt door een weg, daar toe expres gemaakt, en dat simpelyk tot de Lyfmoeder, sonder eenige verandering onderweege te krygen: deese weg is de Trompet naar Falloppius genoemt. In de Vogelen ontfangt het Ey in den Eierstok maar syn halve perfectie, wordende aldaar maar het geele van het Ey geformeert; soo dat dan het witte van het Ey, als ook de Schaal in de Eierleiding, die men Lysmoeder noemt, gemaakt wort. In eenige viervoetige Dieren, als in de Kikvorschen, daar verkrygt het gansche Dier, in gestalte van een ront Ey synde, in den Eierstok syn volle perfectie, ende in de Eierleiding of Trompet word het omvangen met een lymige substantie, daar het meede in een verdeelt het Vlies, of in de Lyfmoeder afsakt, ende het welke naderhant dan het eerste voetsel van het Dier is. Maar hier in de Byen daar verkrygt het Ey in den Eierstok, dat te gelyk een Eierleider, Trompet en Lysmoeder is, syn begintsel ende volmaaking; en dat als gesegt in dit vliesige dunne canaalken, soo het sig aan 't Oog vertoont, want in der waarheid, het moet nootsakelyk iets meer als een vlies weesen, maar onse onmagt siet niet verder als de oogen reiken.

 

Siet dan op wat wyse dat de Almagtige GODT, hier vele deelen als geabbrevieert heeft, en tot een eenig gebragt.

In het Popken van de Zywurm siet men den Eierstok meede in twee verdeelt, het welke dan aan weersyden in vier Eierleiders, soo ik se noem, verdeelt word, en daar in siet men op haare tippen of eynden meede deselve structuur, als in die der Byen. In de Neushoorn is de Eierstok meede dubbelt, welke dan in ses Eierleiders aan weersyden verdeeld word. In de Hoorntoren heb ik de Eierstok aan weersyden in vieren verdeelt gevonden. In de Wespe, die meer Eyeren als de +Hoorntoren legt, daar heb ik de Eierstok a a aan weersyden in seve Eierleiders verdeelt gesien. Maar alhier in het Wyfken van de Bye, is het my om het groot getal van de Eierleiders onmogelyk geweest om te tellen, ende dat ook niet alleen om de menigvuldigheid der verdeelingen, maar ook om de subtielheid van het selve, brekende seer ligt: hier komt ook nog by de sterke connexien, die de Luchtpypen daar maaken. Soo van gelyken en heb ik ook niet kunnen tellen, hoe veel Eyeren in ieder Eierleyder opgeslooten waaren, gelyk dat seer

mum est, in cujus Oviductu decem majora, una cum nonnullis minoribus, computavi. In Papilione Bombycis quandoque sexaginta, imo septuaginta Ovula singulis Oviductibus inesse observavi. Heic vero in Ape numerum Ovulorum determinare nequaquam potui. Attamen in alio quodam Ovario sedecim vel septendecim uno ductu contenta numeravi Ovula, majora nimirum aeque ac minora: ut adeo Apis longe parciorem Ovorum quantitatem suo in Oviductu gerat, quam Bombycis Papilio. Postmodum in alia quadam Foemella Oviductus iterum numerare adgressus sum: sed & hac rursus vice, tura propter validiores partium inter se connexiones, tum quia tempori parcendum erat, irritus recessi. Interim tamen numerosissimos Oviductus, quos maximo cum labore jam supputaveram, comparando cum reliqua illa Ovarii parte, quae dinumeranda supererat, sustinere profecto ausim, in Ovario Apis ultra trecentos Oviductus dari. Quodsi igitur Oviductuum hic numerus 300 per numerum 17 (tot enim distincte conspicua Ovula quolibet in Oviductu dantur, sicubi omnibus numeris absoluta est Foemella) multiplicetur; tunc elucescet inde, quod centum supra quinquies millena Ovula, visibilia, in unicâ quadam Ape Foemellâ recondita haereant, ita tamen inter se mutuo discrepantia, ut alterum altero notabiliter majus existat: Ovula namque, primum edenda, penitus jam perfecta sunt; quae autem ultimo demum deponentur, non nisi rudimenta sunt adeo minuta, ut nudos non solum oculos, sed vel optima etiam, quae possideo, microscopia effugiant, Illique soli, qui formavit ea, numerata atque conspicua sint. Extremi apices seu sines Ovarii, in quibus Ovula illa minutissima continentur, suprema atque altisma in regione Abdominis collocati sunt, ibique veluti complicati & reflexi. In Bombylio & Vespa, tum & in Bombycis Papilione id ipsum obtinet. In Vespa tamen Ovarium desinit in mirificae longitudinis productiones +bbb, quae Fistulis aëriferis tantopere intertextae sunt; ut nonnisi reticulum e Fistulis aëriis constructum esse dixeris. Nunc vero probe simul animadverti velim, quod, dum geminum heic +repraesento Ovarium, alterum ejus latus a ex Ape Foemina vera prolifica, sit depromptum, +alterum c ex Foemella haud adeo perfecta: unde equidem ingens, ratione conformationis +Ovarii, nascitur differentia. Ovula f f, i i i, quae in extremitate Oviductus Apis non plene

makkelyk in de Hoorntoren te doen is, daar ik 'er tien groote getelt hebbe, ende nog eenige kleene. In de Eierleiders van het Uilken der Sydewurwen, heb ik in ieder somtyts wel sestig ende seventig getelt. Dan hier in de Bye was het my onmogelyk. Egter in een andere Eierstok, soo heb ik over de sestien en seventien Eyeren getelt, te weeten kleene ende groote: soo dat dan op ver na soo veel Eyeren in den Eierleider van een Bye niet en syn, als wel in den Eierleider van een Syde Wurm Uylken. Naderhant in een ander Wyfken, heb ik de Eierleiders op nieuw beginnen te tellen, maar dat, soo om de sterke connexie der deelen, als ook om myn tyt te menageeren, niet kunnen volvoeren. Egter uyt de vergelykinge van een groot getal, die ik alreede met seer groote moeite getelt hadde, neffens het deel des Eyerstoks dat nog overbleef, soo sou ik durven staande houden, dat 'er meer als over de drie hondert Eierleiders in den Eierstok van een Bye syn; welke drie hondert leiders, als men met seeventienen (want soo veel onderkennelyke Eyeren syn daar in yder Eierlyder, als het Wyfken geregtig is,) komt te multipliceeren, soo sal men vyfduysent ende een hondert Eyeren in het eenige Wyfken van de Bye opgeslooten ende sigtbaar bevinden; dan met dit onderscheit, dat het eene Ey merkelyk grooter als het andere is. Synde de Eyeren, die voor afgeset sullen worden, heel volmaakt, ende die agter aan volgen, syn maar enkele begintselen, ende soo kleen, dat se niet alleen het oog, maar ook myn beste vergrootglaasen ontloopen, ende niet als voor haar Formeerder alleen getelt ende sigtbaar syn. De uyterste tippen, ende eynden van den Eierstok, daar deese Eyeren soo kleen syn, die worden heel hoog en boven in den Buyk geplaatst bevonden, daar se als te samen gevouwen ende omgeboogen syn. Gelyk ook soo in den Hoorntoren ende Wespe geschiet, als ook in de Uyl der Syde wurmen. In de Wespe eyndigt de Eierstok in verwonderlyk lange +productien bbb, die soo seer met Luchtpypen doorweeven syn, dat het sig niet als een netteken uyt Luchtpypen bestaande vertoont. Alhier is nu wel aan te merken, dat als ik een dubbelde Eierstok verbeelde, +de eene sy daar van a is afgebeelt, naa dat van een geregtig Wyfken, en het andere +deel c van een Wyfken, dat soo geregtig niet was. Waar uyt een groot verschil, in de conformatie +van den Eierstok ontstaat. De Eyeren ff, iii,

prolificae dantur, longe numerosissima sunt, tenuiora, pallidiora, breviora, minutiora, magis ovata, pellucidiora & teneriora, quam quidem illa, quae in humiliore Oviductus parte, e qua pariuntur & prodeunt Ova, collocata sunt. Id vero in aliis quoque Insectis eodem penitus modo a natura comparatum est: in Ovario Pediculi id ipsum observavi: at in Ovario Ranae omnia Ovula aeque magna sunt: in Hominibus tamen, Quadrupedibus, & Avibus magnitudine semper plurimum inter se discrepant. Quin & notandum heic est, quod in imperfectioris Foemellae Ovario quandoque alia Ova +aliis majora compareant l l l l: quamvis ad Ovarii inferiora jamjam descenderint. Attamen id, prout monui, nunquam nisi in illis vidi Foemellis, quae coloniam suam haud decenter amplificabant, & siquando in Alveari nata erat confusio: quapropter ego quidem existimo, morbi quadam specie tum laborare Foemellae +Ovarium. Hinc ab altero latere a partem Ovarii Apis Foeminae verae, prolificae (ita nimirum a nostris Apum Cultoribus illae vocantur Reginae seu Foemellae, quae plurima Sobole, Melleque & Cera copiosis Alveare locupletant), depinxi; ne binis opus esset iconibus: +ibi autem conspicitur, Ovula g g, h h, propemodum aeque magna esse, paullatimque eo decrescere magis, quo altiore loco etiamnum constituta sunt. Extremi itidem Apices +Oviductuum in Ape vera, prolifica f f, subtilia quasi, tenuia, & vix visibilia referunt filamenta, circa extremitates suas etiam, uti jam ante memoravi, incurvata, oblongorum & fere aequalium Ovulorum rudimentis, oculorum aciem demum quoque effugientibus, instructa.

Qua Ovarium magis deorsum protensum depressiorem Abdominis regionem occupare conspicitur; ibi id duos admodum notabiles in +Ductus b b, n n abit, qui quasi gemina Uteri in Quadrupedibus cornua aemulantur. Hosce in Ductus reliqui omnes Oviductus sese aperiunt, & Ovula sua utrinque eò invehunt: quod quidem non solum in Ape Foemina vera, prolifica, sed etiam in notha, ordine tamen perturbato, obtinet. Bini hi Ductus paullatim dilatantur & adeo notabiliter ampliores fiunt; ut +instar massulae globosae p p tandem compareant: quum vero eos ibi loci in Foemella vera, prolifica, aperirem; novem vel decem utrinque +Ovula q q q q q q in iis deprehendi, quae eousque descenderant, & forsan validiore ibi tunica ve-

die in 't uyterste van de Eyerleiding in de onvrugtbaare Bye syn, die maaken een seer groot getal, sy syn dunder, bleeker, korter, kleender, ovaelagtiger, doorlugtiger, ende teerder, als die lager neerwaarts syn, en daar se uyt gelegt worden, ende afschieten, te sien syn. Het welk ook soo naturelyk in andere Insecten plaats heeft, ende ook in den Eyerstok van de Luys, soo van my ondervonden is: maar in den Eierstok van de Kikvorsch syn alle Eyeren even groot, en in de Menschen, de viervoetige Dieren, en Vogelen, verscheelen sy altyt meest in grootte. Nog is alhier aan te merken, dat het eene Ey somtyts sig +grooter als het andere vertoont l l l l, in een ongeregtigen Eierstok, hoewel ook dat het alreede seer laag is afgeschooten; dan dit heb ik (als nu gesegt is) niet gesien, als in die Wyfkens, die haar colonie niet wel op en bouden, en daar disorder in den Korf was, waarom ik oordeel, dat 'er als dan eenige siekte in den Eierstok van het Wyfken is. +Waarom ik dan aan de ander syde a een deel van van den Eierstok van een geregtige Moederby (soo noemen de Byenhouders alhier by ons de Koningen of Wyfkens die veel Jongen, Honing en Wasch aanwinnen) afgeteekent heb, om geen twee figuuren +te maaken: alwaar dan de Eyeren gg, hh, van een grootte haast, ende allengskens na bovenen haar verklenende, te sien syn. Deese alderuyterste +eynden ff van de Eierleiders in een waarlyk vrugtbare Bye vertoonen haar meede als subtile, dunne ende haast onsigtbaare draatkens, die met begintselen van langwerpige, en haast egale Eyeren voorsien syn, en die eyndelyk het gesigt meede ontlopen; wordende meede op haar tippen krom geboogen, als alreede gesegt is.

 

Daar nu de Eyerstok na beneeden, ende wat lager, en onder in den Buik gesien wort, daar wort se +verdeelt in twee seer merkelyke afleidingen b b, n n, die als de twee hoornen des Lyfmoeders in de viervoetige Dieren haar vertoonen, ende in welke alle de Eyerleiders geopent worden, die haare Eyeren aan weersyden daar in schieten, soo wel in een geregtig als ongeregtig Wyfken, dan met onorder in het laatste: deese twee afleidingen worden allengkens gedilateert ende wyder, ende dat soo merkelyk, dat se als een kleene globositeit aldaar komen te vertoonen, dewelke als ik kwam in een geregtig Wyfken te openen, my dan aan weersyden +negen of tien qqqqqq Eyeren verschaften, die tot daar toe afgeschooten waaren, en mogelyk aldaar ter plaatse of met een sterker vlies bekleet worden, of

stiuntur, aut alia quadam ratione mutantur atque praeparantur, ut e corpore deinceps emitti queant: Apes enim sua Ovula haud, uti Gallinae, prona ponunt, sed altero extremo erecta +collocant. Dicta illa Ovula q q &c. heic loci etiam per isthaec Uteri Cornua, (si hoc nomine uti licet) quodammodo, at haud notabiliter tamen, transparent. Uterus namque sive Ovarium ea parte fibrosum sive musculosum est, hincque ad Ovula promovenda atque e corpore expellenda aptatum; nec dubito quin Oviductus nonnullis etiam fibris muscularibus polleant. Paullo inferius, circa Abdominis extremum, duo illa Cornua Uterina rursus fiunt angustiora, tandemque in unum coëunt canalem, arctiorem, itidem fibratum, motuque +peristaltico instrustum s. Medulla Spinalis per extremitatem illius apercurae, quae inter +duos hosce Ductus, mox in unum confluxuros o, relinquitur, proxime supra illum locum, in quo haec unio fit, transmeat, ibique nonnullos hisce Ductibus nervos impertit, quorum ope ii vim nanciscuntur sese movendi, Animalque facultatem acquirit Ovula sua pro lubitu excernendi. En! Hac ratione etiam Medulla Spinalis per ductus Ovarii in Bombyliis transit: quin & in Vespis idem obtinet. Praeterea plurimae quoque Fistulae Pulmonales in duo illa Uteri Cornua +infiguntur r r &c.:quemadmodum & universum Ovarium numerosissimis ejusmodi tubulis aëriferis instructum est; utpote quod eos utrinque ex dilatatis Fistulis Pulmonalibus, quae Vesiculae pneumaticae, sive Pulmones Apis sunt, +sortitur. Unam talem Vesiculam, oblongam d, in illo latere, quo Apis non recte prolificae Ovarium exhibetur, simul depictam sisto; ut conspici queat, quanam ratione suas illa ramificationes in partem Ovarii, ab hoc latere sitam, transmittat. Fistulae hae aëriferae non tantum superficietenus sese per totum Ovarium distribuunt; sed vel potissimum quoque circa ipsa Ovula conspiciuntur. Repraesentavi hoc in minutissimo quodam Ovulo: uti sub +lit. b videri potest. Nempe Ovulum ibi, idque aucta magnitudine depictum, simul cum omnibus suis Fistulis Pulmonalibus, icone exprimitur. In Abdominis extremo deinde exacte globosa +sive sphaerica cernitur particula t t, Gluten in se continens, cujus interventu Ovula suis cacuminibus in cellulis cereis adglutinantur. Circa hanc particulam aliae praeterea notandae sunt binae particulae extuberantes, corniculorum +incurvorum similes u u, in unum

andersins gealtereert ende bekwaam gemaakt, om buyten het lichaam uyt geset te worden, want haare Eyeren die en leggen sy niet als de Hoenderen, maar sy setten se op haar eene eynde. De geseyde +Eyeren q q &c. schynen ook hier eenigsins door deese Hoornen des Lyfmoeders, soo men die soo noemen mag, heen, dan niet seer merkelyk, want de Lyfmoeder of Eyerstok is aldaar fibreus of musculeus, gelyk ik ook vertrou dat de Eierleiders eenigsins syn, ende daar door bekwaam, om de Eyeren voort ende buyten het lichaam te propelleeren. Een weinig nu lager na het uyterste van den Buik, worden deese twee Hoornen des Lyfmoeders weer nauwer geslooten, ende vereenigen haar eyndelyk tot een enger canaal, die meede fibreus +is, ende een wormswyze beweeging heeft s. Het Ruggemerg passeert hier door het uyterste van de +opening deeser twee afleiders, die vereenigt syn o, ende dat effen boven de plaats, daar dat geschiet, alwaar hy dan eenige Senuwen haar inplant, waar door dan dit deel kragt om sig te beweegen verkrygt, ende het Dier vermogen om syne Eyeren na zyn wil te excerneeren. Siet op deese wys gaat ook het Ruggemerg door de Eierleiders in de Hoorntorens, dat het ook in de Wespen doet. Nog ontfangen deese twee Hoornen des Lyfmoeders veel +Longpypen rr &c. die haar ingeplant worden; gelyk ook de gansche Eierstok seer overvloedig met Luchtpypen voorsien is. Want het ontfangt aan weersyden deselve uyt gedilateerde Longpypen, dat de Longen in den Bye syn, waar van ik een Blaasje da +langwerpig is d, heb afgebeelt aan die sy, daar de Eierstok van een niet regt vrugtbaare Bye vertoont is, alwaar men de manier siet, hoe het syn takken aan dat deel des Eierstoks aan een syde meede deelt. Deese Luchtpypen verspreyen haar den gansche Eierstok soo superficieel niet alleen door, maar sy syn voornamentlyk omtrent de Eyeren selfs sigtbaar, gelyk ik dat omtrent een seer kleen Eyken afbeeld, +als by de letter b te sien is, alwaar het Eyken, ende het selve vergroot, te gelyk verbeeld wort, met dan alle de Longpypen. Nu in het alderuyterste van den Buik, siet men een exact rond of +Spherisch deelken tt, dat in sig den lym besluit, waar door de Eyeren op haare spitse eynden, in de wasse cellekens vast gekleeft worden. Omtrent dit deelken syn nog aan te merken, twee uytpuylende deelkens +als geboge kromme Hoornkens u u, die in een

petiolum sive tubulum desinentes, qui Utero deinde implantatur. Tubulus hic materiem, quae +in Particula sphaerica t t continetur, inde derivat, hocque dein glutine Ova subtus transeuntia +conspergit. Bina illa Vascula u u caecis gaudent extremitatibus, mihique videntur glutinosam materiem, quae in sphaerico Sacculo reperitur, secernere, atque in hunc Sacculum deponere: nisi tamen gluten forte potius in Sacculo ipso secernatur; quod ego quidem simul quoque fieri firmus crediderim. Vasa isthaec caeca in Bombyliis pariter admodum insignia sunt: Sacculus tamen diversa ibi gaudet figura. In Crabronibus Sacculus itidem, uti heic in Ape, sphaericus est. In Vespis pyriformi +is figura gaudet c: at Vascula caeca, vel quae gluten secernunt, haud adeo grandia nec spectabilia ibi sint, quam quidem in Bombyliis sive Apibus. In Bombycis Papilione vel maxime conspicua sunt haec Vascula: Sacculi tamen glutiniferi penitus ibi datur nihil. Particula sphaerica sacculi glutiniferi in Ape duabus gaudet tunicis; quarum extima albescens, musculosa, infinito Fistularum aëriarum numero tam mirabilem atque elegantissimum in modum contexta est, ut acu veluti affabre pictam esse dixeris. Exterior isthaec tunica levi negotio a subjacente deglubi potest: quo facto particula illa multo adhuc exactius globosa adparet, atque dilute purpurascens albis punctis, disparentibus, variegata est. Quodsi deinde haec ejus tunica interior, quae priore crassior est & glandulosa, subtili forficula, ad instituendas ejusmodi sectiones studio excogitata, aperitur; turbida inde effluit humiditas, vero glutini similis, digitos inter se conglutinans, atque, instar serici Bombycum nondum neti, facillime in fila ductilis, quae mox atmosphaera ambiente arescunt. Hujusce glutinis adminiculo Foemella Apis Ovula sua adgludnat. Crabrones & Vespae adeo firmiter adglutinant Ovula sua; ut haec illaesa deinde rursus avelli nequeant, Bombyliorum tamen Ovula non tam tenaciter adfiguntur: quandoquidem vero singulare quidpiam in hisce observavi; ideo modum, quo isthaec glutinatio fit, postea, cum partium Foemellae historiam ad finem deduxi, delineabo. Papiliones Bombycum suis itidem gaudent peculiaribus Vasculis caecis, quae gluten Ovulis defigendis inserviens continent. In Pediculis hominum, qui ab aliorum quorumvis Animantium Pediculis discrepant, id ipsum quoque animadverti. Ovarium his ad-

steelken of pypken eyndigen, het welke dan den Lyfmoeder ingeplant wort, ende in welk pypken het +Spherisch deelken t t het geen dit bevatte door lost. Waar door de Eyeren, als sy daar onder door passeren, met lym besproeyt worden. De twee Vaatjens +u u syn blint op haare tippen. Haar gebruyk geloof ik is, den lym, die in het ronde beursken gevonden wort, te secerneren, ende die in het beursken dan te lossen, ten sy dat de lym in 't beursken selve gesecerneert wierde, dat ik ook seekerlyk vertrouw meede te geschieden. Deese Blinde vaten syn in de Hoorntorens meede seer opmerkelyk, dan het Beursken heeft aldaar een andere figuur. In de Horsels is het Beursken meede rond, als hier in de +Bye. In de Wespen is het peersgewys c: maar de Blinde Vaatkens, of die het lym secerneren, syn soo groot nog merkelyk niet als in de Hoorntorens of Byen. Seer opmerkelyk syn deese Vaatkens in het Uilken van de Zywurm, daar gans geen Lymbeursken is. Het Spherische gedeelte van het Lymbeursken in de Bye heeft twee rokken; de buytenste is witagtig ende musculeus, ende met een ontelbaar getal Luchtpypkens, wonderlyk ende seer aardig doorweeven, ende daar meede kunstig als geborduurt. Deese rok die uytwendig is, laat sig met weinig moeyten van de andere afstroopen: ende dan vertoont zig het geseide deelken nog veel volmaakter ront te syn, synde van couleur bleek purper, en met witte verdwynende stippelen gemengelt of gemarmert. Als men dit binnenste Vlies, dat dikker is als het eerste, ende ook klieragtig, met een subtiel ende tot diergelyke saaken geinventeert schaarken open snyt, soo loopt daar een trouble vogtigheid uyt, die als een waaragtig lym is, ende de vingeren doet aan eenkleeven; het laat sig ook in fyne draaden, even als de ongesponne sy der Syde Wurmen ligtelyk uytrekken, die dan dadelyk door de omswevende lucht opgedroogt worden: met deese lym kleeft het Wyfken haare Eyeren vast; de Horsels en Wespen kleeven haare Eyeren soo vast, dat se daar naar niet sonder kwetsen kunnen afgenoomen worden. De Eyeren der Hoorntorens worden weer soo vast niet gekleeft, en alsoo iets particuliers van my daar in bevonden wort, soo sal ik de manier daar van afbeelden, als ik dit van de deelen van 't Wyfken geeyndigt heb. Van gelyken, soo hebben de Uylkens der Zywurmen meede haare particuliere Blinde Vaatjens, daar het lym, om haare Eyeren meede vast te kleeven, in opgeslooten is. Gelyk ik dat selve ook in de Luysen

modum est spectabile, in duas etiam partes divisum, quarum quaelibet in sex dispescitur Oviductus, insignem satis Ovulorum sive Lendum numerum continentes. Ovula haec pariter magnitudine inter se differunt, atque exitui proxima, quae primum eduntur & adglutinantur, multo sunt grandiora, quam serotina: quod & in Vespis, quarum Ovula exigua sunt & +ovata d d, simili modo obtinet. Sacculus igitur ille, ut dixi, inferna parte aut alias a latere, ductum gerit oblongum, cujus ope cum +Ductu Ovorum excretorio x coadunatur sive connectitur: quapropter Ovula, quando ibi loci, subter Sacculi glutiniferi tubulum, per ductum suum excretorium transeunt, memorato glutine tanguntur atque obvolvuntur; quod deinde facit, ut excreta Cerae altero suo extremo adhaerescant. Quanam vero ratione sese habeat +exitus hujusce Ductus excretorii κ & quaenam ibi praeterea partes sint videndae, hactenus nondum observavi; quum truculentis hisce annis, qui tot tantisque caedibus cruentati ipsas etiam Apes nostro in Belgio pessumdederunt, Foemellae perpaucae reperiantur. Accedit, quod modo dicta haud adeo exacte conspici queant, nisi corporis posterioribus expressis: id autem tentare nolui; quoniam reliquae partes conservandae erant: unde hac de re quod commemorem, jam nihil habeo amplius. +Hoc solummodo notari velim, quod literae y y externas indicent particulas musculosas Aculei, +naturali modo incurvati δ, defractas: z Vesicam +veneni sistit suo cum tubulo α, caecisque +appendicibus β β, atque cum emissario γ, versus +Vaginam protenso: ζ extremum repraesentat Intestinum, Rectum dictum: omnes autem modo recensitae partes magnitudine naturali, nonnisi tantillum auctiore, heic exprimuntur. Porro +etiam binae cernuntur particulae ε ε, quibus ab utroque lacere instructus est: Aculeus: has, quoniam Foemella cum vulgari Ape operaria communes habet, in hujusce historia descriptas videre licet.

Quantum deinde adtinet ad Ventriculum, Intestina, Vasa crocea, aliasque partes: haec omnia simili penitus modo constructa sunt, ac jam ante in Ape vulgari descripsi. Leve saltem aliquod discrimen ratione coloris, aeque ac fabricae sitûsque, videbar mihi observare circa sex illas particulas oblongas, quas in cavo Intestini Apis vulgaris, qua id denuo dilatatur, commonstravi.

Vesica veneni itidem in Ape Foemella per-

der Menschen (die van alle andere Dieren haar Luysen verschillen) geobserveert hebbe, die meede een seer kennelyke Eierstok hebben, die meede in tween verdeelt wort, en ieder in ses Eierleiders, die een redelyk groot getal Eyeren of Neeten van ongelyke grootte hebben; synde de eerste Eyeren, die uytgeleit en vast gekleeft worden, meede veel grooter als de agterste. Dat ook in de Wespen soo toe +gaat, die kleene ovale Eyeren d d hebben. Het Beursken dan, als gesegt, heeft van onder, of anders van ter syden een langwerpige afleiding, waar meede +het met de uitbrengende Eierleider x gecoalesceert of geconnecteert wort, soo dat dan de Eyeren als se onder het pypken van het Lymbeursken daar door de uytbrengende afleider heen passeren, met de geseyde lym geraakt en omvangen worden, waar door se dan met haar eene eynde vast gekleeft blyven op het Wasch. Hoe nu eygentlyk dese + uitbrengende afleider des Eierstoks x in syn uytgang is, ende wat deelkens daar nog te sien syn, dat en heb ik tot nog toe niet geobserveert, om de schaarsheid van de Wyfkens, in deese moortjaaren van bloet vergieten, dat ook de Byen in ons Hollant gekrenkt heeft; behalven dat men dat ook wel niet zien en kan, ten sy met het lichaam agter uyt te drukken, dat ik niet heb durven waagen, om dat ik de andere deelen most conserveeren; soo dat ik het dan hier by voor deesen tyt sal laaten. Alleen +is nog aan te merken; dat de letters y y de uyterlyke +afgebrooke misculeuse deelkens van den Angel δ, die naturelyk krom gebogen is vertoonen: z vertoont het +Fenynblaasken met syn pypken α en blinde aanhangsels +β β, en dan het pypken γ dat naa de koker gaat: ζ verbeelt den laatsten of regten Darm. Alle de genoemde deelkens zyn hier verbeeld in haar naturelle grootte; hoewel egter een hayrken vermeerdert. Vorders +siet men de twee deelkens ε ε die de Angel aan weersyden heeft, die dit Wyfken met de gemeene Werkbyen gemeen heeft, ends aldaar beschreeven syn.

Wat nu vorder aangaat, de Maag, de Darmen, de Saffraan Vaten, ende andere deelen, die syn eeven op deselve wyse, als nu in de gemeene Bye alreede is voorgestelt. Eenige weynige verandering scheen ik te observeeren, omtrent die ses langwerpige deelkens, dewelke ik binnen in den Darm van de gemeene Bye, daar hy weer gedilateert wort, heb aangeweesen; ende dat soo omtrent de couleur, als de structuur en situatie.

Het Fenynblaasken is meede seer opmerkelyk in

quam spectabilis est, tota pellucida, limpida, & coruscantis instar adamantis perspicua; imo vel altero tanto etiam major, quam in Ape vulgari: tubulus, a posteriore parte hujus Vesicae conspicuus, heic facilius, quam in Ape vulgari, detegi potest: alterque tubulus, qui ab hac Vesica versus Aculei Vaginam protenditur, quoque & validior est & nonnihil longior, quam in Ape vulgari. Quum vero humor, in veneni hocce Sacculo contentus, adeo perspicuus visuque jucundus mihi adpareret; tentavi eundem degustare, cavens interim, ne tantum libarem, ut noxae mihi quidpiam inde inferri posset. Amarescente autem is sapore linguam primum adficiebat, qui postea acrior reddebatur atque penetrantior, per tolum oris cavum usque ad fauces sese diffundens, salivamque suis e ductibus proliciens: nec sane aliter inde, quam a radicibus Pyrethri, afficiebatur lingua; at longe tamen minus vehementer: motus etiam ab eo in omnibus oris partibus aeque validus concitabatur, ac si decem vel duodecim Spiritus Vini subtilissime rectificati guttulas degustassem. Postmodum vero audacior factus venenum quoque aliarum Apum, quin & Vesparum, delibavi: conveniebant autem inter se omnia; nisi quod deprehenderim, venenum in Ape vulgari haud adeo vehemens esse, ac quidem in Ape Foemella, & rursus, quod in Foemella datur, mitius, quam venenum Vespae. Quid mirum ergo, quod minutissima hujus veneni guttula inter cutem & carnem violenter adacta, & massae sanguineae insusa, tantum dolorem, arteriarum pulsationem, tumorem & inflammationem vel eo etiam usque producat; ut non febris solum, sed & mors inde secutura foret, si plures ejusmodi ictus infligerentur. Si enim exigua quaedam vitri particula, aut parva festuca lignea, digito infixa, summos excitat dolores; ecquid tandem ab acri hoc & penetrantissimo liquore exspectandum est, qui simul corrodit, cum violentia partibus sese infigit, harum dissolvit continuitatem, tandemque, in vasa sanguinea irrepens, una cum sanguine per corpus universum sese diffundit? Hinc vel in vulgus nota est historia, qua fertur, sex Crabrones interficiendo Equo sufficere.

Aculeus porro, una cum omnibus fuis partitibus, in Foemella similem penitus in modum fabrefactus est, ac ante in Ape operaria deseripsi: id solum discriminis notavi, quod is in Foemella notabiliorem in curvaturam flecta-

het Wyfken der Byen, synde heel doorlugtig, helder ende klaar, als een flikkerende Diamant, ook ruym eens soo groot als in de gemeene Byen; syn pypken agter aan het Blaasken is hier makkelyker als in de gemeene Bye te ontdekken. Het andere pypken van dit Blaasken na den koker des Angels gaande, is meede sterker ende wat langer als in de gemeene Byen. Alsoo deese vogtigheid in het Fenynblaasken soo doorlugtig ende aangenaam my toescheen, soo nam ik de resolutie om het te proeven, dan soo weinig, dat ik oordeelde daar geen kwaat van te sullen ontfangen. In 't eerst was het bitteragtig op de tong, daar na wierd het scherp ende doordringende, verspreidende sig vorder den heelen mond tot de keel toe over, ende bewegende de kwyl uyt syne kwylvaten. Het prikkelde op den tong als Vuurwortels doen, maar op verre na soo sterk niet, ende die beweeging passeerde door ende weer door de mond, als een geproefde droppel tien of twaalf van de subtielste overgehaalde Brandewyn. Naderhant stouter geworden synde, soo heb ik ook dat van de andere Byen, als meede van de Wespen geproeft; het welk alles over een komt, dan egter bevind ik het fenyn in de gemeene Byen soo sterk niet als in het Wyfken, en dat van het Wyfken is soo sterk niet, als dat in de Wespen. Wonderlyk is het dan niet, dat dit seer kleene droppelken, tusschen huyt en vlees met gewelt ingedrongen synde, en aan het bloet gecommuniceert wesende, sulk een pyn, klopping van Slagaders, swelling ende ontsteeking komt te maaken; en dat ook soodanig, dat 'er de koors wel op volgt, ende op die de dood, soo deese steeken vermenigtvuldigt wierden. Want doet een kleen ende subtiel stuksken glas, of een kleene splinter in de vinger sulk een pyn, mat moet dan niet deese scherpe ende doordringende vogtigheid doen, dewelke te gelyk afknaagt, sig tussen de deelen met gewelt inset, ende die haar samenhang ontbindt, en eyndelyk sig in de bloetaderen invlyende daar meede het gansche lichaam door omloopt: soo dat men voor een gemeene Historie verhaalt, dat ses Horsels een Paard kunnen ombrengen.

 

De Angel vorder ende alle syne deelen, is al eeven al eens van maaksel, als in de Werkbyen beschreeven, behalven alleen dat hy aanmerkelyker, krommer ende omgebogender is, hoewel seer scherp, dat mogelyk de reeden is, waarom hy niet en steekt,

tur; quamvis simul sit quam acutissimus. Atque hinc forte est, quod Foemella suo Aculeo non pungat, neque facile pungere valeat: ut inde conficta postmodum sit fabula, qua narrant, Regem Aculeo carere mansuetaeque esse indolis. Certe simulat saltem ictum Foemella, siquando irritatur atque lacessitur: quemadmodum ipse experiundo didici. Quisnam autem verus sit veneni hujus usus (si pro certo habeamus, id non solum ideo datum esse Apibus, ut ejus ope sobolem defendant, hancque defendendo suammet vitam amittant); vix video quomodo adinveniri queat: quanquam enim ante sustinuerim, inservire illud posie ad Cerae confectionem; destruunt tamen hancce opinionem Vespae & Crabrones, quibus & Aculeus & venenum praesto sunt, licet Ceram non conficiant. Quin nec Apum Foemella Ceram parat: verum ne sobolem quidem haec defendit: ut adeo isthic quoque usus in dubium vocari posset. En igitur, mi Lestor! Quam sit difficile Naturam in operibus suis investigare, & mecum disce, digitis labella compescere nostramque inscitiam atque impotentiam candide fateri.

Prima Observatio in Ape Foemina.

In majorem eorum omnium illustrationem, quae hactenus de Aculeo, hujusque veneno, tum & de Ovario dicta sunt, nonnullas heic interseram Observationes peculiares, quas postmodum in Ape Foemina institui. Quum igitur 16 Junii Alveare aperuissem; plures in eo Reges sive Foemellas, suis etiamnum in cellulis cereis collocatas, atque obtextas, offendi, quae mox mox erant examinaturae. Id enim inde mihi quam certissime constabat, quia eas reperiebam cute sua jam exutas, expansisque alis instructas: quin vel in eo quoque erant, ut de cellulis suis prorumperent. In harum prima, quam dissecui, Ovarium mihi occurrit haud penitus distincte conspicuum; ut ideo huic examinando acutum microscopium adhibere fuerim coactus: tum vero vidi, quod Oviductus in eo perquam essent multiplices; ipsa autem Ovula, ob ingentem numerum ac tenuitatem, quasi innumerabilia ut sane credam decem aut duodecim millia eorum adfuisse. Imo vel omnia isthaec distincte numerare potuissem; si volupe mihi fuisset taedioso prius labore omnes Oviductus a se mutuo separare. Ova ipsa, cum iis collata, quae in Foemina

ofte ook niet wel kan steeken, waar uyt dan het fabelken gesprooten is, dat de Koning geen Angel heeft, maar van een sagtmoedigen aart is. Egter soo maakt hy de mynen om te steken, soo wanneer hy getergt en geport wort, gelyk ik ondervonden heb. Wat nu eygentlyk dit fenyn voor nut heeft, (soo men vast stelt, dat het alleen niet en is om haare Jongen te bewaaren, ende die beschermende ook haar leeven te verliesen) dat sou swarelyk mogelyk weesen om uyt te vinden. En hoewel ik hier vooren gemeent hebbe, dat het tot het Wasch maaken sou kunnen dienen, soo wort dat egter om vergestooten door de Wespen ende de Horsels, die Angelen ende fenyn hebben, ende egter geen Wasch en maaken: gelyk ook het Wyfken van de Byen niet doet, maar dat ook haare Jongen niet defendeert; en waar door men ook dat gebruyk sou kunnen in twyfel trekken. Siet dan alhier Leeser, hoe beswaarlyk de Natuur in syne werken na te speuren is, en leert met my de vinger op de mont te leggen, om onse onwetentheid en onmagt te bekennen.

Eerste Observatie in de Vrouwelyke Bye.

Tot meerder verklaring van al het geen tot nog toe van de Angel en syn fenyn gesegt is, als ook van den Eyerstok, soo salik alhier eenige particuliere Observatien invoegen, die ik naderhand in het Wyfken der Bye gedaan heb. Wanneer ik dan op den 16. Juny een Bye Korf kwam te openen, soo vond ik daar verscheyde Koningen of Wyfkens in, die nog in haar wasse huyskens saten, en omsponnen waaren: staande op het punt om te swermen. Dat ik seeker kon weeten, alsoo ik haar alreede vervelt vond, en haare Vleugelen uytgespreyt, soo dat se ook besig waaren, om uyt haare cellekens te breeken. In de eerste, die ik daar van opende, vond ik den Eyerstok niet ten vollen kennelyk, soo dat ik daar een goet vergrootglas toe moest gebruiken: waar mee ik sag, dat de Eyerleiders daar seer menigvuldig in waaren, en de Eyeren waaren als ontelbaar, van wegens haar seer groote menigte en kleente: soo dat ik vastelyk vertrouw, dat die wel 10 of 12 duysent in het getal waaren. En ik sou die alle distinct hebben kunnen tellen, indien my die swaare moeyte gelust hadt, om eerstelyk alle de

prolifica, Ovis quotidie pariendis jam jam occupata, observantur, adhuc erant minutissima: quin Ovulorum illa, quae in extremis Oviductuum Apicibus haerebant, tam mirabiliter parva, & adeo confertim coacervata erant; ut nonnisi optimi & objectorum magnitudinem plurimum augentis microscopii interventu a me dignosci potuerint. Ovarium quoque communi veluti membrana vestitum heic observavi; quod quidem haud memini hactenus unquam adeo distincte a me visum esse.

Observatio altera in Ape Foemina.

In simili quadam Foemina, eodem partu edita, sed paullum adultiore, quae ex natali suo Alveari, una cum millibus aliquot Apum, jam jam examinaverat, singularique Alveo erat excepta, vidi Ovarium quoque adhuc satis minutum fuisse. Neque Ova etiam multo adparuere majora, praeterquam in Ovarii principio: unde firmus tunc conclusi, recens natam hanc fuisse Foemellam, quae hoc in examine de natali suo Alveari provolavit. Plura singularia tum temporis observare mihi non licuit; quamvis plurimas praesto habuerim Foemellas: omnes enim unius alteriusque diei spatio intericrunt. Ut ut vero in Spiritum Vini eas conjecerim, quo ab ariditate defenderentur; plurima tamen viscera, maximo meo cum dolore, erant corrupta: quod forsan inde factum est, quia Spiritu Vini rectificato haud usus fueram. Vidi tum venenum in aliquibus in albam coactam fuisse materiem, saporis viriumque fere expertem, quae aëri exposita inter siccandum penitus in auras abibat. In alia quadam venenum conspexi in irregularia granula, alba, separatum atque condensatum fuisse. Quin distinctissime etiam cernere tum dabatur, totum ductum veneniferum, qui cum postica parte Vesicae veneniferae conjungitur, venenumque secernit, coagulatis undequaque obsessum esse particulis pinguedineis, quae penicillo inde facile poterant abstergeri.

Observatio tertia in Ape Foemina.

In alia Foemella, quam eodem illo tempore dissecabam, observavi, quod altera extremitatum ductus veneniferi in duas praeterea appendices caecas, breves tamen, subdivisa fue-

Eierleiders van malkanderen te separeeren. De Eyeren selfs die waren na proportie van die men in een vrugtbaar Wyfken siet, en die dagelyks haare Eyeren uytset, nog seer kleen. En die ik in de uyterste extremiteyten van de Eyerleiders sag leggen, die waaren soo admirabel kleen, en digt op een geplaatst, dat se niet als met een seer fraay vergroootglas, en dat heel veel vergroot, waaren te kennen. Ik sag ook dat de Eyerstok, als van een gemeen vlies bekleet wiert, dat my niet heugt tot nog toe soo distinct gesien te hebben.

Tweede Observatie in de Vrouwelyke Bye.

In een diergelyk Wyfken van deselve dragt, maar die wat ouder was, en die alreede met eenige duysenden Byen, uyt de moeder Korf was geswermt, en in een eygen of particuliere Korf geschept, daar in sag ik, dat de Eyerstok ook nog redelyk kleen was; en de Eyeren die vertoonden haar niet veel grooter, als maar in haar begintsel te syn. Dat my voor vast deed oordeelen, dat dit een nieuw geboore Vrouw was, die in deese swerm was uyt de moeder Korf gevloogen. Meerder byzonderheeden kon ik op deese tyt niet observeeren, niet tegenstaande dat ik overvloet van Wyfkens hadt; want alsoo my die alle in een dag of twee afsturven, en dat ik se in Brandewyn kwam te werpen, om se voor het opdroogen te conserveeren, soo waren egter de meeste ingewanden, tot myn groot leetweesen bedurven geworden: dat mogelyk geschiet was, om dat ik geen overgehaalde Brandewyn by de hant hadt. Ik sag ook, dat het fenyn in sommige in een witte substantie gecoaguleert was, dat weynig smaak ende kragt hadt, en in de lugt geleyt synde heel weg droogde. In een ander bevond ik, dat het fenyn in irreguliere witte greynkens was gesepareert geworden. Men sag ook heel distinct op deese tyt, dat de gansche fenynleider, die agter met het Fenynblaasken geconjungeert word, en alwaar het fenyn in gesecerneert wort, rontsom met gecoaguleerde vet deelkens beset was, die sig met een penseel daar van lieten afwassen.

Derde Observatie in de Vrouwelyke Bye.

In een andere, die ik op deese selfde tyt opende, daar bevond ik, dat een van de extremiteyten der fenynleiders, nog in twee blinde, maar korte aanhangsels ondergedeelt was. En als ik de langte

rit. Cum vero Ductum veneni, qua is a Sacculo venenifero ad usque primam sui divisionem extendebatur, metirer, longitudinem ejus quartae pollicis Hollandici parti aequalem esse deprehendi: alter autem deinde hujusce Ductus jam divisi ramus sesquipollicem propemodum longus erat; alter duos fere pollices. Observari interim isthaec non possunt, nisi quis prius omnes horumce Ductuum curvaturas, & serpentinos flexus, quam cautissime a reliquis visceribus separaverit. Quanquam autem haec Apis itidem in Spiritu Vini jacuerat; omnes tamen dictae partes in ea satis distincte conspicuae, fortesque erant.

Quarta Observatio in Ape Foemina prolifica.

In Ape vera prolifica, quae 24 Julii examinaverat, pluraque jam exposuerat Ovula, cum decem vel undecim post diebus eam dissecarem, vidi Ovarii principium plurimis instructum Ovis perfectis: at quae in appendicibus Oviductuum etiamnum haerebant Ovula, nec ea erant magnitudine nec perfectione, qua gaudere observantur in Oviductibus Apum prolificarum, Majo mense, utpote quo tempore pariendis Ovis quam occupatissimae sunt, dissectarum; neque etiam ea adeo erant perfecta, ac Ova Foemellarum, mensibus autumnalibus inspectarum: prout in Observatione quinta innotescet. Hoc igitur indicio iterum sciebam, quod recens nata fuerit, nec senex, quae heic examinaverat, Foemella. Utrum vero recens natae semper sint, quae examinant, id hactenus certo adseverare non ausim. Non solum autem illa Ovula, quae in inferiore principii Oviductuum parte dabantur, sed etiam quae paullo altiore loco sita erant, perfectam magnitudinem jam obtinuerant. Ovarium hocce pariter infinito quasi Ovulorum numero pollebat; ut vel in quatuordecim duntaxat particulis, quae de Oviductuum appendicibus defractae erant, ultra centum & quatuor supra septuaginta Ovula numeraverim. Unde judicatu haud difficile est, quam stupendus sit Ovulorum numerus, quae unica saltem Foemella in se continet. Atqui omnino postulabat necessitas ejusmodi constructionem; ut unica ex Foemella totus Apum exercitus provenire posset: quemadmodum revera fieri in confesso est. Nec tantum tria, quatuor, aut quinque millia Apum talis complectitur exercitus, sed aliquando fere millia undeviginti: ut alibi adno-

van den fenynleider, die van het Fenynblaasken, tot het begin van de eerste verdeeling gong, kwam te meeten, soo bevond ik die het vierendeel van een Hollantsche duym lang te syn. Synde voorts de eene afleider die gesubdivideert was, by de anderhalf duim lang, en de ander by de twee duymen. Maar dat kan men niet eer ondervinden, voor dat men alle haare ombuygingen ende slangwyse drayingen, heel voorsigtig van de andere ingewanden, heeft gesepareert. Hoewel deese Bye, meede in Brandewyn geleegen had, soo waaren alle deese deelen, heel kennelyk en stark.

Vierde Observatie in de Vrugtbaare Vrouwelyke Bye.

In een regt vrugtbaare Bye, die den 24 Julii geswermt had, en al verscheyde Eyeren geset; daar in sag ik, naa dat ik haar tien a elf dagen, daar naa kwam te openen, dat 'er seer vele voltooide Eyeren, in het begin des Eierstoks waren, maar die nog in de aanhangsels van de Eierleiders laagen, die hadden die groote nog ook die volkomentheid niet, die men in de Eierleiders der vrugtbaare Bye siet, wanneer als men deselve in de maant van Mey opent: op welken tyt, sy het alderovervloedigst haare Eyeren setten. En van gelyken soo hadden sy die volkomentheid niet, die men in de Eyeren siet, als men de Wyfkens in de herfstmaanden opent, als in de vyfde Observatie blyken sal. Soo dat my dit ook voor een ander bewys diende, dat het een nieuw geboren Wyfken was, en niet het oude, dat alhier geswermt hadt: maar of dit altyt geschiet, dat kan ik tot nog toe niet vast verseekeren. Niet alleen hadden die Eyeren, dewelke beneden in het begin der Eyerleiders lagen, haare volkomen grootte, maar ook die, dewelke daar nog wat hoger in laagen. Deese Eyerstok was van gelyken, met een onnoemelyk getal Eyeren voorsien, soo dat ik alleen in veertien deelkens van afgebrooke aanhangsels van de Eyerleiders, over de hondert en vierenseventig Eyeren telden. Waar uyt men ligt kan oordeelen, wat een seer groot getal Eyeren, dat een eenig Wyfken by haar heeft. Het geen ook nootsakelyk was, indien het gansche heir der Beyen, uyt een eenig Wyfken sou voortkomen; gelyk dat in der waarheid ook soo geschiet. En dat niet alleen tot een getal van drie vier en vyf duysent, maar tot by de negentien duisenden, als op een ander plaats aangetekent is. Ik sag hier ook distinct, dat alle de Eierleiders, aan weerseyden van den Eyerstok, in vyf hooft verdeelingen kwamen te eyndigen,

tatum est. Vidi heic etiam distincte, omnes Oviductus ab utroque latere Ovarii in quinque coire ramos principes, quibuscum reliqui Oviductus sese uniebant, & per quos sua quilibet Ova in binos ductus communes transvehebant.

Quidquid impenderim operae, haud tamen potui Ovarii Vulvaeve exitum prorsus distincte detegere; tum quia ruri eram, nec omnia mea instrumenta ad manus habebam; tum quoniam Vulvam haud volebam e corporis posterioribus exprimere, metuens quippe, ne partes nonnullas laederem, quas semel adhuc examinare necessum mihi videbatur. Distinctissime interim conspexi, quod ductus Ovorum +excretorius s, qua ultimo corporis annulo appropinquat, in globulum veluti musculosum sese dilatet; deinde vero iterum angustior redditus, denuo postmodum magis membranaceus atque amplior evadat. Ulterius tamen deinceps prosequi eundem haud potui; quandoquidem Bursam veneni, quae ibi loci una cum singularibus quibusdam Musculis, ad partes Aculei pertinentibus, sita est, illibatam conservare constitueram. At in alia quadam Foemella videbar mihi videre, quod Vulvae exitus, Ape in ventrem pronâ, subter Aculeum, in ultimo Abdominis annulo hiet, & quod quam difficillimum sit hocce in ostium penetrare; nisi, quo tempore Apis Ova parit, istae partes expandantur & erigantur. Podicem quoque manifestissime vidi, & quidem suo exitu supra duo Aculei ornamenta patentem: erat is revera & super Aculeo & super modo memoratis binis particulis collocatus. Porro detexi, Intestinum rectum quadam adhuc ibi loci Cloaca gaudere, quae flavis atque rubentibus excrementis scatebat: ipsum vero Intestinum ibidem eum in modum erat fabrefactum, +uti in Tab. XVIII. fig. i. lit. l exhibetur.

Praeterea observavi, quod duae illae appendices obtusae, quae ornatus loco datae +sunt Aculeo o o, revera productiones sint illarum Cartilaginum, quas in Tab. XVIII. fig. ii. +sub lit. l l &c. m m depictas dedi. Verus autem usus harumce appendicum mihi videbatur in eo consistere, ut Api inserviant ad praetentandum objecta, anne mollia sint; ne videlicet Apis adversus duriora aliquando corpora conatu irrito suum evibret Aculeum atque oblidat. Quin animadverti etiam harumce particularum alterum latus cartilagineo tegmine obductum, tenuibusque pilis obsitum fuisse.

waar meede, alle de andere Eierleiders vereenigt wierden, ende haare Eyeren daar door afschooten, in de twee gemeene afleiders.

 

Wat moeyte dat ik aanwende, soo kon ik egter den uytgang van de Eyerstok, of die der Schamelheid niet t' eenemaal distinct ontdekken: eens deels om dat ik buyten op het lant synde, alle myne instrumenten niet by de hant hadt, als ook, om dat ik de Schamelheid niet wilde agter uyt drukken, om geen deelen te kwetzen, die ik nodig oordeelde, nog eens te moeten naa sien. Ik sag egter heel distinct, dat de +uitbrengende afleider der Eyeren s, daar die de laatste ring des lichaams nadert, sig als in een musculeuse globositeyt kwam uyt te setten, dewelke haar daar naa in naauwer engte, weer toesloot; en daar op wiert hy vliesiger ende ruymer, sonder dat ik hem verder kon vervolgen, om dat ik de Venynbeurs, die aldaar met nog eenige particuliere Musculen leggen, die tot de deelen des Angels behooren, wilde conserveeren. Maar in een ander Wyfken, daar scheen het my, dat de uytgang der Schamelheid, wanneer de Bye op haar buyk leyt, onder den Angel, in de laatste Ring des Onderbuyks uyt kwam, en dat het ook seer moeyelyk was, om in die opening te komen, ten sy dat deese deelen, haar op de tyt van het setten der Eyeren, komen uyt te spannen en op te regten. Den aars sag ik ook heel klaar, die boven de twee cieradien van den Angel syn uytgang had: en dat deselve eygentlyk, soo boven den Angel, als boven de twee genoemde deelen geplaatst was. Ik ontdekte vorder, dat den Regte Darm, aldaar nog een versamelplaats van vuiligheid hadt, die met geele en rootagtige excrementen vervult was: en den Darm, die was aldaar ter plaatze van maaksel, als op de agtiende Tafel, in de eerste figuur, +by de letter l is aangeweesen.

 

Nog ondervond ik, dat die twee stompe aanhangsels, +die den Angel tot cieraat dienen o o, eigentlyk een productie waaren van de Kraakbeenen, in de tweede figuur van de agtiende Tafel, by +de letters ll&c. m m aangeweesen. En haar waargebruyk scheen my te syn, om de Bye te dienen, op dat hy daar door eerstelyk de voorwerpen sou beproeven, om te weeten, of sy week waaren, op dat hy syn Angel niet te vergeefs op eenige harde deelen, sou uytstooten ende kwetsen. Ik sag ook dat deese deelkens aan haar eene syde, met een dun hoornbeenig bekleetsel overtrokken waaren, en met fyne haayrkens beset.

Quandoquidem vero Aculeus, una cum omnibus suis partibus, heic in Foemella notabiliter major erat, quam in Ape vulgari; hinc nonnulla insuper singularia, quae ante nunquam observaveram, circa eum detegere mihi licuit. Primo nimirum vidi, Vaginam Aculei ipsam duobus quoque Cruribus pollere, quibus Aculei Crura presse adplicata erant; ut ideo haec, illorum ope, tanto magis regulariter sursum deorsumque moveri potuerint. Vaginae autem isthaec Crura simili etiam modo, ac Crura Aculei, quam elegantissime ibi incurvabantur. Quin vix credibile est, quam concinna eorum sit fabrica proxime Vaginam: binae enim praeterea ibi loci conspiciebantur particulae, quae in principio, ovatam in formam flexae, margine gaudebant ex fusco saturate rubro; deinceps vero, paullatim pallidiorem acquirentes colorem, atque in acumen coëuntes, a latere articulabantur cum ante exhibitis Cartilaginibus +n n, quibuscum extrema Crurum Aculei superne quoque articulata erant. Ossiculum pariter, quod veluci ossiculo Avium, Specillo dicto, simile ante descripsi, a postica parte cum ipsa Vagina articulatum cernebatur: verum veneni Ductus ibi solummodo superne transibat, statimque terminabatur, cum tantisper intra Vaginam progressus erat. An autem omnia isthaec in Ape vulgari simili modo comparata sint, hactenus nondum examinavi.

Ulterius hac sectione didici, quod binae +particulae r r r, quas ante in Ape vulgari, ab externo Crurum Aculei latere, quod uncis recurvis horret, sitas exhibui, heic revera a latere illorum interno, quod uncis destitutum est, collocatae fuerint. Vidi etiam distinctissime, Musculos Crura isthaec sursum extra Vaginam moventes, rursusque deorsum intra Vaginam reducentes, hac in Foemella revera inter Vaginae margines in cavo hujus posteriore delitescere, ibique binis mox memoratis particulis inseri. Ita vero tandem animadverti, quod binae hae particulae praeprimis & maxime faciant ad Crura Aculei, quorum simul partem quandam constituunt, in loco suo detinendum atque impediendum, quo minus extra Vaginam elabantur: idque vel tanto facilius efficere possunt, quandoquidem ipsae quoque intra cavitatem Vaginae reconditae sunt; utpote ex qua illas, microscopio armatus, extraxi, iterumque in eam immisi, absque ulla partis cujuspiam laesione.

En alsoo de Angel en alle syne deelen, hier in het Wyfken merkelyk grooter waaren, als in de gemeene Bye, soo ondekte ik daar nog eenige particuliere saaken in, die ik voor deesen aldaar niet geobserveert had. Als eerstelyk, dat de Koker selfs twee Beenen had, waar tegens de beenen des Angels digt kwamen aan te sluyten, soo dat deselve daar door te regulierder kwamen op en neer geschoven te worden. Deese Beenen des Kokers wierden aldaar, op de manier van de Beenen des Angels, seer cierelyk geboogen. En haar structuur heel digt by de Koker, was soo cierelyk, dat het ongelofelyk is: want daar ter plaatze waaren nog twee deelkens te sien, die ovaal in haar begin geboogen waaren, en een hoog bruyn rode couleur aan de rand hadden, en dan allengskens bleeker van couleur wordende, soo liepen sy spits toe, en sy wierden op sy gearticuleert, +met de aangeweese Kraakbeenen n n, waar mee dat ook de eynden van de Beenen des Angels van bovenen gearticuleert wierden. Men sag ook, dat het Beenken, 't geen ik als de Bril in de Vogelen beschreeven heb, agter aan niet de Koker selfs gearticuleert was. Maar de Venynleider passeerde daar alleen over, en deese Afleider eyndigde terstont, naa dat hy een weinig in de Koker was geavanceert. Of nu dit alles in de gemeene Bye meede soo toegaat, dat heb ik nog niet naagesien.

 

Voorts soo leerde my deese sectie, dat de twee +deelkens r r r, die ik in de Beenen des Angels van de gemeene Bye, aan de buytenste syde, daar de weerhaaken van den Angel staan, vertoont heb; dat deselve eygentlyk, aan de binnenste syde, daar het Been des Angels geen weerhaaken heeft, geplaatst waaren. En dan sag ik ook heel distinct, dat de Spieren, die deese Beenen opwaarts, en buyten uyt de kooker beweegden, en dan weer deselve om laag, binnen in de Koker beweegden, aldaar eygentlyk geplaatst waaren, tussen de randen des Kokers, in syn agterste holte, alwaar dese spieren, de geseyde twee deelkens geinsereert wierden. Waar door ik bemerkte, dat deeze twee deelkens wel het allermeeste toebragten, om de Beenen des Angels, daar ze een gedeelte van maken, in haar plaats te houden, op dat se buyten de koker niet en souden uyt schieten. En dat te meer, alsoo sy selfs binnen in de holte van de koker opgeslooten worden: alwaar ik haar onder een vergrootglas uytgetrokken, en weer ingestooken heb, sonder iets te kwetsen.

Tandem etiam veram detexi rationem, ob quam modo dicta olim in Ape vulgari haud observaveram: in eo videlicet haec sita erat, quod Crura Aculei, cum e Vagina fuere protracta, jugiter sese nonnihil recurvent; unde tum fit, ut binae illae particulae semper a latere opposito compareant.

Observatio Quinta in Ape vera prolifica.

In Foemina, circa illud autumni tempus mihi data, quo Mella Apibus subducuntur, & Cera praeciditur, proptereaque nonnunquam duo Alvearia in unum coguntur, Ovarium totum innumeris etiamnum Ovis perfectis plenum deprehendi; ut hinc didicerim, quod Apes nunquam omnia penitus Ova sua ponant: quemadmodum quidem Gallinis proprium est, quae plerumque, relictis saltem exiguis quibusdam seminibus, Ovarium suum plane emungunt. Existimo igitur, quandoquidem Ovula in apicibus Oviductuum Apis innumera & nitido ordine digesta haerent, quod haec continuo inde tantum devolvantur, atque in locum illorum Ovorum, quae jam exposita sunt, succedant. In eadem hac Foemina, tantum non integri anni spatio a me in Spiritu Vini adservata, venenum quoque coagulatum erat, & tanquam ovata Cerae particula in suo sacculo haerebat; ita tamen, ut sacculi interna facies a veneni contenti superficie in ambitu distaret.

Quum eo tempore, quo omnes hae Apum Foeminae mihi tradebantur, plurimas possiderem Apes, experiri etiam volui, quidnam futurum esset, si venenum cum pane Apum dicto commisceretur: is autem erat experimenti eventus. Friabilis Apum panis, quam facillime alias in aqua solubilis, nec ex sese subactui aptus, nec & aliquo modo glutinosus, ab admisto veneno paullatim reddebatur tenax & sequax, omnique abolitâ friabilitate, aliquatenus ad ignem liquescere incipiebat; attamen ultimo demum denigrabatur, pristinam monstrans panis Apum indolem, qui nunquam flammam concipit, sed tantum igne nigrescit. Porro eadem illa massa, in aquam conjecta, haud dissolvebatur; sed intra aquam agitata quodammodo pristinum suum ad ingenium redibat, tandemque liquescebat. Quaedam panis Apum particulae, cum veneno subactae, 14 dierum spa-

Eyndelyk soo ontdekte ik de waare reeden, waar om ik dit voor deesen in de gemeene Byen niet geobserveert had. En ik bevond die te bestaan, in dat deese Beenen des Angels, wanneer sy uyt de Koker getrokken syn geworden, haar als dan, altyt wat komen om te buygen, waar door dan die twee deelkens, haar geduurig als aan de verkeerde syde vertoonen.

Vyfde Observatie in een waarlyk vrugtbaare Bye.

In een Wyfken, dat my gegeeven wiert, op die tyt, als men in de Herfstmaanden de Byen haar Honing ontneemt, en haar Wasch af kort, soo dat men dan van twee korven wel een maakt, daar vond ik den ganschen Eierstok, nog vol van een onnoemelyk getal volkome Eyeren. Dat my leerde, dat deese Dierkens nooit haare Eyeren volkomen uytsetten, gelyk de Hoenderen doen, die ordinaris wel heel uytleggen, op eenige kleene Zaadjes na. Waarom ik oordeel, alsoo de Eyeren regulier en in een ontelbaar getal, in de toppen van de Eyerleiders leggen, dat se maar alleen continueel afschieten, om soo de plaats te vervullen van die Eyeren, die alreede uytgeset syn. In het selve Wyfken, dat ik haast een ront jaar in Brandewyn bewaart hadt, daar was het fenyn meede gestremt, en het lag als een wit ovaal stuksken Wasch in syn Beursken, het geen in syn omtrek daar van afgeweeken was.

 

Alsoo ik op deese tyt, wanneer ik alle deese Wyfkens der Byen bekwam, seer veele Byen had, soo nam ik de proef, van het fenyn met het Byenbroot te vermengen, waar van dit de uytkomst was. Dat het brokkelige Byenbroot, 't geen seer ligt in het water smelt, en sig niet kneeden laat, nog ook eenigsins kleverig is, allengskens tay ende kleverig wiert; het verloor ook alle syne brokkeligheid, en op het vuur begon het ook eenigsins te smelten, maar eyndelyk wiert het swartagtig, gelyk het Byenbroot altyt gebeurt, dat niet en vlamt, maar swart wort. Als ik het in het water wierp, soo smolt het niet, maar daar in geroert synde, soo keerde het eenigsins tot syn voorige aart, en eyndelyk smolt het. Eenige deelkens, die ik met fenyn gekneet synde 14 dagen bewaarden, die be-

tio adservatae, sequacitatem acquisitam retinebant, nec denuo friabiles reddebantur. An vero ex hoc exparimento inferre quidpiam liceat, nec ne, ego hactenus vix ausim pronunciare. Videtur saltem aliqua ex parte inde sequi, quod nihil adeo inveniatur repugnare, quo minus Apum Panis, aut saltem illa materies, quam Apes cruribus suis adfixam ferunt, & quae simili gaudet, ac Apum Panis, naturâ, conficiendae Cerae inservire possit. At cum hocce experimentum instituebam, haud praesto mihi erat modo dicta materies: neque enim potiri illâ poteram; quum in agros Fagopyro florentes translata essent Alvearia.

Frequenter admodum Apum Cultoribus haud mediocre obtuli praemium, si veram mihi Ceram cruribus Apum etiamnum adhaerescentem monstrare vellent: at, quamvis alacres semper rem receperint, nunquam tamen efficere potuerunt. Unde modus, quo Cera conficitur, inter ea, quae, hactenus nobis incognita, adhuc investigari debent, referendus esse mihi videtur. Quin eadem quoque dubia circa veri Mellis confecturam moveri possunt: quanquam facilius tamen tolli queat isthaec difficultas. Haud licuit mihi hucusque omnia illa, quae quidem designaveram, hac super re experimenta instituere. Finio igitur hasce meas de Foemella Observationes, postquam prius exhibuero modum distincte conspiciendi, quonam pacto Apes Ceram conficiant. Hoc observandi gratia coagmentum ligneum, tribus quatuorve pedibus innixum, curarem construi, idque intra stramineum Alveare ea ratione adaptari, ut Alveare desuperne commode auferri iterumque super imponi posset. Coagmentum hocce deinde charta in ambitu adglutinata obducerem, tumque, examinandi tempore, novum examen Apum in id collocarem. Ubi autem deinde viderem, Apes jam intus Ceram fabrefecisse, Progeniemque generasse; quod spatio decem duodecimve dierum fit; mox tunc Alveare extimum de illo coagmento amoverem, chartamque statim etiam avellerem: ita Apes in aprico operantes quam distinctissime videre liceret. Quamvis autem hocce experimentum nunquam tentaverim; ejus tamen hunc fore eventum certus scio: multoties enim vidi, habitaculum Apum, quae in sublapsarum aedium cavernis nidificaverant, foramine integrum pedem quadratum amplo patuisse, per quod ipsarum Cera & opus commode spectari poterat. Unde ne-

hielen haare kleverigheid sonder te brokkelen. Of nu uyt dit experiment iets kan beslooten worden, of niet, daar van kan ik als nog niet veel seggen. Alleen dunkt my, dat het voor een gedeelte bewyst, dat het wel mogelyk sou kunnen syn, dat het Byenbroot de stoffe tot het Wasch sou kunnen weesen, of ten minsten die substantie, dewelke sy aan haar Beenen dragen, dewelke van een natuur met het Byenbroot is. Maar wanneer ik dit experiment deed, soo had ik dat niet by der hand, alsoo daar omtrent geen Korven meer waaren, synde de Byen op de Boekwyt vervoert.

Dikmaals heb ik de Byenhouders een goet stuk gelts belooft, dat se my het waare Wasch op de voeten der Byen souden toonen, dat se ook met blytschap aannaamen: maar nimmermeer hebben kunnen doen. Soo dat die saak, om te weeten, hoe het Wasch gemaakt wort, by my nog te ondersoeken staat. En deese swarigheden kan men ook omtrent den waaren Hooning moveeren: hoewel dat van soo grooten difficulteyt niet en is. En waar omtrent ik alle de experimenten tot nog toe niet heb kunnen neemen, die ik my wel voorgestelt heb. Waar meede ik dan deese observatien van het Wyfken sal eyndigen, met de manier voor te stellen, hoe men het Wasch der Byen distinct sou kunnen sien. Om dit te observeeren, soo sou ik een bintsel van hout, op drie a vier voeten, binnen in een Korf van strooy laten maaken, en die sodanig daar in passen, dat men de Korf daar bekwaam kon afneemen, en weer opsetten. Dit bintsel sou ik voorts in syn omtrek met papier beplakken, en dan in de swermtyt daar een jonge Swerm met Byen in plaatsen. Dewelke als ik sag, dat daar Wasch in gemaakt hadden, en jong Broet in aangeteelt, dat binnen 10 of 12 dagen geschiet: soo sou ik de buytenste Korf van dit bintsel afneemen, en voorts ook het papier daar afscheuren. Op welken tyt men heel distinct de Byen in de ope lucht sou kunnen sien werken. En hoewel ik dit nooit besogt heb, soo ben ik egter versekert, dat dit gewis soo geschieden sou. Want ik heb verscheyde maal gesien, dat de Byen, die in de holen der vervalle huysen nestelden, een opening van een gansche voet in het vierkant hadden, daar men haar Wasch en werk bekwaam doer sien kon. Soo dat se geen-

quaquam metuendam est, ne Apes aëri aperto expositae avolent: quae quidem sola est difficultas, quam quis contra modo descriptum experimentum movere posset. Quin tanto sane minor heic foret metus, ne avolent; quum suam ibi Sobolem tum temporis jam constituissent, quam nunquam derelinquunt. Quodsi vero quis pertimesceret, ne forte a frigore nocturno Apibus noxa inferatur; is Alveari primo, aliove quodam operimento capaciore, eas de nocte obtegere poslet. Interdiu autem tali quoque loco reponendae essent, quo nec aestûs nimii nec pluviarum injuriis paterent.

Antequam nunc ad Apis Maris historiam progrediar; breviter prius de Bombyliis horumque Ovulis nonnulla commemorabo. Bombylii, quantum animadverto, haud aedificant domunculas, neque una habitant; hyeme autem, more plurium aliorum Insectorum, cibo motuque sese abstinent: ut hinc verae sint Apes solitariae. Interim observavi tamen, quod sub sinem Maji mensis, aut & maturius, in pascuis atque farrariis agris, circa Amstelaedamum, pauci quidam Bombylii Mares, & una Foemina, quae corpore est grandiore, sese congregent. Locum, quo inter frumenti calamos aut gramina consident, haud valde profundum sub solo, sed foveolam tantum, proxime sub graminibus sitam, deligunt, in qua vel naturaliter, vel ab ipsismet eo congesta, mollis quaedam lanugo reperitur. In hac Foemella sua reponit Ovula super parva quadam particula, quae de Cera fusca, aut de flexili aliqua materie Cerae simillimâ, est conflata. Hacce vero eadem materie Ovula quoque ipsa interne & a lateribus penitus obsignantur. Quanam autem ratione Ovula haec ibi excubentur, & quonam pacto tenelli inde Vermiculi prorepant, atque utrum hi materiem dictam abedant, hactenus per experimenta nondum didici. Solummodo haud ita pridem, nempe 22 Junii, perfectum Nidum +inveni, in cujus altero a latere 18 erant +domunculae, in altero autem b tantum octo. Cernebatur inter has domuncula quaedam penitus +vacua c: passim vero irregulares nonnullae particulae de ante dicta Cera occurrebant +d e f,in quibus Ovula undequaque obsigillata erant. Distincte ideo nunc describam ea, quae hac occasione conspicere mihi licuit. Prius tamen notari velim, quod in hoc nido unam repererim Foemellam pluresque Masculos; qui quidera omnes tam bombo, quam anxia sua discursatione, satis indicabant, meam sibi scru-

sins op die tyt soude wegvliegen, dat de eenige swarigheid is, die men tegens dit experiment kan inbrengen. En nog minder souden sy vervliegen, om dat se haare Jongen daar als dan souden hebben, diese nooit verlaaten. En of men mogt vreesen, dat het haar in de nagt te kout sou syn, soo kon men se of met de eerste Korf, of met iets anders dat ruymer was, overstolpen. En des daags op soo een plaats setten, daar haar de hette nog regen niet deeren kon.

 

Eer ik nu tot de verhandeling van het Manneken overgaa, soo sal ik kortelyk nog iets van de Hoorntorens en haare Eyeren seggen. De Hoorntorens, naa ik ondervinde, die bouwen geen huyskens, nog leeven ook niet te samen, en in de winter soo vasten sy, sonder haar te roeren, gelyk veele Insecten doen, waarom het regte eenzame Byen syn. Evenwel bevinde ik, dat se in de lage wey en koren landen, omtrent Amsterdam, in 't laast van Mey, of Wel eer haar versamelen, als sommige weynige Mannekens en een Wyfken, dat het grootste van lichaam is. De plaats daar sy haar tusschen de koornhalmen of in 't gras neer setten, die verkiesen sy niet heel diep in de gront, maar effen onder de graskens in een kuylken, alwaar of van natuuren eenig saft dons is, of dat sy daar selfs in versamelen. Hier set het Wyfken haare Eyeren, op een kleen deelken vergadert bruyn Wasch, of eenige buygsame materie daar seer naa gelykende. En met die selve stoffe worden haare Eyeren, van onderen en van ter zyden, heel toe gesegelt. Maar hoe nu deese Eyeren daar in uytgebroeyt worden, en op wat manier de teere Wurmkens daar uyt voortkruypen, en dan ook of sy het opeeten, daar heb ik tot nog toe geen ondervinding van. Alleen heb ik onlangs op den 22. Juny, een volkomen nest gevonden, waar in 18 huyskens waaren aan +de eene syde a, en aan de andere syde b waaren 8 huyskens. Voorts was daar een huysken dat heel +leedig was c. En hier en daar sag men eenige ongereguleerde deelkens van het genoemde Wasch +d e f, waar in de Eyeren geheel versegelt waaren. Waar van ik nu distinct, wat ik daar omtrent gesien heb, sal gaan beschryven. Alleen moet men nog weeten, dat ik in dit nest een Wyfken en verscheyde Mannekens bevondt, dis alle met haar geluyt en angstig loopen te kennen gaaven, dat haar myn besoek niet aangenaam was. Wan-

tationem minime acceptam esse. Cum deinde 18 domunculas probe pervestigarem, &, +parte quadam inde abscissa g, aperirem; omnes Vermiculis repletas inveni, qui jam in eo erant, +ut in Nympham transmutarentur h. Structuram vero atque materiem harumce domuncularum examinans observavi, e filis omnes contextas esse, ovata figura & colore nonnihil ad flavum vergente praeditas: quod equidem firmo mihi erat argumento, cellulas istas nequaquam a Bombyliis, verum ab ipsis Vermiculis fuisse textas. Quin ordo quidam, licet parum exactus, in mutua earum compositura animadvertebatur; quandoquidem una cellula in medio erat sita, quam quinque aliae in ambitu circumstabant. Caeterum omnes inter se tali modo erant conglutinatae, ac Bombyx sese, interventu ductorum staminum, chartae aut vitro solet adfigere. Altera etiam magis elevata erat, altera depressior. Inferne, qua dictae lanugini innitebantur, ob soli humiditatem situm contraxerant. Nonnullos intus haerentium Vermiculorum inde protraxi; alios autem reliqui. Sic vidi eos, quos in cellulis suis reliqueram, aliquot post diebus in Nymphas, hasque spatio duarum triumve deinceps septimanarum in totidem abivisse Bombylios; qui tamen minime suis e textis prorumpebant, sed in his, aeque ac Vermiculi, quos inde protraxeram, moriebantur. Octo alterius lateris domunculae haud e filis contextae, sed veluti fusca de Cera fabrefactae adparebant: earum quoque figura multo minus regularis & ordinata erat: ut ideo ab ipsis has Bombyliis confectas fuisse viderim. Quum vero Mel aut Apum Panem in iis repertum iri crederem; maximopere profecto mirabar, quando nonnisi Vermes, variae magnitudinis, omnesque obsigillatos, ibi inveniebam. In binis harumce cellularum +duos in qualibet Vermes magnos i, in +alia vero Vermem quidem unicum k, sed adhuc majorem offendi. Vermes hi, inde exemti, atque cucullo chartaceo immissi, ovatae figurae texto semet obtegebant, multaque interim ejiciebant excrementa regularia, in particulas aequales distincta, fusca, satis similia illi materiei, intra quam residebant. In alia quadam domuncula dissepimentum inveni cereum +l, atque in altero hujus loculo duos Vermes minores, in altero duos nonnihil majores. Similiter deinde in alia cellula tres reperi Vermes +m, in alia vero quatuor n. Ex hactenus dictis ergo satis innotescit, quantopere isthaec

neer ik de 18 huyskens wel ondersogt, en die opende +door een stuksken daar van af te snyden g, soo bevondt ik, dat sy alle met Wurmen vervult waaren, die overeynd, en op het punt van haar verandering +stonden h, om in een Pop te vergroeyen. En als ik de structuur en substantie van deese huyskens ondersogt, soo bevond ik, dat sy alle uyt draaden gesponnen waaren, van figuur ovaalagtig, en van couleur een weynig naa het geel trekkende: dat my een vast bewys was, dat deese cellekens niet door de Hoorntorens, maar door deese Wurmen selfs gesponnen waaren. Sy stonden eenigsins regulier aan malkanderen, een huysken in 't midden, en vyf rontsom het selve, maar als geseyt met geen groote order. Voorts waaren sy alle vast aan een gekleeft, op de wys als een Sywurm sig vast tegens een papier of glas spint: staande ook het eene hooger, en het andere lager. Van onderen daar sy op het verhaalde dons stonden, daar waaren sy van wegens de vogtigheid der aarde beschimmelt. Eenige deeser Wurmen trok ik daar uyt, maar andere liet ik daar in sitten. En ik sag, dat die ik daar in gelaaten hadt, eenige daagen daar naa in Poppen vergroeyden, en binnen twee en drie weeken daar aan volgende in soo veele Hoorntorens, die egter niet uyt haar spintsel braaken, maar daar in sturven, gelyk ook de Wurmen deeden, die ik daar nyt getrokken had. De 8. huyskens aan de andere syde, die waren uyt geen spintsel, maar als uyt bruyn Wasch gemaakt, haar figuur was ook veel irregulierder en onordentelyker, soo dat ik sag, dat dit het werk der Hoorntorens selfs was. Maar als ik nu Honing, of Byenbroot, daar in meende te vinden, soo stont ik seer verwondert, dat ik daar niet als Wurmen in vont, van verscheyde grootte, die alle toegesegelt waaren. In twee van deese huyskens +vond ik in ieder twee groote Wurmen i, en +in een ander een nog grooter k, Die als ik daar uytgenomen hadt, en in een papiere peperhuysken geset, een ovaal spintsel over haar heen sponnen, lossende ook veele reguliere en evengedeelde vuiligheden, bruyn van couleur, en weynig verschelende van de materie, daar sy in saten. In een anderhuysken, daar vond ik een afdeeling van Wasch +in l, en in de eene verdeeling twee kleene Wurmen, en inde andere twee wat grooter. En soo vervolgens, +vond ik in een ander drie Wurmen m, en in nog een vier n. Waar uyt men dan ligtelyk siet de groote verschillentheid, tusschen deese by een wooning, en

Bombyliorum cohabitatio distet non solum ab illâ Apum vulgarium, sed etiam a domunculis Crabronum & Vesparum; utpote quae omnes ab ipsismet his Animalculis fabrefiunt, mireque artificiosa constructione gaudent. Verum id prae aliis maxime mirabile mihi videtur, quod Bombyliorum illi Vermes, qui etiamnum nutriri debebant, obsignati fuerint, & glutine obducti: nisi quis forte statuendum existimet, quod Vermes hi ista materie, qua eos obductos reperi, loco alimenti utantur, Bombyliique, priore consumta, novam iterum similem ipsis superinducant. Ejusmodi fere exemplum nobis offerunt Vermiculi, qui ab Insectis in Caseum, Carnes, Fructus, Plantasque depositi, suum veluti intra pabulum deliteseunt: tubera enim inde nodique, quibus Animalculum denique totum obtegitur, in Plantis Fructibusque excrescunt; quemadmodum etiam Vermes in Caseum Carnesque collocati hisce tandem alimentis se penitus includunt. Unde satis verisimile redditur, quod & nostri Bombyliorum Vermes Cerâ, qua obsignati sunt, vescantur; pari fere modo, ac Eruca-Lupus Cerâ loco pabuli utitur, vitamque sustentat: uti suo deinceps loco describam. Alioquin enim necessum foret, ut Bombylii, Vermes suos nutriendi gratiâ, hos continue resignarent iterumque obsignarent: quod equidem taediosi atque supervacanei laboris esset exemplum, cujusmodi aliud nullum uspiam in Naturae operibus, utpote ab omni parte simplicissimis, invenitur. Imo vel magis etiam credibilis fit ille nutriendi modus, si ordinem consideremus, quo Bombylii sua Ovula intra hanc ipsam materiem concludunt: profecto enim haud fieri posse mihi videtur, ut Bombylii adeo exacte illud tempus, quo ex Ovulis Vermes exclusi sunt, hique, pabulo egentes, resignari debent, observare sciant. Accedit, quod materies, qua Ovula obducta sunt, hisce illaesis vix ac ne vix quidem effringi valeat. Verum in dubio potius hanc rem relinquo, donec certior eam feliciorque experientia determinet. Unde, ut ordine meo progrediar, addo, quod vacuam quoque domunculam in hoc opere viderim. Erat & haec e filis contexta, mihique probabile videtur, juvenculum inde Bombylium prorepsisse. Tandem & irregulares illas Cerae particulas, quae +tribus diversis locis ad contextas Bombyliorum domunculas adfixae reperiebantur, effregi: in +harum altera d sex inveni Ovula; in altera e +septem & decem; inque postrema tandem f

die der gemeene Byen: als ook tusschen de huyskens der Horsels en Wespen, die alle door deese Dierkens selfs gefabriceert worden, en die door een seer groote kunst toebereyt syn. Maar het wonderlykste van allen dunkt my, dat haare Wurmen, die nog gevoet mosten worden, toegesegelt waaren en overkleeft. Ten sy dat men sou meenen, dat se die stoffe, waar meede ik haar overkleeft vondt, selfs tot voetsel gebruykten, en dat deese Byen, als die stoffe verteert was, haar dan weer met diergelyke overkleeden. Op die wyse ten naasten by, gelyk die Wurmkens met haar voetsel over kleet syn, die in de Kaas, het Vleesch, de Vrugten en Planten van de Insecten geset worden. Soo dat 'er knobbelen en knoopen in de planten en vrugten uytgroeyen, die het Dierken ten laatsten heel bedekken: gelyk ook die in het Vleesch en in de Kaas geset worden, haar met er tyt daar heel in besluyten. Soo dat het dan niet onwaarschynelyk te gelooven is, dat deese Wurmen het Wasch daar se mee overkleet syn, tot voedsel gebruyken, haast op die wys, gelyk het Wolfrupsken het Wasch verteert, en daar by leeft: als ik op syn plaats beschryven sal. En andersins, soo dienden de Hoorntorens haare Wurmen wel geduurig te ontsegelen, om haar te voeden, dat een gansch moeyelyken en ook overtolligen arbeyt sou syn, die in de werken der Natuur niet gevonden wort, als in alle deelen der selve seer eenvoudig synde. Men sou deese manier van voeden te meer gelooven, als men de order considereert, op voelken de Hoorntorens haare Eyeren selfs in deese stoffe besluyten, want sekerlyk het dunkt my onmogelyk te syn voor de Hoorntorens, om die soo net op de tyt, als sy tot Wurmen souden uytgebroeyt syn, en voetsel van doen hadden, weer te ontseegelen; te meer, alsoo men seer kwalyk deese stoffe, die haar bekleet, kan opbreeken, sonder de Eyeren te kwetzen. Maar ik sal dat tot een sekerder en gelukkiger ondervinding daar laaten, en volgens myn order voortgaan; seggende dan, dat ik daar ook een leedig huysken in dit werk sag. Dit bestont meede uyt spinsel, en het is te vertrouwen, dat aldaar een jonge Hoorntoren uyt voortgekroopen was. Eyndelyk brak ik de irreguliere stukskens Wasch open, die ik op drie bysondere plaatsen aan de gesponne huyskens der Hoorntorens vast gekleeft bevont. In het +eene d vond ik ses Eyeren, in het andere e seventien, +en in het laatste f drie en twintig. Dee-

tria & viginti. Ovula isthaec satis erant grandia, nonnihil incurvata, & altero, acuminato nimirum, extremo materiei, cui insidebant, adglutinata. Eadem microscopio conspecta illius instar corii tuberculis asperi, quod Zegreyn vocatur, adparebant. Caeterum lactei erant coloris, & humore plena, omniaque adeo prope juxta se invicem erecta stabant; ut fere sibi mutuo contigua essent: id quod spectaculum visu elegans exhibebat. Longo admodum tempore ea tam intra quam extra materiem, qua consignata erant, asservavi: sed arescebant interim, nec Vermes inde excludebantur. Super ipsis Bombyliis multi discurrebant Pediculi, magnitudinis inaequalis, tenaci nec facile eripienda vita praediti. Ita Formicas etiam, aliaque propemodum omnia Insecta, suis singula vexari Pediculis animadverto. Goedartius Bombyliorum hosce Pediculos Excitatores vocat, & lepida de iis figmenta exhibet; ut fabulam potius, quam veram historiam narrare velle videatur.

Verum tempus est ad describendas Masculi partes transeundi. Ordinem heic eundem observabo, quo usus sum in Foemellae historia, descripturus illas duntaxat Capitis, Pectoris & Abdominis partes, quae vel in Ape vulgari, Foeminaque, haud adsunt, vel manifestiores saltem atque perfectiores in Mare conspiciuntur.

Circa Caput praeprimis considerare juvat Oculos, Antennas, Dentes, & Pilos plumatiles, quibus sparsim obsitum est Caput. De quibusdam harumce partium alibi jam egimus: quapropter ad Oculos saltem hic nunc describendos me conferam, in quibus sequentia potissimum, tam extrinsecus, quam intrinsecus, animadvertenda sunt: Oculorum videlicet numerus; externa figura; Pili superne Oculis infixi; Tunica Cornea; Uvea; Fibrae internae Pyramidales & inversae; Fistulae pulmonales, quae inter has decurrunt; prima & secunda membrana, in qua Fibrae Pyramidales terminantur; Fibrae corticales transversae, sub his membranis conspicuae; substantia Cerebri corticalis, sub modo dictis fibris sita; Cerebrum ipsum una cum tribus insuper Oculis singularibus; principium Medullae Spinalis subjacens; Fistularum aëriferarum origines; Oculique tandem facies inferior.

Quantum ad numerum Oculorum attinet; duo praecipue heic dantur, unus videlicet in utroque Capitis latere; quibus praeterea accen-

se Eyeren waaren redelyk groot, een weinig krom geboogen van figuur, en met het eene, namentlyk het dunste eynde, op de stoffe daar sy op stonden, vast gekleeft of gelymt. Deese Eyerkens met een vergrootglas besien synde, die vertoonden haar als zegreyn leer. Voorts waaren sy melk wit van couleur, en vol vogtigheid. Sy stonden alle haast rakent tegens malkanderen overeynde, dat een aardig gesigt gaf. Ik bewaarde haar langen tyt, soo binnen als buyten haar verzegelde stoffe, maar sy verdroogden, sonder dat daar Wurmen uyt kwamen. Op de Hoorntorens selver, liepen veele Luyskens, van ongelyke grootte, die hart en sterk van leeven waren: en soo bevind ik, dat de Mier ook syn Luis heeft, en meest alle andere Insecten. Goedaart fabuleert seer aardig van deese Luysen der Hoorntorens, die hy Opwekkerkens noemt, soo dat hy eer een roman, als een waare Historie schynt te beschryven.

Maar het is nu tyt om tot de deelen van het Manneken over te gaan; alwaar ik deselve order sal houden, als ik omtrent het Wyfken gedaan hebbe, ende aldaar beschryven de deelen des Hoofts, Borst, ende Buyks, dewelke of in de gemeene Bye, ofte ook in het Wyfken niet en syn, ofte dewelke daar klaarder ende volmaakter te sien syn.

 

Omtrent het Hooft syn bysonderlyk te considereeren, de Oogen, de Hoornen, de Tanden, ende de pluymige Haarkens, daar het Hooft hier ende daar meede beset is. Van eenige deeser deelen is alreede op andere plaatsen gesprooken: waarom ik my dan alhier tot de beschryving der Oogen sal begeeven, waar in voornamentlyk soo uytwendig als inwendig aan te merken syn deese volgende saaken. Als het getal der Oogen. De uyterlyke figuur der Oogen. De Haayrkens boven op de Oogen, het Hoornvlies; het Druyvenvlies; de inwendige Pyramidale en omgekeerde Vesels; de Longpypen tussen deselve lopende; het eerste ende tweede Vlies, daar de Pyramidale Vesels op eyndigen; de dwarse corticale Vesels onder deese vliesen; de bastagtige substantie van de Hersenen onder de vorige Vesels. De Hersenen selve met dan nog drie bysondere Oogen. Het onderleggende begintsel des Ruggemergs, de begintselen der Luchtpypen. Ende het Oog van onderen.

Het getal der Oogen, wat het selve belangt, dat is voornamentlyk twee; op ieder syde van het Hooft een; waar by nog moeten gerekent worden,

seri debent tres Ocelli singulares, qui heic in Masculo, inter & infra mox memoratos binos Oculos majores, qua hi, sibi invicem contigui, denuo instar literae Y a se mutuo divergunt, +triangulari forma collocati sunt a. In Foemellis aeque ac in Apibus vulgaribus, ut alibi dictum est, tres hi Ocelli in altiore Capitis regione constituti sunt, adeoque duobus Oculis majoribus accurate interjacent. Verum de hac re infra adhuc quaedam commemorabo.

Bini majores Oculi dimidiae quasi lunae figuram referunt; eo tamen intercedente discrimine, quod superne in Capite nequaquam acuminati, +sed subrotundi sint b b: interim versus inferiora +c, prope Dentes, iterum in acumen coëunt. Caeterum similes quasi sunt segmento abscisso de massa quadam plano-rotundâ, racemata, cujus alterum latus nonnihil acuminatum, atque introrsum sinuatum est, alterum vero incurvatum convergit. In superiore autem Capitis regione, sive circa Cervicem atque Dorsum, Oculi hi, qua convexi extuberant, utrinque sibi mutuo contigui sunt: id quod in aliis binis Apum speciebus nequaquam locum habet. At vero iidem, circa Dentes, inferne, qua +rursus acutiores fiunt c, notabiliter iterum a se mutuo utrinque divergunt; quandoquidem in hac eorum intercapedine tres Ocelli minores, +Antennae heic rescissae f f, Dentes ita dicti, +nonnullique Pili plumatiles d, collocati sunt.

+Porro Oculus uterque Pilis e e e confertissime obsitus est, quos tamen, evitandae confusionis gratia, nequaquam superne, sed tantum ab uno latere heic repraesento. Pili hi Oculis loco Superciliorum aut Palpebrarum inserviunt. At, quoniam eorum situs haud examussim intelligi potest, nisi postquam tunica Oculorum, cui, tanquam basi, innituntur, descripta est; ideo de Tunica Cornea, in qua Pili isti radicantur, nunc prius agam.

Extima, qua Apum Oculi gaudent, Tunica Cornea est: quo quidem nomine hanc ipsam Tunicam pariter in Homine, Quadrupedibus, Avibus, Piscibus atque Serpentibus, compellarunt Auctores. In Apum tamen Oculo praeprimis nomen hoc isti Tunicae competit; quum rigore suo, duritie, flexilitate & claritate, cornu naturam tota, quanta est, exprimat. Interim hac dote iterum Oculus Apum ab Oculo Hominis aliorumque Animantium discrepat, quod, uti Cornea Tunica in his laevis apparet atque aequabiliter expolita, ita contra in Apibus aliisque

drie particuliere Oogskens, dewelke op de wyse van een driehoek hier in de Mannekens geplaatst syn, tusschen en onder de geseide twee groote Oogen, ter plaatse daar se malkander raaken, en als een Y weer +van een wyken a. In de Wyfkens, ofte ook in de gemeene Byen staan (als elders gesegt) deese drie Oogen hooger op het Hooft, en syn alsoo regt tusschen de twee andere grooter Oogen ingeplaatst. Hier van sal ik onder nog iets meerder seggen.

 

De uyterlyke figuur van de twee groote Oogen is halve maan wys, dan met dit onderscheit, dat se boven op het Hooft niet spits maar rontagtig syn +b b. Gelyk se dan weer onder aan c na de Tanden spitsagtig toeloopen: haar vorder vertonende als een afgesneede gedeelte van een platagtig druyfgewys rond, dat aan de eene syde wat spitsagtig, en inwendig ingebogen synde, aan de andere syde krom toeloopt. Nu booven op het Hooft, ofte omtrent de Nek en Rug, daar worden deese Oogen met haare ronde bogte van weersyden malkander raakende aan een gevoegt; dat in de andere twee soorten van Byen gansch geen plaats en heeft. Vorder staan de Oogen van onderen omtrent de Tanden, daar se +spits toeloopen c, een groot gedeelte aan weersyden van malkanderen, alsoo de drie kleene Oogkens, de +Hoornkens die hier afgesneeden syn f f, de geseide +Tanden, ende eenige pluymagtige Hayrkens d, daar tusschen in geplaatst syn.

 

Vorders syn de Oogen aan weersyden digt met +Hayrkens e e e beset, die ik om confusie te myden, maar ter syden ende niet boven op de Oogen aan een syde uytbeelde. Deese Hayrkens verstrekken de Oogen voor Wynbrauwen of Oogleeden. Dan alsoo haare situatie niet wel en kan begreepen worden, voor al eer ik het Vlies der Oogen, daar se haar fondament op hebben, hebbe beschreeven; soo sal ik nu van het Hoornvlies gaan spreeken, daar deese hayrkens op geplaatst syn.

Het uyterste vlies van de Oogen der Byen is hoornbeenagtig: gelyk het ook de selve naam in den Mensch, de viervoetige Dieren, de Vogelen, de Visschen, en in de Slangen van de Schryvers gegeeven is. In de Byen komt het bysonderlyk deese naam toe, als geheel en al om syn styfte, hardigheid, buygsaamheid ende doorluchtigheid met de natuur van Hoornbeen over eenkomende. Dan dit onderscheit heeft het Oog van een Bye tusschen het Oog van den Mensch ende van de andere Dieren, dat, gelyk het Hoornbeen sig aldaar glat ende effen gepolyst vertoont, dat seg ik dit hier in de Byen

omnibus, quae mihi examinare licuit, Insectis, eadem variis multiplicibusque divisionibus intersecta sit: quoniam autem istae divisiones globulorum vel sphaerularum prae se ferunt formam; hinc factum est, ut subtilia quaedam atque rapacia ingenia, quae inter illustris Hookius referri meretur, crediderint, Insectorum Oculum non nisi congeriem esse innumerorum Ocellorum, qui seorsim singuli, ratione fabricae suae, cum nostris aliorumque Animantium Oculis conveniant: id quod tamen hactenus nuspiam, nisi in Cochlea quadam, vidi, quae ab uno latere duos monstrabat oculos, distinctos, tribus singulos humoribus suis instructos. Verum ut memoratas Corneae divisiones paullo +accuratius exponam; notari velim, eas nequaquam +sphaericas, sed potius hexagonas esse k k: quamvis nihilominus ipsae massulae, hisce divisionibus interceptae, superna facie penitus globosae sint, adeoque exactissime similes obsignatis Favorum cellulis; utpote quae, pariter sex lateribus circumscriptae, simul tamen convexae assurgunt, & superficie globosa extuberant, vel potius quasi fornicatae sunt. Interim memoratam Corneae constructionem multo adhuc accuratius exprimunt obtextae Crabronum domunculae: hae enim, uti sex quoque lateribus gaudent, ita quam elegantissime camerato sive sphaerico texto clausae sunt. Oculus itaque Apum & plerorumque aliorum Insectorum perfectorum, hac ratione consideratus, veri instar reticuli sese habet: quod quidem omnium exquisitissime comparet, quando adversus lucem, ope microscopii, examinatur: tunc enim per sphaericas rotunditates transpicienti hexagonae incersectiones, quae opaciores sunt, reticuli formam repraesentant. Ulterius animadvertendum est, quod sexangulares +istae divisiones k k Corneae, comparatione exactius instituta, haud adeo examussim similes sint Favo obsignato: omnes enim lineae, quae Favi cellulas alias ab aliis interstinguunt, rectae sunt; cum contra divisiones hexagonae, quae heic in Apum Oculo occurrunt, curvis & sinuatis lineis intercipiantur. Ad hoc autem obtinendum sequenti utitur adminiculo sapientissima Natura. Corneae nimirum sphaericam impertivit convexitatem, cujus ratione nonnullae passim lineae una cum suis divisionibus abrumpuntur; simulque praeterea divisionem quamvis hexagonam sex aliis hujusmodi divisionibus +mediam interposuit k k: quo fit, ut sexangulares hae divisiones semet ovatas vel-

ende in alle de andere Insecten, die ik gesien hebbe, met verscheide ende menigvuldige verdeelingen afgedeelt is, welke verdeelingen, alsoo sy haar kloots of spherisch gewys vertoonen, sommige subtiele ende gaauwe geesten, daar onder den doorlugtigen Hooke is, occasie heeft gegeven van te gelooven, dat het Oog der Insecten niet als een vergadering van oneyndige Oogkens was, dewelke ieder dan in haar particulier, met de Oogen van ons ende van die der andere Dieren souden in haar structuur over een komen. Dan dit heb ik nog nooit, als in een Slak gesien, die aan eene syde twee distincte Oogen had, met haare drie vogtigheeden in ieder. Maar om wat distincter van de geseide verdeelingen van het Hoornvlies te spreeken, zoo zal ik zeggen, dat ze in haare verdeelingen niet spherisch, +maar ses hoekig syn k k, hoewelse egter van bovenen geheel rond toe loopen, ende alsoo seer net over een komen met het toegesegelt Hooningraat; dat ook seshoekig synde, in syn verdeelingen meede rontagtig opgaande is, ende globeus uytpuylende ofte anders op die wyse als overwelft. Evenwel, soo komt de geseide structuur van het Hoornvlies, nog veel netter over een met de toegesponne huyskens der Horsels; die meede ses hoekig syn, ende seer aardig rond of spherisch gewys toegesponnen. Soo dat dan het Oog van de Byen, ende van de meeste andere volkome Insecten, op deese wyse geconsidereert synde, als een waaragtig netteken sig voor doet; het welke sig als dan het volmaakst vertoont, wanneer het tegens het ligt met een vergrootglas besien word. Want als dan siet men door de spherische rontheeden heen, en de ses hoekige verdeelingen, die donkerder syn, vertonen een netken. Nog moet men aan merken, dat deese ses hoekige verdeelingen +k k van het Hoornvlies, in een nauwe vergelykinge genomen, niet met het toegesegelt Honingraat soo juist over een komen; want alle de linien, die de cellekens van het een tot het andere huysken aldaar maaken, die syn regt, daar in tegendeel de seshoekige verdeelingen hier op het oog van de Bye, tusschen kromme ende geboogen linien ingevoegt syn. Het welke de alwyse Natuur te weeg brengt, door middel van het Hoornvlies een spherische bogt te geven, soo dat hier en daar eenige linien met haare verdeelingen komen te eyndigen, en dan egter ieder seshoekige verdeelinge, nog binnen ses andere in te +plaatsen k k; het welk dan deese ses hoekige verdee-

+uti vel arcuatas super Cornea exhibean: quemadmodum +adpositas inter literas c e e e b b aliquatenus delineavi. Quomodo autem quaelibet divisio hexagona sex aliis in ambitu stipata sit, sub literis +k k magnitudine aucta licet conspicere. Curiosi quidam, quibus isthaec demonstrabam, opinabantur, quod in Oculorum fabrica rationes possint inveniri, cur Apes cellulas suas faciant hexagonas: scilicet siquidem per Oculos hexagonos visum exerceant. En! Quousque fictionibus abripiamur, siquando, rerum fundamenta ignorantes, nostram phantasiam sequimur ducem! Quasi vero & nos nonnisi rotundas domos deberemus aedificare, quia rotunda pupilla gaudemus. Quotnam dentur in Cornea Apis divisiones, nunquam numeravi; nec novi etiam id faciendi modum: nisi quod Oculum quis vel Corneam in minutas particulas conscindere, harumque dein divisiones microscopii interventu sigillatim numerare posset, animadvertens interim, duas quasvis divisiones dissectas pro unica saltem esse reputandas. Quidquid hujus rei sit, accuratissimus Hookius in Oculo Libellae, vel Perlae Moufeti, quam ipse vernaculo suo idiomate vocat Dragonfleis, nos vero in Belgio Romboud, Puystebyter, Naeyer & Glaseschryver adpellamus, decem & quatuor millia ejusmodi intersectionum numeravit: qui numerus sane ingens est. Accedit autem, quod hae divisiones tam nitidae, tam regulares, tantaque arte elaboratae sint; ut humanum quodvis artificium, licet summa, qua par est, industria confectum, infinitis parasangis post se relinquant. Verum ecquid est, quod quis ab humana debilitate effici posse existimet? Cum haec ne separare quidem sive dividere valeat ea, quae Natura per lusum saltem construxit. En! Haec est forma externa hujusce plusquam stupendae Corneae Tunicae.

Quantum ad internam Corneae fabricam adtinet: totidem in foveolas hexagonas, sive rotunda quasi cochlearia, interior ejus superficies est divisa, in quot sphaeras hexagonas exterior veluti geometrice distincta cernitur. Quodsi jam isthaec Cornea, luci obversa, dictum in modum, ope microscopii spectatur; tunc demum pulchre observari potest verum ejus reticulum hexagonum: quum enim Cornea, qua parte in sphaerulas excavatur, pellucidissima sit & tenuissima, at, qua intersecta est, notabiliter majore gaudeat crassitie; hinc fit, ut solae quasi intersectiones tantum transpicienti

lingen ovaal of boogs gewys op het Hoornvlies doet staan, gelyk ik dit eenigsins tussen de voorgestelde +letteren c e e e b b heb uytgebeelt. Hoe ider ses hoekige verdeelinge tusschen ses anderen in +staat, siet men in 't groot by de letteren k k. Sommige liefhebbers, die ik dit vertoonde, die dogten uyt de structuur der Oogen de reeden te kunnen vinden, waarom de Byen haar huyskens ses hoekig maakten, namelyk, om dat sy door ses hoekige Oogen sagen. Dan soo fabuleert men, als men de gronden der saken niet kent, en syne inbeeldingen volgt, even al eens of wy ook ronde huysen behoorden te timmeren, om dat onse Oogappel ront is. Hoe veel verdeelingen nu dat 'er in het Hooornvlies van de Bye syn, dat en heb ik nooit getelt, en ik sou daar ook geen middel toe weeten, als met het Oog of het Hoornvlies in kleene stukskens te snyden, ende de verdeelingen daar in dan onder een vergrootglas te tellen; rekenende daar na twee doorgesneedene verdeelingen voor een. Wat er van is, de naukeurige Hooke, heeft in de Rombout van Moufet, die hy in syn moedertaal Dragonfleis noemt, ende wy Romboud, Puystebyter, Nayer ende Glaseschryver heeten, veertien duysent verdeelingen getelt, dat sekerlyk een groot getal is; behalven nog dat deese verdeelingen, soo net, soo regulier, ende soo kunstig syn, dat se alle menschelyke konst, ook met de uyterste pogingen gemaakt, duysent ende duysentmaal overtreffen: en wat sou ook de menschelyke swakheid maaken, dewelke selfs niet en kan scheyden of verdeelen, dat de Natuur al spelende gemaakt heeft. Siet dit is dan soo de uyterlyke gedaante van dat meer als wonderbarelyke Hoornvlies.

 

Wat de structuur van het Hoornvlies inwendig belangt, aldaar is sy in soo veel seshoekige hollekens of ronde lepelkens verdeelt, als se uytwendig in soo veel ses hoekige spheren geometrisch afgeperkt is. Als men nu het Hoornvlies op de geseyde wys met een vergrootglas teegens het ligt besiet, soo bemerkt men eerst te regt, dit waaragtig ses hoekige netteken, het welke komt, door dien het heel doorlugtig ende seer dun synde, daar het spherisch is, en merkelyk dikker wezende, daar het verdeelt is, dat dan die verdeelingen puur alleen haar schynen te vertoonen; dat de ware reden is, waarom het sig, als een open seshoekig en getraliet nette-

videantur apparere: atque haec est vera ratio, ob quam Cornea sese tum temporis, instar reticuli hexagonis fenestellis pervii, exhibeat. Attamen haud eadem semper ejus est facies; sed quandoque in trigonas & quadrangulas saltem figuras distincta apparet: quae quidem diversitas varietati reflexionum, quas radii lucis nonnunquam in transitu producunt, adscribenda venit. Id vero praeprimis obtinet, quando Corneae divisionum anguli haud omnes microscopio directe oppositi sunt: tunc enim una tantummodo convexitatum pars collustratur, altera vero minime; sicque falsi anguli exhibentur. Caeterum quaecunque propemodum cava corpora, si adversus lucem conspiciuntur, quandoque globosa aut rotundo-convexa visui nostro comparent: quod quidem caelati Achatae potissimum demonstrant. Quapropter summa opus est circumspectione in tractandis microscopiis, ne, quod nonnullis hoc in negotio evenit, a nobismet ipsis decipiamur. Quidnam vero id sit, quod sexangulares istas in hoc reticulo producit divisiones, infra exponam. Crassities Corneae Apum satis notabilis est, atque insignior, ratione habita magnitudinis, quam in multis aliis Insectis aeque minutis: +quemadmodum ex particula ejus quadam, +sub microscopio delineatâ, ad lit. l l l, aliquatenus conjicere licet. Inter hactenus descriptas divisiones collocati sunt illi Pili, quos ante dixi super oculo observari. Firmissime ii quidem Corneae huic Tunicae infiguntur; quum eam similiter, ac capilli nostram cutem, penitus totam perforent. Acuminati autem assurgunt, & vel triplo quadruplove sunt longiores diametro singularis cujusdam divisionis hexagonae: fabricâ setas aemulantur, figurâque gaudent tereti, infra crassiore, supra acutiore. Satis etiam ingens est eorum numerus; quanquam divisionum numero inferior: interim tamen adeo dense consiti sunt; ut spississimam Pilorum sylvam, quasi abiegnam, super +oculo videantur constituere: quemadmodum +sub lit. e e e quodammodo cernere licet, ubi eos saltem in ambitu divisionum Oculi repraesentavi: quae vero praeterea in eadem icone exhibentur divisiones, minore tantum atque determinato numero a me delineatae sunt; cum revera maximus sit earum numerus, mihique hactenus nondum cognitus. Crediderim tandem, Pilos hosce eum praeprimis in finem huc defixos esse, quo Oculum contra casum atque illisum muniant, pulvisculos illa-

ken voordoet. Dan egter soo vertoont het sig niet altyt op die wys, maar ook somtyts drie en vierhoekig, het welk komt, door dien het ligt in syn door passeeren verscheide reflexien somtyts maakt, namelyk wanneer de verdeelingen van het Hoornvlies met alle haar hoeken, regt tegens het vergrootglas gestelt syn: want als dan soo wort het eene gedeelte van haar globeusheid maar verligt, ende het andere gedeelte niet, dat dan valsche hoeken maakt. Anders soo vertoonen haar wel som tyts alle holle dingen, wanneer se tegens het ligt besien worden, bol of rond verheeven aan ons gesigt; dat voornamelyk in de uitgegraveerde Agaat steenen te zien is, waarom men dan seer voorsigtig met vergrootglaasen moet om gaan, om sig selfs niet te bedriegen, als eenige ook haar hier omtrent gedaan hebben. Wat nu deese ses hoekige verdeelingen in dit netteken eygentlyk maakt, dat sal ik onder seggen. De dikte nu van dit Hoornvlies is al redelyk aanmerkelyk in de Byen, ende meerder na proportie, als in veele andere Insecten van die kleente, +als by l l l in een stuksken, maar door het vergrootglas getekent, eenigsins kan afgenoomen worden. Tusschen de geseide verdeelingen in is 't, dat de haayrkens, daar ik van gesegt hebbe, die op het Oog te sien syn, haar plaatse hebben; deselve syn seer vast op dit Vlies geplaatst, want se het van de eene tot de andere syde doorgaan, even als de hayren onses hoofts het vel doen. Haar situatie is spits opgaande, ende haar grootte wel drie of vier maal langer, als een enkele ses hoekige verdeeling uytgestrekt is. Haar maaksel is borstelagtig, haar figuur is ront, onder dikker, boven spitser. Haar getal is vry veel, hoewel soo groot niet, als dat van de verdeelingen. Egter soo schynt het, of er een heel digte Masten-bosch van +hayr op het Oog staat, als by e e e enigsins te sien is, alwaar ik se maar in de ronte van de verdeelingen des Oogs afgebeeld hebbe, zynde vorder de vertoonde verdeelingen aldaar, niet als een kleen en seker getal, voor een geheel groot ende my tot nog toe onseeker getal uytgebeelt. Het gebruyk van deese hayrkens is, soo ik vertrouw, het Oog tegens vallen ende stooten te beschermen, de stofkens af te weeren, ende soo se daar kwamen in te vallen, om soo veel te gemakkelyker, door het vryven van haare pluymige pootkens ('t welk doen de Vliegen ook gemeen is,) af te veegen. Soo datse als de Wynbrauwen in de Bye syn: Deese hayrkens, waar van ik my in 't

psuros arceant, faciantque, ut, si qui forte tamen illaberentur, Apes hos ope frictionis, cum plumatis suis Pediculis institutae, quâ Muscae etiam ad sese abstergendum uti solent, tanto facilius rursum everrere possint: unde Pili hi Apibus Palpebrarum vel Superciliorum quasi loco inservire videntur. Existimaveram primum, nonnisi longaevas Insectorum species, cujusmodi Apes sunt, talibus Pilis gaudere: at vero postmodum observavi, haud eos Apibus adeo esse proprios, quin & in aliis multis Insectorum speciebus reperiantur. Sic inter alia in coloratis Papilionibus diurnis eos inveni: inveni eosdem quoque super Apis Goedartianae Oculo; qui tamen memoratis hisce Pilis haud totus undequaque tectus est, sed ovatum saltem orbem iis consitum ostendit. Apem, cujus modo mentionem feci, Goedartius in primae suae partis experimento secundo describit: quam tamen si accuratius quis examinat, deprehendet non nisi Muscam esse stercorariam, duabus tantum alis instructam, & quotannis eodem penitus modo constanter provenientem. Provenit autem e Vermiculo longa cauda, & minutissimis pedunculis, praedito, in fimetis atque latrinis reperiundo; pertinetque ad quartum Ordinem naturalium in membris Mutationum. Apis contra Ordini tertio accensendus est; quemadmodum ante satis indicavi. Verum confero me ad descriptionem Uveae, quae altera est Oculi Tunica. De reliquis tribus Ocellis singularibus infra nonnulla proferam.

Sicubi Cornea Tunica ab Oculi interioribus amovetur; mox in conspectum prodit Tunica, quae Uvea esse videtur. Haec igitur heic in Insectis minime sundum Oculi occupat, sed superficiei proxima est; neque uspiam, uti in Animantibus sanguineis obtinet, perforata cernitur: ut hinc ea ipsa impedimento sit, quo minus radii lucis altius, quam per solam tantum Corneam, intra Oculum penetrare queant. Quo tempore Cornea ab Oculis aufertur, plerumque simul cum ea opaciorem quandam materiem, quae Corneae perspicuitatem & claritatem penitus tollit, abduci observamus: materies isthaec diverso gaudet in variis Insectis colore; in Apibus saturate purpurascit; in aliis Insectis viret; in aliis caerula est; in aliis nigra; in aliis iterum elegantissimâ superbit variorum colorum, venuste & amoene per Corneam transparentium, mistura. Attamen hoc nonnisi in Corneae superficie interna, qua U-

begin verbeelde, dat se alleen in dat soort der Insecten waaren, die lang leefden, als de Byen doen; die heb ik naderhant bevonden, dat niet particulier in de Byen waaren, want ik se ook in veel andere soorten van Insecten geobserveert heb; als onder andere in de gecouleurde Dagkapellekens: soo heb ik se ook op het Oog van de Bye van Goedaard gesien, dan in dewelke het heele Oog met de geseide Hayrkens niet bedekt is, maar daar is alleen een ovaelagtige kring van hayrkens opgeset. De aangeroerde Bye beschryft Goedaart in syn eerste deel, de tweede ondervinding; dan hem nauw onderzoekende, soo sal men bevinden, dat het niet als een Strontvlieg is, met twee Vleugelen alleen voorsien, ende die alle jaaren op deselve wyse stantvastig voorkomt, groeyende uyt een Wurm met een lange staart, en hebbende seer kleene pootkens, die in de mest bakken en sekreeten gevonden wort. Hy is onder de vierde soort van de natuurelyke veranderingen in leedemaaten; daar de Byen in tegendeel onder de derde order syn, gelyk ik in myn vorige genoeg heb aangeweesen. Maar ik gaa over tot het Druyvevlies, dat het tweede Vlies van het Oog is, sullende van de andere drie particuliere Oogkens beneeden iets seggen.

 

Als men het Hoornvlies van het inwendig Oog afligt, soo ontmoet men dadelyk, soo het schynt, het Druyvevlies, dat hier in de Insecten dan niet in de grond van het Oog, maar in de Oppervlakte sou gevonden worden, sonder eenige perforatie, als wel in de bloetryke Dieren plaats heeft, ende alsoo verhindert het, dat er geene straalen verder, als door het Hoornvlies alleen, kunnen passeren. Op die tyt, als men het Hoornvlies van de Oogen afligt, dan soo siet men gemeenelyk, dat er een donkerder substantie met het selve wort afgetrokken, die de doorsigtigheid ende de helderheid van het Hoornvlies geheel belet. Deese substantie is van een verschillige couleur in de Insecten. In de Byen is hy donker purper; in andere Insecten groen: in andere blaauw: in andere swart: in andere weer met gemengelde ende seer aardige couleuren beset, de-

vea Corneae proxime, absque intermedio, adhaerescit, est videre. Caeterum utraque hujusce materiei, Uveam constituentis, pars, & quae Corneae cavae intus adplicata est, & quae Oculi interioribus etiamnum adhaerens observatur, utplurimum subatro gaudet colore, atque similiter digitos tangentis inficit, ac, quod in nostra aliorumque Animantium Uvea datur, atrum pigmentum: hinc vero est, quod, uti ante memoravi, Corneae perspicuitas ab hac materie obfuscetur. Unde, ut Cornea translucida reddatur, oportet penicilli aut chartae in acumen convolutae adminiculo dictam materiem prius abstergere. Quodsi Muscae Caput complicatam inter chartam comprimis, purpureum inde colorem, qui effuso Uveae pigmento debetur, charta acquirit. Verumtamen sciscitabitur forte quispiam, quodsi materies hactenus descripta tantum videtur Uvea Tunica esse, nec revera est, quidnam igitur de illa statuendum sit? Huic ego respondeo, materiem hancce nihil esse aliud, quam summos apices defractarum quarundam Fibrarum, quae proxime sub Cornea collocatae +sunt g g: namque, quod probe animadvertendum est, nulli penitus ita dicti humores uspiam in ulla Oculi parte heic inveniuntur: quamvis Cl. Hooke, ob sufficientium experimentorum defectum, in Libella eos sibi imaginari vel ideo etiam tanto magis suerit coactus; quum nullus ipsi alius succurrebat modus, quo Insectorum visus ratio explicari posset. Quidquid demum hujus rei sit, pars ista Oculi Apum colorata certissime in usum Uveae venit.

Statim igitur sub isthac Uvea totidem conspiciuntur Fibrae, quot divisionibus Cornea aut Oculus superne interstinctus est. Fibrae hae quam exactissime congruunt sphaericarum Corneae divisionum cavitatibus: hinc etiam extremo superiore hexagonae sunt & latae, at in medio graciliores, infra tandem, qua desinunt, acuminatae: omnes interim longitudine, crassitie, latitudine & magnitudine propemodum aequalibus gaudent. Circa margines tamen extremosque Oculi sinus, & qua Cornea capiti conjungitur, Fibrae hae nonnihil inflexae funt, & paullo breviores videntur; ut ideo superne, qua Corneae divisionibus +committuntur, multo sint crassiores h h, quam +inferne i, qua finibus suis inter se coadunantur: referunt hinc fere pyramidem sexangularem inversam, supra crassam & latam, infra te-

welke door het Hoornvlies cierelyk ende aangenaam doorschynen. Dan dit is niet te zien als in de binnenste superficie des Hoornvlies, alwaar het Druivevlies onmiddelyk tegens het Hoornvlies aansit. Anders is het deel deeser substantie van het Druyvenvlies, soo van binnen in het Hoornvlies, als dat, 't welk men op 't binnenste van 't Oog nog siet vast te sitten, gemenelyk donker couleurig, verwende de vingeren, gelyk het swart des Druyvevlies ook in ons en de andere Dieren doet, ende, als gesegt, belettende de doorsigtigheid van het Hoornvlies. Waarom men dan met een Penseelken, of stuksken scherp te samen gerolt papier, om het Hoornvlies doorsigtig te maaken, deese substantie daar eerstelyk moet afdoen. Als men het Hooft der Vliegen tussen gevouwen papier drukt, soo komt daar een purpere couleur op, dat de vogtige deelen des Druivevlies syn. Maar mogt iemant vraagen, soo deese substantie het Druyvevlies schynt te syn, en egter niet en is, wat is se dan? Hier op sal ik antwoorden, dat deese substantie niet anders en is, als het opperste van eenige afgebrooke Vesels, die onmiddelyk onder het +Hoornvlies geplaast syn g g want, daar wel op te letten is, daar en syn gansch geen vogtigheeden in het gansche Oog, als de Heer Hooke sig, door gebrek van genoegsame ondervindingen, omtrent de Rombout heeft moeten inbeelden: te meer, alsoo hy anders geen middel en sag, om het gesigt der Insecten te expliceren. Wat er van sy, dit gecouleurd deel van het Oog der Bye heeft seekerlyk het gebruyk des Druyvevlies.

 

Onmiddelyk dan onder dit Druyvevlies syn soo veel Vesels te sien, als het Hoornvlies en het Oog van bovenen verdeelingen heeft: deese Vesels sluyten heel net in de holligheden van de spherische verdeelingen van het Hoornvlies. Haar figuur van boovenen is ses hoekig en breet, in 't midden dunder, in 't eynde spits: voorts syn sy haast altemaal van eene langte, dikte, breette ende grootte; aan de randen, of kanten, ende de uyterste bogten van 't Oog, en daar het Hoornvlies met het Hooft vereenigt, syn deese Vesels een weinig krom geboogen, en sy schynen daar wat korter. Soo datse dan om hoog, daar se in de verdeelingen van bet Hoornvlies sluyten, veel dikker van +maaksel syn h h, als onder i, daar se met haare eynden te samen gevoegt worden; waarom haar structuur haast als een omgekeerde ses hoekige Pyramide is, boven dik en breet, ende onder dun en spits. Komende alsoo om de bogt of het gewelfsel

nuem & acutam; atque, convexitatem sive fornicem Oculi constituendi gratia, similiter quasi constructae sunt, ac illa Ovula, quae circum arborum ramos, in orbem, adglutinantur. Porro hae Fibrae super imis Oculi partibus simili modo erectae stant, ac villosa filamenta sub foliis Cinarae suo disco insident. Colorem harum Fibrarum supra descripsi: velim saltem praeterea animadverti, quod pigmentum illud, quo crassiora earum extrema tinguntur, nonnihil etiam profundius deorsum sese diffundat: deinceps vero reliquum omne internarum harum Fibrarum colore, ut dixi, +russo vel, quem incarnatum vocant, infectum +est. Mediae harum Fibrarum h h rectae assurgunt; quae vero ad latera haerent, nonnihil obliquae sunt; reliquae tandem subincurvae simul ac obliquae excurrunt: omnes tamen in substrata quadam desinunt Membrana, quacum uniuntur, & de qua facile abrumpuntur contrectatae. Isthaec membrana ideo easdem propemodum divisiones, at punctis exaratas, quam nitidissime exhibet, quas Omnipotenti Conditori placuit tam stupendo atque inimitabili +artificio in Corneam c b b insculpere. Circa has Fibras ulterius adnotandum est, quod, si Cornea inde, abscue illarum fractione aut laesione, separetur, eae quam nitidissime sexangulares Favi divisiones exprimant: verum ubi abstrahitur ita Cornea, ut harumce Fibrarum quaedam particulae illi adhaerescant; tunc memorata earum figura haud adeo spectabilis est. Fibrae hae, dum Cornea inde detrahitur, quam facillime defringuntur; quandoquidem cum Cornea connexae sunt, hujusque intra cavitates recipiuntur: nexus autem iste tanto etiam firmior efficitur interventu innumerarum Fistularum aëriarum, quae juxta Fibras hasce versus Corneam adscendunt, hujusque, uti mihi quidem videtur, hexagonas divisiones constituunt; imo operam quoque simul forte conferunt ad Oculos, quo tempore exuvias deponunt atque etiamnum molliculi sunt, vi aëris intropressi dispandendos. Unde heic circa Oculi divisiones idem foret Fistularum aëriarum & usus & situs, qualem ante circa Alas Apum iisdem Fistulis adtribui. Attamen non velim hasce meas cogitationes, nisi ut verisimiles tantum, accipi. Caeterum Fibra insuper cum Fibra statim sub Cornea etiam unita est; quin & paullo inferius colligationes adhuc quaedam atque nexus mutui has inter Fibras observantur. Qua autem Fibrae istae, cum Cornea

van 't Oog te maaken, als over een met de structuur van die Eyeren, dewelke om de takken der Boomen gekleeft of gelymt worden; en deese Vesels staan over eynt op de onderste deelen van het Oog, gelyk de fibreuse veselkens onder de bladeren der Artisokken op baar stoel doen. Haar couleur is boven beschreeven, daar by men nog moet aanmerken, dat se daar meede aan haar dikste eynde eenigsins diep neerwaarts door geverwt worden. Maar de vordere gansche couleur deeser inwendige Vesels is lyf of vel en vleeschverwig, gelyk dan gesegt is. De +middelste van deese Vesels h h staan regt, die aan de syden wat schuynder, en de rest kromagtig en schuyn, en voorts soo eyndigen sy alle op een onderleggent Vlies, daar se meede vereenigt worden; maar daar se ook seer ligt afgebrooken worden, als men se handelt; welk Vlies dan seer net haast deselfde verdeelingen l, maar stippelwys aldaar vertoont, dewelke de Almogende Maaker het soo overkunstig +ende onnavolgelyk Hoornvlies c b b ingegraveert heeft. Omtrent deese Vesels is nog aan te merken, dat, als het Hoornvlies daar, sonder dat se gebrooken of geschonden worden, afgeligt wort, dat seg ik, sy dan seer net de ses hoekige verdeelingen van het Honingraat vertoonen: maar wort daar het Hoornvlies soo afgetrokken, dat een gedeelte van deese Vesels daar aan blyft sitten, soo en is de geseide figuur van de Vesels soo merkelyk niet. Seer ligt in 't aftrekken van het Hoornvlies, breeken deese Vesels, het welk komt om haar connexie, ende in een sluyting in de bolligheden van deselve, die nog te sterker is, door middel van een oneyndig getal Luchtpypkens, die langs deese Vesels na het Hoornvlies opklimmen, ende soo het my schynt, de seshoekige verdeelingen van deselve maaken, en die mogelyk ook het gebruyk hebben, om de Oogen in haar vervelling, ende als se week syn, door de ingedreeve lucht te helpen uytsetten. Soo dat de Luchtpypen omtrent de verdeelingen van 't Oog het selve gebruyk ende deselve situatie souden hebben, als in de Vleugelen der Byen aangewesen is; dan ik spreek hier door een waarschynelyke meening. Vorder soo is Vesel met Vesel effen onder het Hoornvlies nog vereenigt, gelyk ook deese Vesels wat laager nog eenige connexien en verbindingen onder haar hebben. Daar nu deese Vesels

minus aequabiliter inde abstrahitur, defringuntur, ibi saturate purpureus earum color, ut jam supra dictum est, nondum desinit, sed adhuc profundius descendit. Porro mirabilissimum sane est, quonam pacto & quanto numero memoratae Fistulae Pulmonales juxta istas Fibras escendant, cumque his uniantur. Fateri heic cogor, quod eqiudem maxime gestiverim examinare, cujusnam naturae sint hae Fibrae, an musculosae, an nerveae; item an motu quodam polleant, nec ne; tum quibusnam e particulis compositae sint: verum omnia isthaec investigare mihi absolute impossibile fuit; quandoquidem & visus & instrumenta mea me destituebant. DEUM tamen rursus quasi humanis oculis conspicuum vidi in stupenda hacce constitutione particularum, maximopere admirabilium & inscrutabilium, quae veram inexhaustae DEI potentiae & sapientiae effigiem sibi veluti insculptam exhibebant.

At vero, ut, quo coepi, ordine progrediar, +partem nunc illam x descriptum eo, versus quam omnes hactenus memoratae Fibrae, tanquam ad commune centrum, convergebant, & cui, ut filamenta holoserici aut heteromalli suo texto, insidebant. Scilicet membranosa est haec pars, alba, fibrata, intra Oculum sita: per eam vero, atque ad latera ejus, Fistulae aëriae, sive Pulmonales, ante descriptae, versus Fibras adscendunt. Figura hujusce membranae ad amussim similis est externae Oculi figurae, altero nimirum latere lunata, altero autem semicirculata. In medio ea albicat: verum in ambitu quidpiam illius coloris participat, qui superiori parti Fibrarum, quarum vestigia impressa conspiciuntur, proprius est.

Isthâc Membranâ, subtilis ope instrumenti, suo e loco dimotâ, mox subtus altera in conspectum prodit Membrana, multo subtilior, tenuior, limpidior, & Fistularum aëriarum interventu cum membrana priore, quamvis haud admodum valide, connexa.

Subter aut retro hanc deinde membranam, paullo tamen inferius & profundius intra Oculum, alia quaedam sive secunda cernitur Fibrarum +species n n n, quae descriptarum Membranarum superficiei inferiori transverse adplicatae, transtra veluti repraesentant, quibus Fibrae pyramidales superimpositae innituntur. Differunt praeterea in eo etiam Fibrae istae a superioribus pyramidalibus, quod his & numero sint pauciores, & longe minus subtiles;

afbreeken, als 'er het Hoornvlies ongelyk afgetrokken wort, daar en eyndigt haare donkere purpere couleur niet (als alreede gesegt), maar die gaat nog wat dieper in de selve. Verwonderlyk is het vorder, hoe en in wat een menigte de geseide Longpypen langs deese Vesels opklimmen, ende met haar vereenigt worden. Ik moet hier bekennen, dat ik seer gaarn nu alhier ondersogt had, van wat natuur deese Veesels waaren, spier of zenuwagtig, of se een beweging hadden of geen, ende dan uyt wat deelkens sy gecomponeert waaren: dan dat alles was my t'eenemaal onmogelyk, want myn gesigt en instrumenten begaven my; maar GOD sag ik weer als sienelyk, in deese wonderbaarelyke constitutie van admirable en ondoorsoekelyke deelkens, waar in de kragt GODS en syne onuytputtelyke wysheid afgebeelt stont,

 

Maar om myn draat te volgen, soo sal ik nu +het deel x beschryven, daar alle deese Vesels als op haar middelpunt op aan liepen, ende als de draaden van het felp, fluweel, of tryp op haar geweefsel stonden. Het selve dan is een vliesig, wit, ende veselagtig deel van binnen in het Oog, ende waar door en neffens de verhaalde Lucht of Longpypkens naa de Vesels toe opklimmen. De figuur van dit Vlies is even als de figuur van 't Oog, halve maan gewys aan de eene sy, en aan de andere is sy half ront. In 't midden is het wit van couleur, ende in syn omtrek deelt het een weinig van de couleur van het opperste gedeelte der Vesels, welkers lineamenten ingedrukt gesien worden.

 

Als dit Vlies met subtiele instrumentkens uyt syn plaats geligt is, soo volgt aldaar of daar komt te voorschyn een ander of tweede Vlies, dat veel subtielder, dunder ende doorlugtiger is, ende met het eerste vlies door middel van Luchtpypen, dan niet seer sterk vastgehegt.

Nu onder of agter dit Vlies, maar wat lager of dieper in 't Oog, daar siet men een ander of +tweede soort van Vesels n n n, dewelke tegens de beschreeve Vliesen van onderen dwars aangelegt syn, ende als de fondament balken van de boven op staande pyramidale Vesels haar vertoonen. Deese Vesels verscheelen van de bovenste pyramidale, dat se in soo groote kwantiteyt niet en syn als deselve, ende ook op ver na soo subtiel niet, hoewel se egter ligtelyk van my gedeelt syn

quamvis tamen facile mihi fuerit eas dividere. +Porro Fibrae hae simili fere modo aliae +aliis instratae erant o, ac heic Amstelaedami trabes peregre evehendas in ratem componeresolent. Passim nimirum a se mutuo secedebant, & media inter se spatiola relinquebant: quo tale prorsus spectaculum nascebatur, quale Fibrarum Muscularium in Renum papillis decursus exhibet. Omnia tamen isthaec pulchrius in conspectum prodeunt, sicubi Oculi sectio a parte inferiore inchoatur: quemadmodum +sub literis q q, quae easdem Fibras sistunt, est videre. Cujusnam indolis autem +hae sint Fibrae, & utrum cum Cerebro s s communicent, perquam anxie investigavi, atque, ni fallor, deprehendi, eas revera Cerebro cohaerere: quin & ejusdem, ac Cerebrum, sunt coloris, nonnihil videlicet grisei, potissimum tamen carnei: unde & Corticales Fibrae mihi vocantur; quandoquidem Corticali Cerebri substantiae similes sunt. In Rajis itidem spectabilis admodum Nervus cernitur, ex Cerebro oriundus, in extremum desinens valde tumefactum, qui, versus Os delatus, mirabiliter ibi in plurima utrinque filamenta distribuitur. Hisce filamentis etiam quodammodo respondent atque assimilari possunt dictae Fibrae; quamvis nervuli isti in Rajis minime ad visum, sed potius ad auditum vel olfactum, facere videantur: quod etiamnum restat inquirendum.

Infra hasce Fibras Corticalis cernitur Cerebri substantia, a cujus ingenio haud abludere +videntur istae Fibrae. Substantiam isthanc s s, +aeque ac Fibrarum q q materiem, cum Cerebro notabiliter communicare, imo ex hoc pullulare heic manifeste conspicitur.

Cerebrum Apum ex quatuor constat paribus distincte conspicuarum particularum; quibus, ut quinta, accedit Medulla Spinalis in Cranio, +sive principium r illarum particularum: nec, praeter istas, ego quidem plures alias, nec & famosam illam Glandulam pinealem heic reperire valeo. Binae priores & anteriores, sive +etiam inferiores, particulae c nonnihil globosae sunt & pyriformes, duosque emittunt utrinque +Nervos, heic bipartitos dd; qui tamen quonam tendant mihi hactenus ignotum est. Reliqua tria particularum paria haud adeo manifeste hucusque a me detecta sunt, ac quidem modo descriptum par primum; quoniam ea cum supra memoratis tribus Ocellis disperfis, qui inter duos illos ante expositos Oculos majores, enarratis divisionibus distinctos, forma

geworden. Vorders waaren deese Vesels op een +gelegt met laagen o, ten naasten by gelyk hier te Amsterdam de balken gedaan worden, daar men vlotten van maakt, om te vervoeren: soo dat dan deese Vesels hier en daar van een weeken, ende tusschen spatien maakten. Dat sig even al eens vertoonden, als de loop van de spieragtige Veselen in de Tepelkens der Nieren: dan dit alles is beter te sien, als de sectie van 't Oog van onderen geschied, +ende by q q aangeweesen wort, dat deselve Vesels syn. Wat dit nu voor een aard van Vesels +was, en of se met de Hersenen s s communiceerden, heb ik seer angstig na gesogt, ende soo ik my niet en bedrieg, ook soo bevonden, synde vorder met de Hersenen van een couleur, een weynig grysagtig, dan lyfverwig. Waarom ik die Vesels van de bast der Hersenen noem, om dat se met de bastagtige substantie der Hersenen over een komen. In de Roggen daar is te sien een seer merkelyke Senuw, die uyt de Hersenen spruyt, ende op haar eynde heel verdikt wort, en na de Mont geloopen synde, soo was sy aldaar wonder aardig in verscheide draatjes aan weersyden verdeelt, waar meede deese Vesels ook eenigsins over een komen ende vergeleeken kunnen worden. Hoewel die Senuwen in de Roggen niet tot het gesigt, maar tot het gehoor of de reuk daar schynen te dienen, dat nog ondersogt moet worden.

Nu onder deese Vesels vertoont sig een bastagtige substantie der Hersenen, van welkers natuur de beschreeven Vesels niet en schynen af te wyken: +deese substantie s s, als ook die der Vesels q q siet men hier merkelyk met de Hersens gemeenschap te hebben, ofte daar uyt te ontspruyten.

De Hersenen in de Bye bestaan uyt vier paar kennelyke deelkens, synde het Ruggemerg in het +Hoofd, of het begin r van die deelen het vyfde; kunnende ik geen meer deelen nogte ook die vermaarde Pynappel-klier alhier vinden. De twee eerste, +en voorste of onderste van deese deelkens c syn een weinig globeus ende peeragtig van maaksel, +waar uyt men aan weersyden twee Senuwkens d d siet gaan, die sig hier in twee verdeelen, dan waar na toe sy gaan, is my nog onbekent. De andere drie paar deelkens syn van my soo merkelyk nog niet ontdekt, als wel het genoemde eerste paar, alsoo sy met de voorige genoemde drie verspreide Oogkens, die tusschen di beschreeven twee groote Oogen met

+triangulari a interpositi sunt, communicant & connectuntur: quamvis interim hactenus tam distincte, ac quidem in votis erat, haud potuerim expedire modum, quo isthic nexus atque communicatio perficitur. Eorum, quae vere heic observavi, primum est, quod hi Ocelli itidem Cornea gaudeant pellucente: deinde, quod in eorum cavo quoque particula appareat colorata, quam Uveam vocare licet: verum cujusnam naturae illa sit substantia, quae subter hac Uvea datur, & num ea quoque pluribus constet fibris, an vero simplex fibra sit, haud determinare valeo; quamvis continua mihi substantia esse videatur. Infra hanc dein tertiò tria illa mox memorata Cerebri particularum paria videmus constituta, quae intra eam veluti conclusa sunt. Atque hae sunt rationes, ob quas ista corpora Oculos adpello. Adde, quod Araneorum & Scorpionum Oculi, externa facie, similem prorsus in modum sint fabrefacti, laeves, splendentes, divisionibus nullis praediti, nec nisi dispersi, id est, vage super corpus dispositi, Ocelli dicendi. Aranea lupus, quae insultu tantum, nec textis retibus, suam captat escam, Oculos suos talem quoque in modum collocatos gerit. Atqui Aranea haec exquisitissimo & incredibiliter acuto pollet visu, si cum aliis Araneis conferatur: utpote quae caecas veluti & motu destitutas simulant; ut praeda, si qua in earum retia se impedit, tanto certius potiri queant. Interim hactenus nondum detexi, quaenam sit fabrica interna trium illorum Apis Ocellorum. Porro +litera b monstrat itidem Cerebrum, seu potius alterum par particularum Cerebri, & quanam ratione Corticalis Cerebri substantia, Fibris desuper ablatis, exinde prognoscatur. Literae +dein e e tertium & quartum par particularum, sive Cerebellum, seorsim, tum quomodo hae particulae inter se communicent, ostendunt: quae vero ex iis oriuntur, Corticales Fibrae +n n icone quarta in situ suo repraesentantur. +Ut Medullae Spinalis principium r in situ conspiciatur; necessum est Oculi sectionem a parte ima, sive qua Caput cum Thorace conjungitur, ordiri. Quodsi igitur Caput osseum vel corneum ibidem tantummodo removeris; mox Pinguedinem videbis, & initia Fistularum aëriferarum, quae satis heic numerosae dantur: harumce rami majores versus superiora sese distribuunt; minores autem cum Pinguedine similem in modum connectuntur, ac racemi scapus cum ejusdem bac-

+haar verdeelingen driehoekig a in geset syn, communiceren, en daar aan vast syn, het welk hoe het toegaat, ik egter soo klaar, als ik wel gewenst heb, tot nog toe niet en heb kunnen ontdekken. 't Geen ik ondervonden heb is, eerst dat deese oogkens meede een Hoornvlies hebben dat doorlugtig is. Ten tweede, dat sig in haar holligheid meede een deelken dat gecouleurt is vertoont, en 't geen men voor het Druyvevlies kan neemen; dan wat het voor een substantie is, die op dit Druyvevlies volgt, en of die meede in Vesels gedeelt is, en of het een enkelde Vesel is, kan ik niet seggen, hoewel het my dunkt een aaneenhangende substantie te syn. Hier na of onder siet men ten derden de drie aangeroerde paar deelkens der Hersenen volgen, die daar in als geslooten worden; ende om welke reedenen ik haar Oogen noem. Waar by kan gedaan worden, dat de Oogen in de Spinnen ende de Scorpioenen, uyterlyk aan te sien, van het selve maaksel syn, glad glimmende, ende sonder verdeelingen, ende niet als verspreide, dat is hier ende daar op het lichaam gesette oogkens synde. In de Wolfspin, dewelke syn aas met een sprong en sonder spinnen betrapt, staan de Oogen meede soo geplaatst; en is deese Spin van een ongemeen ja ongeloofelyk gaau gesigt, ten aansien van andere Spinnen, die haar als of se blint waren, en sonder bewegen houden, op dat sy, als het aas in haar netten sig vast hegt, dat te beter betrappen souden. Egter hoe deese drie Oogen van binnen syn van maaksel, heb ik tot nog toe niet ontdekt. +De letter b vertoont vorder de Hersenen of het tweede paar deelkens der Hersenen, als ook hoe de bastagtige substantie der Hersenen, als de Vesels daar afgenomen syn daar uytspruyt: gelyk +de letteren e e het derde ende vierde paar deelkens of kleene Hersenen apart vertoonen, als ook hoe se onder een communiceeren: maar de bastagtige Vesels +n n die daar uytspruyten, syn in de vierde Afbeelding in haar plaats vertoont. Om het beginsel des Ruggemergs +r op zyn plaats te sien, soo is het nodig, de sectie van het Oog van onderen, ofte daar het Hooft sig met den Borst vereenigt, te doen. Als men het beenig of hoornig Hooft aldaar effen weg genoomen heeft, soo siet men dadelyk het Vet ende de beginselen der Luchtpypen, die in eenige quantiteit daar syn; gaande de grootste takken naa boven,

culis: unde visu elegans nascitur spectaculum. Unam praeterea vel duas ibidem membranas a Cerebro separare oportet; antequam Medullae principium in conspectum prodeat. Tum +vero quam nitidissime ibi conspicitur altera illa +species Fibrarum Oculi q q, quas Corticales vocavi, +& sub lit. n n n repraesentavi in praecedente figurâ Oculi, cujus sectio a superioribus erat inchoata. Simul tunc pulcherrime cerni potest inferior +facies substantiae Cerebri Corticalis s s, quae Fibras corticales ex parte contegit. Praeterea Corticalis isthaec substantia etiam heic in medio divisa esse videtur; quae tamen divisio, ab altero latere, tenui quadam Membranula obtegitur. Particulam hanc ejusque divisionem +literis a a notavi in figurâ sexta, quae sectionem +superne institutam sistit. Medulla r tunc, uti dictum est, inter substantiam Cerebri corticalem quam elegantissime interposita adparet; simulque videre est, quomodo ea cum Corticali Cerebri substantiâ ex parte communicet atque conjuncta sit. Verum Medullam sigillatim deinceps totam, una cum omnibus suis Nervis, icone exprimam, & in gloriam Summi +Conditoris describam. Id solummodo heic +adhuc notari velim, quod litera y primum Nodulum, quem Medulla extra Cranium constituit, monstret; ita tamen, ut altera icone superne, +altera inferne, locatus conspiciatur. z z Pyramidales sunt Fibrae Oculi, utrinque nonnisi +Cornea sua orbati. u u Crassissimam notat Fibrarum partem, locumqe illum, quo maxime +coloratae sunt. x Internam Oculorum ostendit +Tunicam, ante sub lit. i Fig. I. superne demonstratam, in qua Fibrae pyramidales terminantur.

 

Porro heic, circa Capitis inferiora, nonnullae adhuc Oris partes conspiciuntur, una cum binis corneis particulis prominentibus, pugiunculorum aemulis, in quibus Dentium vel Mandibularum Musculi ex parte defixi sunt, tum & Musculi principio Oesophagi proprii. Verum praetereo isthaec omnia: neque & describam auditus olfactusque organa; quandoquidem horumce nulla hactenus vestigia observare mihi licuit: quamvis vix crediderim, Omnipotentem Creatorem, qui tam mirabiliter constructo visus organo Apes impertivit, aliorum sensuum organa ipsis denegasse. At tanta est nostrarum virium imbecillitas, ut ne

en synde vorder het Vet aldaar met de teere takskens der Longpypen samengehegt, als de steel van een bos Druyven met deselve vereenigt is, dat aardig te sien is. Een of twee Vliesen moet men ook van de Hersens aldaar nog afligten, eer men het beginsel des Mergs komt te sien. Alwaar sig dan +seer net vertoonen, de tweede soorte van Vesels q q der Oogen, die ik bastagtige genoemt heb, en die +ik by de letteren n n n in de voorgaande Afbeeldinge, wanneer de sectie van bovenen geschiede, heb aangeweesen. Soo vertoont sig dan ook seer net de +bastagtige substantie der Hersenen van onderen s s, die de bastagtige Vesels voor een gedeelte bedekt. Deese bastagtige substantie schynt in het midden nog gedeelt te syn, maar het welk aan de andere syde met een dun Vliesken nog bedekt is. Dit deelken in syn verdeling is, als de sectie van bovenen geschiede, +met de letters a a in de sesde afbeeldinge aangeweesen. +Het Merg r als gesegt vertoont sig dan tusschen de bastagtige substantie der Hersenen seer net in geplaatst, daar neffens dan te sien is, hoe deselve met de bastagtige substantie voor een gedeelte communiceert en vereenigt is. Dan het Merg sal ik bysonderlyk ende in syn geheel in 't vervolg met alle syne Senuwen afbeelden, ende tot roem van den grooten Maaker beschryven. Alleen is hier nog te +weeten, dat de letter y het eerste knoopken, dat het Merg buyten het Hooft maakt, vertoont, het eene +van bovenen, het andere van onderen. z z Syn de pyramidale Veselen van het Oog, aan weersyden effen +van haar Hoornvlies ontbloot. uu Betekent het dikste gedeelte der Vesels, als ook de plaats daarse het meest +gecouleurt syn. x Wyst het inwendig Vlies der Oogen aan, daar de pyramidale Vesels op eyndigen, +dat de letter i in de eerste afbeeldinge van bovenen vertoont heeft.

Nog syn alhier onder in 't Hooft te sien, eenige deelen van de Mond, met twee hoornagtige uytsteekende deelkens als stiletten, daar de Spieren van de Tanden of Kakebeenen voor een gedeelte ingeplant worden, als ook de Spieren van het begin des Slokdarms, dat ik alles voorby gaa; gelyk ook het beschryven van de werktuigen des gehoors ende des reuks, dan daar ik geen tekenen nog van gesien hebbe. Hoewel die Almagtige, die haar het gesigt soo wonderlyk gemaakt heeft, haar ook van die werktuigen niet misdeelt sal hebben: maar soo groot is ons

naturalibus quidem capiendis atque intelligendis simus pares.

In Piscibus, multisque aliis Animantibus, modo dicta organa invenire quoque perdifficile est; quandoquidem ea nullo penitus foramine externo patent. Sic in Chamaeleonte observavi, ostium organi auditus intra Os aperiri: quod ipsum etiam in Rana obtinet. Unde necessum est, ut cognita unius Animantis fabrica ad constructionem alterius facem praeferat, viamque nobis monstret: Anatome enim comparata & fidelissima est & liberalissima magistra; quum, quae in alio Animante conspectu difficiles sunt & perquam obscurae partes, in alio nonnunquam distinctissime videri possint. Hinc antequam Oculos missos faciam; prius ea breviter heic subjungam, quae in aliis quibusdam Insectis circa Oculos vidi atque observavi.

Descripti hactenus Oculi similem in modum in Ape vulgari quoque fabrefacti sunt: id tamen datur discrimen, quod in hac supra modum minores sint, adeoque notabiliter etiam parciore gaudeant fibrarum internarum numero. Verum ut ordine procedam: velim heic animadverti, quod, si Cranium una cum Tunica Cornea, simulque Cornea trium Ocellorum singularium, eodem tempore de Capite tollitur; ilico tunc inter Oculos, divisionibus interstinctos, & subter Antennis, duae observentur Vesiculae pneumaticae, oblongae, quas in Masculi Capite nequaquam conspexi, levitatem forte conciliantes Api vulgari, ut ad evolandum agilior sit. Praeterea in Capite vulgaris Apis major multo datur Pinguis copia, quam in Capite Maris. Pingue isthoc tenuissimo super vitro positum atque relictum, donec exsiccetur, penitus pellucidum sit; quoniam tenellae ejus membranulae connectentes, albae, sic arescunt: unde tunc Fistulae etiam Pulmonales, per Pinguedinem hanc distributae, simul conspicuae redduntur. Mira autem ratione Pingue istud veluti concatenatum atque incurvatum heic sub Cranio haeret. Porro Fibrae musculosae Mandibularum numerosiores heic conspiciuntur, quam in Capite Maris. Cerebrum vero, Fibrae transversae corticales sive cinereogriseae, ipsaque substantia Corticalis, heic simili penitus modo, ac in Capite Masculi, constituta sunt, clarius tamen & facilius examinanda; quandoquidem superne collocatae inversaeque Fibrae pyramidales in Ape vulgari pauciores sunt, nec multum adeo impe-

onvermoogen, dat we selfs de natuurlyke saaken niet vatten kunnen nogte ook begrypen.

In de Visschen, ende in veel andere Dieren, syn de gefeide werktuigen meede moeyelyk te vinden: alsoo daar omtrent geheel geen openingen van buyten syn, gelyk ik dat in de Chameleon ook geobserveert hebbe, alwaar de ingang van het gehoor in de Mont is, gelyk het selve ook soo in de Kikvorsch plaats grypt. Waarom de constructie van het eene Dier dat van het andere dan moet verligten ende verklaaren, want een gecompareerde Anatomie leert ons het meeste ende het sekerste. Want de Deelen, die duyster en swaar in het eene Dier te sien syn, syn dikmaals seer klaar in het andere te bemerken. Hierom eer ik van de Oogen afscheide, soo sal ik daar kortelyk by voegen, wat ik ook in eenige andere Insecten daar van gesien ende geobserveert hebbe.

In de gemeene Bye syn deese beschreeve Oogen op deselve wys van maaksel, dan egter met dit onderscheit, dat se ongemeen kleender syn, ende de inwendige Vesels alsoo in een seer merkelyk minder getal. Dan om ordentelyk te gaan, soo is alhier aan te merken, dat, als men het Bekkeneel te gelyk met het Hoornvlies, ende het Hoornvlies van de drie particuliere Oogkens op de selve tyt van 't Hooft afligt, dat seg ik, men dan ten eersten, tusschen de Oogen met verdeelingen, ende onder de Hoornen, gewaar wort twee langwerpige Luchtblaaskens, die ik in 't Hooft van 't Manneken niet gesien en hebbe, ende mogelyk tot de ligtigheid in 't uytvliegen in de gemeene Bye doen; alsoo is ook hier in 't Hooft van de gemeene Bye veel meer quantiteit Vet, als in dat van 't Manneken. Als men dit Vet op een seer dun stuksken glas legt, ende dat daar op laat droogen, soo wort het heel doorlugtig, alsoo de twee witte, en samenhegtende Vlieskens van het selve als dan opdroogen, waar door dan ook de Longpypen in dit Vet sigtbaar worden. Seer aardig, kettingwys ende geboogen is het Vet hier onder 't Bekkeneel geplaatst. Nog syn alhier de spieragtige Vesels van de Kakebeenen in meerder quantiteit te sien, als in 't Hooft van 't Manneken. De Hersenen, de dwarse bastagtige of asgraauwe Vesels, met dan de bastagtige substantie, is hier al op de selve wyse als in 't Hooft van 't Manneken, dan klaarder ende ligter om te ondersoeken, ende dat, alsoo de bovenstaande ende de verkeerde pyramidale Vesels minder in t getal syn,

diunt, quo minus subjacentia queant videri.

Vespae Oculi fere similiter sunt constructi: at externâ, aeque ac internâ, figurâ phaseolum Turcicum quasi referunt; quum ad latera Antennarum nonnihil introrsum curventur, tanquam si ibi loci particula quaedam inde excisa foret. Fibrae internae, uti dictum, externis divisionibus respondent: cum enim a quavis divisione pyramidalis Fibra porrigatur; necessum est, Oculi figuram internam exteriori penitus similem fieri.

In multis Insectorum speciebus notabilis simul atque mirabilis cernitur, ratione externae Oculorum figurae, diversitas. Quomodo Nasicornis Oculus comparatus sit, data ejus icon ostendit.

In Goedartii Ape, seu Musca stercoraria, Oculus propemodum similiter, ac in Ape vulgari, fabrefactus est: sub Corneae enim ejus divisionibus itidem ingens Fibrarum pyramidalium, inversarum, numerus collocatus invenitur. Hisce Fibris cum Cornea abruptis, longe elegantissima sese visui offert materies rubra, nonnihil purpurascens: at sicubi Cornea a Fibris pyramidalibus, sine harum laesione, amovetur, nonnihil flavescentes eae apparent. Innumerae pariter in hoc Oculo dantur Fistulae aëriferae, & perquam copiosa Pinguedo.

In Perla, Libella, seu Musca Pavone D. Hookii, Anglis Dragonfleis, nostratibus Puystebyter & Rombout dicta, Oculus, ratione externarum suarum divisionum, internarumque Fibrarum pyramidalium, notabiliter ab Oculo Apum discrepat: superiores enim divisiones in eo longe majores sunt, quam inferiores, internaeque pariter Fibrae pyramidales inversae, quae superioribus divisionibus respondent, magnitudine multum vincunt illas, quae cum inferioribus divisionibus committuntur. Color Fibrarum pyramidalium majorum est purpurascens; minorum vero pallide nigrescens. Sane operae pretium foret aliquid temporis hujusce Oculi examini impendere; quum memoratarum Fibrarum species maxima in eo admodum distincte spectabilis sit, & commode satis tractari queat: accedit, quod in sexangularibus harum Fibrarum divisionibus, quae in Corneae cavitates recipiuntur, quaedam adhuc mysteria recondita atque obsignata esse videantur. At spero, fore ut alio isthaec tempore a me adhuc investigari queant; quando nimirum multas earum, quas hactenus proposui, obser-

ende de onderleggende deelen haar gesigt niet veel beletten.

De Oogen van de Wespe syn ten naasten by van het selve maaksel, dan haar figuur, soo uyterlyk als innerlyk, is als een turkfse Boon, en aan de Hoornen een weinig inwaarts wykende, even als of daar een stuksken in uyt geholt was; de inwendige Vesels volgen als gesegt de uytwendige verdeelingen. Want alsoo van ieder der selve een pyramidale Vesel afkomt, soo wort de inwendige structuur van 't Oog de uytwendige geheel gelyk.

In veel soorten van Insecten, siet men omtrent de uytwendige figuur der Oogen een merkelyk en ook wonderlyk onderscheit; hoe het omtrent het Oog van de Neushoorn gestelt is, kan aldaar in syn figuur nagesien worden.

In de Bye of Strontvlieg van Goedaart is het maaksel van het Oog ten naasten by op deselve wys, als in de gemeene Byen: onder de verdeelingen des Hoomvlies staan meede een groot getal omgekeerde pyramidale Vesels; als deselve met het Hoornvlies afgebrooken worden, soo vertoont sig het schoonste root, een weinig naa 't purper trekkende, dat men ooit sien kan. Maar soo het Hoornvlies van de pyramidale Vesels wort afgenomen, dat se ongeschonden syn, soo vertoonen se haar een weinig geelagtig. Oneyndige Luchtpypkens syn er meede in dit Oog, ook veel Vet.

In de Rombout of Paauw-Vlieg van de Heer Hooke, Dragonfleis in 't Engels, ende by ons Puystebyter ende Rombout geheeten, daar is het Oog, ten aansien van syn uyterlyke verdeelingen, ende innerlyke pyramidale Vesels, merkelyk van dat der Byen onderscheiden; want de bovenste verdeelingen van het Oog syn aldaar veel grooter als de onderste, gelyk ook de inwendige omgekeerde pyramidale Vesels veel grooter syn, die in de bovenste verdeelingen sluyten, als die, dewelke in de onderste verdeelingen sluyten. De couleur van de grootste pyramidale Vesels is purperagtig, en die van de kleene is bleek swart. In dit Oog was het de moeite waard eenigen tyt sig te oeffenen, om dat de grootste soort der geseide Vesels aldaar seer kennelyk en makkelyk genoeg om te handelen syn: en ook, om dat in haare seshoekige verdeelingen, die in de holligheeden van het Hoornvlies sig insluyten, nog eenige verborgenheden schynen opgeslooten en verzegelt te syn; dan dat hoop ik op een ander tyt eens te ondersoeken, wanneer ik veel van myn voorgestelde observatien nog eens wat nauwer op de proef stellen sal, want onder soo veel saken die daar verhandelt syn, en waar omtrent niet altyt de behoo-

vationum exactiori denuo examini sum subjecturus: in tanto enim rerum, de quibus in iis actum est, numero uti non potuit non requisitae attentionis vigor quandoque elanguescere; ita me forsan alicubi nonnihil allucinatum esse haudquaquam negavero.

Oggerere quis heic posset, quod partes hactenus descriptae non sint Oculi: at sane nihil est manifestius atque evidentius. Nunquam satis laudandus Hookius varia instituit ad hoc evincendum experimenta: inter alia nempe Oculos hosce vulneravit, partemque eorum quandam rescidit; quo factum est, ut omni penitus visu privata fuerint Animalcula. Verum leviore labore isthoc experimentum institui potest; praeterquam, quod sauciatio dolorque nonnullam simul circa visum mutationem efficiant. Quapropter aliud nihil huc requiritur, nisi ut Oculis istis pigmenti nigri oleo temperati tantillum, ope penicilli, illinatur: inde enim ilico caeca redduntur haec Animalcula, omnibusque mox actionibus suis defectum visus liquido commonstrant: quod quidem potissimum circa illas Muscas, quarum Oculi pilis carent, ideoque facile colore obduci possunt, experiri licet. Mirum sane est visu, quam cicur ilico & tractabilis evadat Musca, cum Oculi ejus ita pigmento obliti sunt: quovis enim momento semet apprehendi sinit: quando autem currit aut volat, quaquaversum offendere eam videbis: quod ubi inter volandum ipsi evenit, tunc ea, pilae instar, ab obstaculo repercutitur; nisi forte suorum ope unguiculorum satis expedite semet defigere, lapsumque sic evitare noverit; prout equidem nonnunquam observare mihi contigit.

En! Haec est fabrica Oculi Apum aliorumque quorundam Insectorum. Hujuscemodi Oculi iconem, magnitudine tamen aucta, ex Libella descriptam, exhibere conatus est in schemate 23 & 24 nunquam satis depraedicandae Micrographiae suae Cl. Hookius. Verum quonam pacto visus in Apibus, aliisque Insectis, perficitur? Respondeo, quod Oculi constructio meridiana luce clarius ostendat, visum ibi haud, uti in nobis, multisque aliis Animantibus, radiorum luminis, per Pupillam transeuntium, collectione super Retina, sed solummodo per Fibrarum pyramidalium, inversarum, a propulso per Corneam lumine contactum seu attactum fieri. Oculi igitur isti ita comparati sunt, ut rerum species per simplicem luminis reflexi appulsum queant excipere: qui sane mo-

relyke yver heeft kunnen plaats hebben, daar sou wel mogelyk hier of daar eenig misgreepje onder gesloopen kunnen syn.

 

Men sou hier nu kunnen voorwerpen en seggen, dit geen Oogen te syn, dan niets is daar klaarder en sekerder: den onvolpryselyken Hooke om dit te bewysen heeft hier omtrent verscheide proeven genoomen; als onder anderen met deese Oogen te kwetsen, ende wat af te snyden, waar door dan al haar gesigt benomen wort. Maar men behoeft soo veel moeyten niet te doen, om deese proef te neemen, behalven dat de kwetsing ende de pyn ook nog eenige verandering in, of omtrent het gesigt maakt: waar om daar niet anders te doen is, als deese Oogen met swarte olieverw met een penseel een weinig te overstryken, soo worden deese Dierkens dadelyk blind, dat se dan dadelyk in alle haare actien klaarelyk toonen; als voornamelyk omtrent Vliegen, die geen hayr op haar Oogen hebben, ende alsoo ligtelyk te beschilderen syn, te ondervinden is. 't Is aardig te sien, hoe een Vlieg, wanneer syn Ogen soo beschildert syn, dadelyk mak ende handelbaar wort, ende sig op alle ogenblikken laat grypen: wanneer hy loopt of vliegt, soo stoot hy over al aan, en soo hy in 't vliegen dit doet, soo stuyt hy als een bal weer om, ten sy hy met syn klaauwen sig vaardig genoeg weet vast te houden, ende syn val te ontkomen, dat ik wel gesien hebbe.

 

Siet dit is dan soo de structuur van 't Oog der Byen, en van eenige andere Insecten. Het welk de Heer Hooke van de Rombout, in syn 23 en 24 schema van syn onvolpryselyke Micrographia, naa 't leeven, dan in 't groot heeft tragten en poogen af te beelden. Maar hoe geschiet nu het gesigt in de Byen, ende de andere Insecten? waar op ik segge, dat de structuur van het Oog soo klaar ah den dag leert, dat het niet en geschiet als in ons, ende in veel andere Dieren, door de verzameling der ligtstraalen door den Oogappel doorgaande in het Netwyse Vlies, maar door een enkele aanraking van de omgekeerde pyramidale Vesels, van het ligt door het Hoornvlies voortgedreeven. Soo syn dan deese Oogen soo gestelt, dat se de gedaantens der dingen, door een enkele voortstooting van het weeromgekaatste ligt, kunnen ontfangen, dat waarelyk een uyterma-

dus sentiendi non potest non quam vividissimus esse. Quandoquidem vero Pupilla heic nunquam, u[t]i in nobis, sese contrahit, neque & foramine gaudet; hinc omnino necessum est, ut visio in Insectis admodum perfecta fiat, ob numerum ingentem radiorum, qui indesinenter in Oculos incidunt. Hinc etiam est, quod Insectorum multa de nocte videant: Perla ideo quoque quam expeditissime escam suam inter volandam captat. Visus igitur, quo Insecta gaudent, nulla penitus ratione cum nostris Oculis, aut cum Camera obscura, in qua rerum species, reflexionis ope, super charta aut panno albicante pinguntur, in comparationem venire potest. Hac occasione recordor illius historiae, quam Illustris & Excellentissimus Boyle, in suo de Coloribus tractatu, de caeco Vermaas narrat, qui, tinctarum taeniarum asperitates distinguendo, diversos harumce colores solo digitorum tactu accurate internoscere sciebat Talis nimirum visus, quum tactu perficiebatur, videndi modo, qui in Oculis Insectorum obtinet, aliqua ratione similis est. Attamen quomodo isthaec visio vere in Insectis peragatur; & quonam motu ingens ille Fibrarum pyramidalium numerus ab incidente lumine cieatur; tum qua ratione motus iste cum subjacentibus membranis reticulatis commuicentur, & ab his deinde ad infra positas fibras transversas, ab his iterum ad Corticalem substantiam, ab hoc rursus ad Nervos, tandemque ad principium Medullae sive Cerebrum transferatur; id equidem nemo, nisi Solus Ille, qui Totus Oculeus est, explicaverit. Is Ipse etiam Solus edocere potest, an species visibiles super Uvea sistantur, nec ne. Mihi heic sufficit meam profiteri impotentiam, &, Oculi hujus exposita constructione, Conditoris maximi, summi illius Artificis, laudes alta voce exclamare. Fateor praeterea, me hasce observationes novissimo mense Septembri hujusce anni 1673 cum suavissima animi oblectatione instituisse, majoremque inde cepisse voluptatem, quam si aliquot centenis annuis auctus fuissem. Spero enim, fore ut haec quoque res Omnipotentiam & nullis circumscriptam limitibus DEI Potestatem propalet, frigentiaque illa pectora, quae Divinam circa haecce Animalcula Providentiam etiamnum negant, ardentissimo erga suum Conditorem amore incendat. Ec sane id unicum si nostris laboribus obtineremus, maximo nos gaudio afficere deberet: hunc enim solummodo in finem, nequaquam vero tem-

ten teer gevoelen moet syn, en alsoo de Oogappel sig hier noit toe sluyt, nog een gat heeft, als in ons geschiet, soo moet het gesigt in de Insecten al vry volmaakt syn, van wegens het groot getal der straalen, die se geduurig kunnen ontfangen. Waarom ook een groote menigte der Insecten by nagt siet; en de Rombout vangt syn voetsel seer veerdig in de vlugt. Waarom dan dit gesigt der Insecten selfs niet in het minste, ofte eenig sins met onse Oogen, ofte een zo genaamde donkere kamer, alwaar de gedaantens der dingen op een papier, of wittendoek door weeromkaatsing geschildert worden, kan vergeleken syn. Het welk my in gedagten brengt, 't geen de vermaarde en uitmuntende Boyle van den Blinden Vermaas in syn boek van de couleuren verhaalt, dewelke door de rouwheeden in de geverwde tapyten te onderscheiden, haare onderscheide couleuren, alleen door het aanraaken der vingeren, distinctelyk wist te onderkennen; het welk sien dan door het gevoelen eenigsins met het sien van de Oogen in de Insecten over een komt. Maar boe nu dit gesigt eygentlyk in de Insecten te werk gaat, ende wat beweeging deese groote menigte van pyramidale Vesels van 't opvallende licht krygen; hoese die aan de onderleggende netwyse vliesen meede deelen, die weer aan de onderleggende dwarsche Vesels, deselve aan de bastagtige substantie, en die weer aan de Senuwen, het begin des Mergs, of de Hersenen overvoeren, dat kan alleen de geheel Geoogden expliceeren; en ook seggen, of de zienlyke gedaantens in het Druyvenvlies staan blyven of niet. Het is my genoeg alhier myn onvermogen te bekennen; en naa de structuur van dit Oog voorgestelt te hebben, den lof van den grooten Maaker, die Opperkunstenaar, luyt uyt te kryten. Nog beken ik alhier, dat ik met de grootste vreugt ter weerelt, nu laast in September, in dit Jaar 1673. deese observatien gedaan hebbe, ende dat met meer genoegen, als of my eenige honderden jaarelyks toegelegt waaren: want ik hoop dat ook deese saak GODS Almagtigheid ende onhepaalde Mogentheid sal uyt doen klinken, ende die koude sielen, dewelke syne voorsienigheid omtrent deese Dierkens lochenen, in een brandende liefde tot Hem haaren Maaker ontfonken: Ende als dat geschiede, dat alleenig behoorde onse vreugde aan te ontsteeken; ende daar

pus fallendi, aut gloriam nomenve immortale consequendi gratia, opera DEI sedulo pervestigare fas & aequum est.

Eodem tempore quoque vidi, Antennis sive Cornibus singulis, qua cum Capite articulantur, tres quatuorve distinctos admodum datos esse Musculos, quorum ope Cornicula variis modis moveri, hincque & visum adjuvare, & oculos ab allisu atque injuria defendere possunt. Musculos reliquorum, quibus Antennae constant, articulorum haud indagare tentavi: tanta enim est eorum parvitas, ut simul & Oculus, & manus, & ingenium, & instrumenta nostra iis evolvendis imparia sint. Idem de Fibris muscularibus Mandibularum sive Dentium dictum esto; utpote quarum summam in fabrica concinnitudinem penitus excutere, aut pro dignitate describere vel delineare aeque parum valemus. De plumatilibus Capitis Pilis simul, ubi de illis Thoracis ago, nonnulla dicam: quapropter ad Thoracis descriptionem nunc me confero.

Quantum ad externam Pectoris figuram: superne id subrotundo-convexum est; versus posteriora autem nonnihil denuo sinuatum prominulo margine circa extremitatem suam ornatur. Anterius utrinque comparent Scapulae, quibuscum Alae articulantur: paullo inferius, utrinque sub Alis atque Scapulis, Puncta Respiratoria cernuntur, quorum ostiola heic ovata sunt, & corneo margine in ambitu munita. Prona Pectoris facies in duas divisa est partes, quae quidem, nonnihil oblique & flexuose deorsum porrectae, huic suo inferiori extremo commissum monstrant ultimum Pedum par: quemadmodum cum Pectoris anterioribus par Pedum primum articulatur; quod tamen plerumque, sicubi Caput a corporis trunco abstrahitur, Capiti adhaerescens simul cum hoc avelli observatur. Substantiâ Pectus corneoosseâ gaudet, & aeque supra, ac infra, & ad latera, Pilis plumatilibus obsitum est, qui superiore potissimum in Pectoris regione aequalis inter se magnitudinis & longitudinis sunt. Pili hi, qui per universi corporis superficiem distribuuntur, adeoque in Capite etiam Apis vulgaris operariae, nec non inter & subter Antennas Marium, heic occurrunt, omnes, uti dictum, atque in principio etiam repraesentatum est, plumatiles sunt, lanugini Cygnorum, dispersisve similes plumulis pilosis, singularibus, ad Pavonum caudam conspicuis, quarum medium cauliculum exigui pili laterales dispersi, id est, a se mutuo dissiti, stipant.

om alleenig, ende niet tot tytverdryf, of glorie, of een onsterfelyke naam, most men GODS werken neerstig ondersoeken.

Op de geseide tyt heb ik nog gesien, dat ieder Hoorn, ter plaatse daar se met het Hooft articuleeren, drie a vier onderscheide Spieren tot beweeging was gegeeven, waar door dat Hoornken, dan verscheidelyk kan bewoogen worden, ende dienen om het gesigt te helpen, ende voor aanstooten ende kwetsen te bewaaren. De Spieren van de vordere articulatien van deesen Hoorn, heb ik niet getragt te ondersoeken, want oog, hant, verstant en instrumenten, syn daar al te saam om haar groote kleenheid te onvermogent toe: gelyk als se ook syn, om de uyterste nettigheid van het maaksel der spieragtige Vesels van de Kakebeenen of Tanden te ontleeden, of te beschryven, of af te maalen. Van de pluymagtige Haayrkens in 't Hooft, sal ik te gelyk met die van de Borst iets seggen; waarom ik my dan kortelyk tot de verhandeling van deselve begeeve.

 

Wat de uyterlyke figuur der Borst belangt, de selve is van booven rondagtig, verheven, en dan naa agteren weer wat inbuygende, soo is sy op haar eynde met een uytstekent rantken verciert. Aan weersyden naa voren vertoonen haar de Schouderblaaden, daar de Vleugelen meede gearticuleert worden: een weinig lager syn aan weersyden onder de Vleugelen, als ook onder de Schouderbladen, de ademhalende stippen te sien, wiens openingen alhier ovael gewys syn, met een hoornbeenagtig rantken in den omtrek. Van onderen is de Borst in tween verdeelt, welke verdeelingen wat schuynagtig ende geboogen nederwaarts gaan, alwaar dan onder aan het laatste paar Beenen gearticuleert worden. Synde het eerste paar voor aan den Borst gearticuleert, dis meest altyt, als men het Hooft van't lichaam trekt, dat selve volgen, ende daar aan vast blyven. De substantie of het maaksel van de Borst is hoornbeenagtig, en soo van bovenen, van ter syden, als van onderen met pluymige Hayrkens beset, die voornamentlyk boven op de Borst van een gelyke grootte ende langte syn. Deese Haarkens, die het gansch lichaam over staan, ende alsoo selfs meede op het Hooft van de gemeene Werkbyen, ende tusschen en onder de Hoornen hier in de Mannekens gevonden worden, syn als gesegt ende ook in 't begin afgeteekent, altemaal pluymagtig, op de manier als het dons der Swanen, ofte de verspreide enkele Hayrveederen aande staarten der Paauwen, alwaar het middelste schafken met verspreide, dat is van een staande syhayrkens beset is.

Antequam nunc ad internarum partium Anatomen progrediar; libet iteratò repetere, quod Apes bombum suum vi Alarum duntaxat producant: quandoquidem Alae membranaceae tenues, mobiles, Scapulis adjutae, aëris ex subtus positis Fistulis Pulmonalibus propulsi interventu, ejusmodi strepitum facile excitare possunt. Neque enim, quod probe notandum est, ulla Puncta Respiratoria in os aperiuntur: accedit, quod Proboscidis angustiae etiam haudquaquam aptae forent modulando aëri; si hujus quidpiam forte e ventriculo, in quo equidem aërem offendi, eò impelleretur. Muscarum Alae mirifico modo ea parte fabrefactae sunt, qua stridori ciendo inserviunt: quanquam tamen fabrica isthaec in aliis & aliis Muscis longe sit diversissima. Locustarum nonnullae mutuo Alarum collisu sonitum edunt; hisque eum in finem circa Alae regionem posteriorem, prope Pectus, particulam quandam singularem impertivit Natura, quae commota, bracteae instar, distinctum sonitum producit. Aliae Locustarum species Alas suas cruribus affricando sonum excitant. Grilli & Grillo-talpae itidem Alarum suarum adminiculo aërem ita modulantur, ut Gryllarum ille crepitus inde nascatur. Cicada duobus gaudet exiguis tympanis, peculiaribus, nostro auris tympano similibus, quae, duarum ope cartilaginum lunatarum percussa, aërem ita vibrant, ut sonitus inde reddatur. Scarabaei corneas capitis sui partes articulationibus pectoris, caudaeque partes vaginis alarum, fortiter adfricando resonant. Omnia autem Insecta, quibus Natura singularia dedit ad concitandum sonitum organa, sexus masculini sunt: quemadmodum in Locustis, Cicadis, aliisque est videre, quorum Foemellae nequaquam canorae sunt. Circa Apum Alas id praeterea animadvertere juvat, quod passim Pilis horreant; & quod Venae sive Nervi, in iis conspicui, non sint nisi Fistulae aëriferae dispertitae, quarum ope, uti alibi verbis & icone jam expressimus, Alae maximam partem dispanduntur.

Contenta Thoracis varia sunt: Fibrae nimirium motrices Crurum, Alarum; tum nonnullae, quae Abdomini, aliae, quae Collo movendo destinantur. Hae Fibrae musculosae totum propemodum Thoracem replent. Partes reliquae heic reperiundae sunt Fistulae Pulmonales, Pinguedo, Gula, & Medulla Spinalis: quae quidem omnia sicco nunc pede praeteri-

Eer ik nu tot de ontleeding der inwendige deelen gaa, soo sal ik nog eens herhaalen, hoe dat de Byen haar geluyt alleen met de Vleugelen maaken, die vliesig dun ende beweegelyk synde, met hulp der Schouderbladen, ende de uytgedreeve lucht uyt de onderstaande Longpypen, dat ligt te weege brengen: want geen Luchtopeningen, daar wel op te letten is, gaan den mond uyt, behalven dat de engte van den Snuyt, ook te nauw om de lucht in te moduleeren sou syn, in geval dat 'er iets uyt de Maag kwam, daar ik wel lucht in gevonden heb. Wonderlyk syn de Vleugelen der Vliegen gemaakt, ter plaatse daar se haar geluyt formeeren: hoewel egter dat het maaksel van de eene Vlieg van dat der andere seer veel daar omtrent verschilt. De Sprinkhaanen, daar van maaken eenige haar geluyt, met de eene der Vleugelen op de andere te zwaayen, alwaar dan een particulier deelken agter in de Vleugel by de Borst van de Natuur geformeert is, dat als het klatergout beweegt synde, een distinct geluyt geeft. Andere soorten van Sprinkhaanen stryken de Vleugelen tegens de Beenen, en maaken soo haar geluyt. De Krekel en Krekelmollen, die moduleeren van gelyken de lucht, door middel van hare Vleugelen, dat een kriekent geluyt geeft. De Krekel heeft twee bysondere trommelkens, eeven als onsen trommel in het Oor, daar sy haar geluyt meede geeft, door middel van twee half ronde hoornbeenkens, waar meede de lucht op dese trommelkens gezwaayt word. De Schalbyters maken haar geluyt, met de hoornagtige deelen van haar Hooft tegens de articulatien der Borst, en die der staart tegens de schaalen haarer Vleugelen sterk aan te vryven. Alle de Insecten, dewelke particuliere leeden om geluyt te maaken van de Natuur gegeven syn, dat syn Mannekens: als onder de Sprinkhanen, alwaar de Wyfkens niet en singen, de Krekels ende anderen te sien is. Omtrent de Vleugelen der Byen is nog aan te merken, dat se hier en daar met Hayrkens beset syn, ende dat haare Aderen ofte Senuwen, die men daar in merkt, niet als verdeelde Luchtpypen syn, en door middel van de welke de Vleugelen te meesten deele uyt gespannen worden, als elders alreede gesegt ende afgebeelt.

 

Het geen in de Borst bevat word syn verscheide saaken, als de beweegende Vesels van de Beenen, de Vleugels, ende dan van eenige die den Onderbuik, ende van andere die den Hals beweegen, deese spieragtige Vesels vervullen ten naasten by de gansche Borst. De andere deelen syn de Longpypen, het Vet, de Strot, ende het Ruggemerg, dat ik alles voorby sal gaan, en alleen em weinig

turus, de Fibris muscularibus saltem quaedam dicam, tuncque mox ad Abdominis contenta me conferam, inter quae tandem Medullae Spinalis quoque exhibebo descriptionem. Fibrae Pectoris musculares, uti jam memoravimus, totam ejus cavitatem implent, levique negotio dividi possunt in Fibras, quae antica, media, & postica Crura movent, atque in illas, quae movendis Alis serviunt: ubi enim modo recensitae partes collocatae sunt, ibi harumce Fibrarum Tendines conspiciuntur, qui dein mox intra Thoracem carnei sese expandunt, & postea superne, in regione Pectoris suprema, iterum tendinei facti, in corneo-osseam veluti ibidem particulam sese defigunt. Fibrae quidem, quae in medium Thoracis implantantur, fere ad perpendiculum erectae stant; quae vero nonnihil inferius circa latera inseruntur, obliquiores sunt; & quae tandem in parte anteriore cum ossiculo uniuntur, penitus obliquae & propemodum planae decurrunt. Qua Musculi Alis infiguntur, distincta adhuc quaedam articulatio datur praeter illam, cujus ope maximus Alarum motus perficitur. Quodsi Thoracis Fibrae a se mutuo separantur; in oblongos eae villos sese dirimunt, qui subtilibus fibrillis, albis, nerveis, transversariis, inter se connectuntur, tandemque adeo tenuiter heic dividuntur; ut ab ulteriore scrutatione desistere debuerim, plenissimus iterum admiratione Divini Artificis, qui heic in tenui quadam fibra suam denuo Omnipotentiam, meamque imbecillitatem mihi manifestabat. Hunc namque solummodo in finem, atque ut in Eo, Ejusque voluntate, omnium nostrorum desideriorum viriumque summam terminemus, Ipsius Opera contemplationi nostrae exposita sunt. Cum ante descriptum marginem, in posteriore Thoracis extremitate conspicuum, aperirem; nonnisi Fistulis is Pulmonalibus & Pingui repletus adparebat.

Partes, quae in Abdomine Masculi continentur, haud minus sane admirabiles sunt, quam quas in Apis vulgaris, Foemellaeque, Abdomine sitas ante exposui. Verum quoniam circa Ventriculum, Intestina, aliasque ejusmodi partes nulla heic occurrit differentia; ideo sola tantummodo Generationis Organa nunc in Masculo describam: ita nimirum discrepantia Maris hujusce a Foemella, quae Ovario gaudet, nec non ab Ape vulgari, quae nec masculinis nec foemininis instructa est Genitalibus, tanto clarius innotescet. Tandem dein Anatomes

van de spieragtige Vesels seggen, ende dan soo overgaan tot de deelen in den Buyk, alwaar ik het Ruggenmerg meede beschryven sal. De spieragtige Vesels der Borst vervullen als gesegt de gansche holligheid derselve, ende laaten haar seer makkelyk verdeelen in Vesels, die de voorste, de middelste ende de agterste Beenen, als ook in die dewelke de Vleugelen beweegen: alwaar ter plaatse sy haare Peesen hebben, die voorts in de Borst vliesig verbreet geworden synde, haar om hoog in het bovenste gedeelte der Borst weer peesagtig vertoonen, en haar daar ter plaatze als in een hoornbeenig deel inplanten. De Vesels, die in het midden der Borst in geplant worden, staan haast regt over eynde, die wat lager na de syden daar ingeplant worden, die staan schuynder, ende die heel na vooren met het Been vereenigt worden, die loopen heel schuyn ende naasten by vlak. Daar de Spieren de Vleugelen ingeplant worden, is nog een kennelyke geleding, behalven die articulatie, daar de meeste beweeging der Vleugelen door geschiet. Als men de Vesels der Borst van een deelt, soo splytense ofte verdeelen sy haar in langwerpige Veesels, die door dwars heen loopende subtiele, witte en zenuwagtige Veselkens samengehegt worden, en die eyndelyk haar soo subtiel alhier verdeelen, dat ik myn ondersoekinge heb moeten staaken, vol van verwondering synde van weegen de Goddelyke Kunstenaar in een draatken, en die my alhier syne Almagt ende my weer myne onmagt kwam leeren: want daar toe alleen, en om in Hem en syne wil onse uyterste begeerten en kragten te bepaalen, syn ons syne Werken te beschouwen gegeeven. Het beschreeve rantken agter aan de Borst, wanneer ik dat opende, het selve was niet als met Longpypen ende Vet vervult.

 

De deelen in den Buyk van het Manneken syn niet minder verwonderlyk, als die in den Buyk van de gemeene Byen, ende ook van die in het Wyfken voorgestelt syn; dan alsoo deselve omtrentden Maag, de Darmen, ende soo voorts over een koomen, soo sal ik daar niet in als alleen de Teeldeelen beschryven, om alsoo soo het onderscheit van dit Manneken te klaarder omtrent het Wyfken, dat een Eierstok heeft, als omtrent de gemeene Byen, die nog mannelyke nog ook vrouwelyke Teeldeelen hebben, te toonen. Eyndelyk sal ik deese ontleeding besluyten met een korte verhandeling van het Rug-

hujusce finem faciet brevis descriptio Medullae Spinalis, quam quidem, licet in singulis tribus Apum speciebus eodem modo comparata sit, malui tamen in Masculo potius, quam in Ape vulgari, accuratissime describere; quoniam corpore Mas majore pollet.

Organa Genitalia Maris supra modum grandia sunt & facillime spectabilia: totum enim Abdomen occupant: imo videtur Abdomen ideo solum Masculis datum esse capacius, quam reliquis Apibus, ut Genitalibus continendis par foret. Testem hujusce rei adhibere possem Serenissimum Hetruriae Principem Cosmum III. qui Anno 1668, illustri D. Thevenoto comitatus, hasce in Ape partes, non sine Supremi Conditoris admiratione, penes me contemplari, measque immerita hacce salutatione occupationes clementer approbare non est dedignatus. Isthaec Apis Maris Genitalia, si Animalculi totius parvitatem spectes, aliorum quorumcunque Insectorum, quin & majorum nec non perfectiorum Animantium Genitalibus, (considerata nimirum, ut dixi, magnitudinis proportione) quantum ad Seminis copiam, longe antecellunt. Continetur autem istud Semen in Vesiculis potissimum seminalibus: quemadmodum & in aliis Insectis, atque in majoribus etiam Animalibus, Talpis, Erinaceis, Muribus majoribus, locum habet; quae uti Semine itidem perquam abundanti turgent, ita multo largiorem hujusce copiam in Vesiculis, quam quidem in Testiculis suis, collectam gerunt. Quin propemodum dixerim, id ipsum simili etiam modo in Homine sese habere; sicubi angustias filamenti seu Vasculi Testiculorum cum Vesicularum Seminalium capacitate comparo, simulque considero materiei seminalis quantitacem, quae in Vesiculis ipsis generatur, neque, uti vulgaris fert opinio, ex Testiculis eo transfertur. Verum pergo: notandum itaque est accurate, quod partes, quae ad generandum, nec non ad excludendum, vel expellendum semen faciunt, +sint sequentes. Duo Testiculi a a: duo Vasa +Deferentia b b, quae utrinque in majorem & spectabiliorem molem, quam Testiculi ipsi, +dilatantur c c: duae Vesiculae Seminales d d, stupenda magnitudine praeditae: Radix Penis +e e: notabilis admodum particula cornea, quae in crassissima Radicis Penis parte nonnihil ver +sus anteriora collocatur f: Penis ipse, aut pars +hujus aemula g: alia quaedam particula quinque +divisionibus, spadicei coloris, interstincta h; subter quam, altero tamen in latere, sita

gemerg, dat in alle de drie soerten van Byen van een consideratie is, ende 't welk ik liever in het Manneken, als in de gemeene Byen, om dat dat grooter van lichaam is, op het naaukeurigste heb willen beschryven.

 

De Teeldeelen in het Manneken syn boven maten groot, ende kennelyk in deselve; soodanig dat se den geheelen Buik vervullen, ende dewelke, om de Teeldeelen te bevatten, daar om alleen grooter, als in die van de andere Byen, schynt gemaakt te syn. Gelyk dat selve sou kunnen bewaarheeden syn Doorlugtigheid den Vorst van Toscanen Cosmus de derde, dewelke in 't Jaar 1668, synde verselt door den Edelen Heer Thevenot, deese deelen in de Bye, tot verwondering des Oppersten Maker, by my heeft gelieven te besigtigen, ende myne besigheeden, door dit onverdient besoek, goetgunstig komen toe te stemmen. De geseide Teeldeelen, bevind ik hier in dit Manneken, ten aansien van de kleente of proportie van syn lichaam, alle die van andere Insecten, ende ook van grooter ende volwassender Dieren, in veelheid ende kwantiteit van saat (ten aansien van de voorgestelde vergelyking) verre te overtreffen; ende het welk saat sy voornamentlyk in de Zaadblaaskens opgeslooten hebben. Gelyk ook in andere Insecten, als meede in grooter Dieren, als in Mollen, Egels, groote Muisen, deese groote overvloet van saat meede plaats heeft, en in alle welke Dieren de Zaadstof in de Blaaskens opgeslooten wesende, seer verre die geene, dewelke in de Zaadballen gevonden wort, overtreft. En ik sou bykans seggen, dat ook in den Mens deese saak sig even op deselve wyse toedraagt, wanneer ik vergelyk het nauwe draatken of vaatken der Zaadballen, by de ruimte van de Zaadblaaskens, ende de kwantiteit van de Zaadstof, die aldaar in gegenereert wort, sonder dat het uit de Zaadballen daar in afschiet, volgens het gemeene gevoelen. Maar om voort te gaan, soo is het naukeurig te weeten, dat de deelen tot de generatie van het saat, ende de uitsluiting van het selve, de volgende syn. Als twee +Zaadballen a a. twee heenbrengende Vaten b b. deselve worden aan weersyden grooter ende merkelyker +als de Zaadballen selve verwyd c c. Twee wonderlyk groote Zaadblaaskens d d. De wortel der +Roede e e. een seer opmerkelyk hoornagtig deelken in de wortel aer Roede, wat na vooren daar de wortel het +dikste is f. De Roede of een deelken dat daar na komt te +lyken g. Een ander deelken met vyf castanie bruyne +verdeelingen h: waar onder aan men nog maar aan

conspicitur alia adhuc particula spadicea, sed +major atque pyramidalis i: tandem ultimo duae +adsunt Pudendi appendices k k fastigiatae, luteae, rubentibus tamen donatae apicibus, atque tenuissimâ vestitae cuticulâ, quae dictum colorem rubicundum continet, & sauciata efficit, ut is facile inde defluat. Icuncula, +lit. o notata, omnes hactenus recensitas partes nativâ magnitudine repraesentat. +Testiculi aa in altiore Abdominis regione, & quasi in dorso aut lumbis, collocati sint: quemadmodum in Avibus quoque, Ranis, aliisque Animantibus obtinet. Tubulis autem constare mihi videntur; uti in Hydrocantharo, cujus Genitalium iconem infra dabo. Infinitae etiam in Testiculos inseruntur Fistulae aëriferae, quae quidem magno sunt impedimento, quo minus illorum fabrica ex votis queat investigari. Colore gaudent pallide citrino, nonnihil ad purpureum devergente: quod ipsum pariter in Bombycibus +obtinet. Vasa Semen deferentia b b tenuissima sunt, gracilissima, & tenerrima, ob transparens Semen albicantia, & tota, instar capreolorum vitis, contorta; neque prius conspectui patent, nisi postquam Fistulae Pulmonales, quae nexus & convolutiones eorum colligant, immenso taediosissimoque labore lente & paullatim fuerint resectae: hae enim Fistulae adeo firmiter, & Deferentium Vasorum flexibus, & illi horum parti, quae latior evadit, tum ipsis etiam Testiculis, sese innectunt; ut simul cum his omnibus unicum veluti corpus constituere videantur. Vasa Deferentia heic, aeque ac in Homine & brutis Animantibus, altero suo extremo Testiculis continuantur: paullo post autem perquam notabiliter apparet, quomodo isthaec Deferentia dilatentur, & tam coloris, quam insertarum Fistularum Pulmonalium ratione, novos veluti aut alteros Testiculos reserant. Attamen accuratius examinata insignem intus monstrant cavitatem, qua Testiculi destituuntur. Glandulosa etiam constant fabrica, & materie turgent seminali, quae ex iis sauciatis ilico effluit. Priusquam haec Vasa cum radice Penis connectantur, atque in hujus cavitatem sese aperiant; notabili rursus modo contrahuntur, & simplici duntaxat tubulo, vasculoque semen tantum deferenti, iterum similia fiunt. Inseruntur tandem altero suo extremo in partem Vesicularum spermaticarum inferiorem. Ego autem existimo, quod in modo memorata +horumce Vasorum dilatatione c c seminalis quoque materies secernatur: quemadmodum etiam

de ander syde men een castanie bruin deelken gewaar wort, dan dat grooter en pyramids gewys is +i ende ten laatste twee spits toelopende aanhangseis +der Schamelheit k k die geel van couleur ende rootverwig op haare tippen syn, hebbende een seer dun velleken, dat deese couleur in sig heeft, ende door het welk te kwetsen, de genoemde rootverwige couleur daar dan ligt komt af te scheyden. Het +figuurken by de letter o vertoont alle de geseide deelen +levens grootte. De plaats der Zaadballen a a is heel hoog in den Buik, ende even gelyk in den rug ofte de lendenen; als in de Vogelen, in de Kikvorschen en andere Dieren plaats heeft. Haar maaksel schynt my pypagtig te syn, even als in den Waterschalbyter, als onder afgetekent sal worden. Oneyndige Luchtpypen planten haar in de Saadballen, dewelke een groot belet syn, van haar structuur na wensch te kunnen ondersoeken; haar couleur is bleek citroen geel, een weinig ofte eenigsins naa 't purper hellende: dat ook soo in de Zywurmen +is. De Zaadafbrengende Vaten b b, syn seer dun, tenger ende teer, wit van couleur van weegen het doorschynende saat, voorts syn sy heel gekrinkelt als de uytspruitselen der Wyngaart ranken, ende niet sigtbaar, als na dat de Longpypkens, die haar connexien, ende te samen windingen aan een hegten, met een oneyndigen en verdrietigen arbeit allenkskens ende langsaam door gesneeden syn: want de Longpypen verbinden haar te gelyk met haar bogten soo vast aan malkanderen, als ook met de Saadballen, ende dat deel der wegbrengende Vaten dat sig dilateert, dat se als een lichaam schynen. Aan het eene eynde der Saadballen, even als in den Mens, ende in de redenlose Dieren ook geschiet, soo worden de wegbrengende Vaten met de Saadballen gecontinueert; seer merkelyk siet men een weinig hier naa, hoe de geseide wegbrengende Vaten gedilateert worden: ende ten naasten by soo door couleur, als door inplanting der Longpypen, nieuwe of dubbelde Saadballen schynen. Dan als men se nauw examineert, soo hebbense een merkelyke holligheid in haar, dat de Saadballen niet en hebben. Sy syn ook klieragtig van maaksel, en vol van een saadagtige stof, welke, als men se kwetst, daar datelyk uytloopt: eer se samenhegten met den wortel der Roede en haar in syn holligheid openen, worden se weer merkelyk samengetrokken, ende vertoonen haar alsoo wederom als een enkelt pypken, ende een Vaatje te syn, dat het saad afbrengt. Haare inplantinge is aan de ander syde +onder aan de Zaadblaaskens. In deese verwyding c c van de genoemde Vaten, oordeel ik meede een saadagtige stof afgescheiden te worden, als ik ook

nullus dubito, quin id ipsum in Homine pariter ibi loci, ubi Vasa ejus Deferentia in modum Vesicularum dilatantur, fiat.

Vasis Deferentibus proximae sunt Vesiculae seminales +d d, mirificae magnitudinis, totae materiâ seminali repletae nive multo candidiores, compage satis firma donatae. Videntur equidem glandulosa gaudere textura; praeterquam, quod musculosae etiam Fibrae, quarum ope ad semen ejaculandum contrahuntur, per eas decurrant. Scilicet aliis quoque omnibus musculosis Fibris, postquam vel e corpore jam protractae sunt, ejusmodi contractio propria est: hinc ipsas etiam has Vesiculas, e corpore Apis exemtas, paullatim sese adhuc contraxisse & corrugasse observavi. Heic vero simul probe animadvertendum est, quod, circa principium radicis +Penis, duo insignes Nervi n n spermaticis Vasis inserantur, qui & hisce ipsis, & radici Penis, plurimos impertiunt ramos, motui harum partium, excretioni & voluptati inservientes. +Pars illa Medullae Spinalis m, e qua hi Nervi oriuntur, heic aliquatenus a latere simul depicta cernitur. Caeterum juxta hos Nervos binae apparent insuper aliae particulae, sive +Ligamenta l l, quorum interventu Partes Genitales in Abdomine alligantur; ut non nisi vi facta suis e locis queant erumpere: id quod tamen de radice Penis, aliisque nonnullis particulis, quae mobiles sunt, uti postmodum dicetur, haud intellectum velim.

Circa exitus Vesicularum seminalium & Vasorum deferentium, ubi loci haec contractiora +sunt, radix Penis sese conspiciendam offert ee; qui quidem satis longus & incurvatus est canaliculus, eo magis semper magisque dilatatus ac tumescens, quo magis extrorsum progreditur; donec tandem in notabilis crassitiei globulum sese expandat, iterumque nonnihil constrictus, denique rursum multo insignius tuber ovatum formet. Intus in hac radicis Penis dilatatione haerens translucet corneo-ossea quaedam particula, saturate fusca, tantillum quasi rubescens, +exiguis foveolis obsita f. Particula haec in medio divisa apparet, ibique loci tunc Penis color limpidus & pellucens conspicitur. Anterius, paullulum tamen a latere particulae modo memoratae, duas praeterea alias observare licet particulas corneas, breviores, minores, quae sibi mutuo conjunctae esse videntur. Fabrica radicis Penis nervea veluti, aut cartilaginis nondum induratae aemula, apparet. Qua semine turget isthaec Radix, ibi

ganschelyk niet en twyfel, dat in den Mens meede geschied, ter plaatse daar syne afbrengende Vaten in manier van Blaaskens gedilateert worden.

Hier digt aan vertoonen haar nu de Zaadblaasjes +d d, die verwonderlyk groot syn, ende gansch met een saadagtige stof vervult, van een couleur veel witter ende blanker als de sneeuw, hebbende een redelyke vastigheid. Het maaksel van deese Blaaskens schynt my klieragtig te syn, behalven dat 'er spieragtige Vesels doorloopen, waar door se haar tot de uitwerping van het saad samentrekken, dat ook alle andere spieragtige Vesels doen, selfs als se nu uyt het lichaam genoomen syn. Gelyk ook deese Blaaskens uyt de Bye genoomen synde, haar allengskens by my hebben komen samen te trekren en de t' samen te krimpen. Hier dient nu wel aangemerkt te worden, dat omtrent het begin van den +wortel der Roede, twee kloeke Senuwen n n de Saatvaten ingeplant worden, die soo haar, als den wortel der Roede, met verscheide takken voorsien, en tot de beweeging der delen, uitwerping en wellust +doen: een gedeelte van het Ruggemerg m, daar deese Senuwen uytspruyten, siet men hier een weinig aan een syde afgebeelt. Vorders vertoonen haar neffens deese Senuwen twee andere deelkens of +banden ll waar door de teeldeelen vast gehegt worden in den Buik, soo dat se niet als met gewelt uyt haar plaats kunnen schieten, dat egter niet te verstaan is van den wortel der Roede, en eenige andere deelkens die beweeglyk syn, als we horen sullen.

 

Aan de uytgangen van de Saadblaasjes, ende die van de afbrengende Vaten, ter plaatse daar se samengetrokken +syn, vertoont sig de wortel der roede e e, dat een redelyk lang ende omgeboogen canaalken is, ende hoe meer naderende na buytenwaarts, hoe meer sig verwydende ende verdikkende, tot het eyndelyk seer merkelyk in een globeuse dikte sig uytset, ende dan sig weer een weynig samentrekkende, eyndelyk weder in een veel merkelyker globositeit, die ovaelagtig is verwyd wort: binnen in deese dikte van den wortel der Roede, siet men doorschynen een hoornbeenagtig deelken, hoog bruyn ende een weinig na 't rooden trekkende van couleur, ende +met kleene kuylkens beset f. Het geseide deelken vertoont sig in het midden van een gedeelt, alwaar dan de couleur der Roede sig doorschynent helder vertoont; voor aan, dan een weinig aan de sy van dit geseide deelken, syn nog twee andere hoornagtige korter ende kleender deelkens te sien, die aan een vast schynen. De structuur van de wortel der Roede schynt als senuwagtig te syn, ofte anders even als het Kraakbeen, dat nog niet

multo est albicantior, quam qua ipsa ejus substantia sola conspicitur; utpote quae limpidior est, nec adeo albida, sed potius quasi vitrum refert: quemadmodum etiam in Vesiculis seminalibus obtinet, qua hae, seminali materie haud turgentes, propriam suam substantiam solam conspectui offerunt.

Subter modo descriptam particulam, aut a +latere ejus, Penis g, sive particula, quae Peni similis esse videtur, comparet; de qua inferius plura dicam. Ab altero autem vel opposito latere illa dein conspicitur vasorum Genitalium particula, quae in quinque spadiceas divisiones interstincta +apparet h: atque paullo inferius, & quasi ab altero iterum latere, similis alia, indivisa +tamen, cernitur particula i, quae, si dissecatur, hirsuta, inaequalis, & veluci setacea esse deprehenditur; cujusmodi fabricam quoque prior illa Particula quinquefida prae se fert. Singulae vero hae tres posteriores Particulae, aeque ac subjacentes & fastigiatae Appendices +cavae k k, corrugatae atque contractae apparent, tenellis similes membranulis compressis: cujus rei ratio mox innotescet. Vesiculae igitur seminales, uti dictum est, & Vasa deferentia, tam in principio suo prope Testiculos, quam ubi, rursus angustiora reddita, terminantur, nec non radix Penis, omnia & singula pellucent: quapropter, sicubi semine emuncta sunt, albicanti ea vitro, vel vitulinae, aut alteri cuidam albescenti gelatinae, similia comparent: at vero, quando semen alicubi in Vesiculis aut Radice disparatum est, tunc visu jucundissima enascitur vitrei quasi Marmoris, aut Achatae, albicantibus punctis distincti species. En! Haec est brevis eorum descriptio, quae ad partium harumce structuram attinent: plura quidem de ea commemorari possent; sed in aliam haec occasionem differo. Quodsi vero tandem harumce partium usum in coitu, modumque, quo semen excernitur, consideramus; adeo sane admirabiles hi sunt, ut propemodum omnia hactenus dicta superent. Particula enim, quam +Penem vocavimus g, nec non altera illa quinquefida +h, tum & caecae appendices fastigiatae +k k, omnes & singulae eriguntur, atque inter erigendum sese ita penitus invertunt; ut superficies earum interna extrorsum evolvatur: quod quidem simili prorsus modo fit, ac nos chirothecam de manu, aut pellem de Fele vel Lepore, detracturi, interiora ejus extrorsum obvertimus. Unde dubius haesito, utrumne erectio

verhart is; daar de wortel vervult is met saad, vertoont hy sig veel witter, als daar men syn substantie selve siet, die sig helderder, hoewel een weinig donkerder en als glasig vertoont, dat ook in de Zaadblaasjes plaats grypt, alwaar se met het saad niet vervult syn, ende men haare eyge substantie siet.

 

Nu onder of ter syden het geseide deelken vertoont +sig de Roede g, of een deelken dat hem schynt te gelyken, daar ik onder meer van seggen sal. Aan de ander of oversyde is te sien dat deelken der Teelvaten, dat sig in vyf castanie bruine verdeelingen +onderscheiden te syn vertoont h: hebbende een weinig lager, en als aan de andere syde nog soo een ongedeelt deelken? Het welke als men opent; men ruig, oneffen ende borstel hayrig van maaksel te syn bevind; gelyk ook het genoemde deelken met syn vyf verdeelingen even op deselve wyse van maaksel is. Alle nu deese drie laatste deelkens, als ook de onderleggende ende spits toelopende aanhangsels +k k die hol syn, vertoonen haar kreukelig ende t' samen getrokken, ende als teere vlieskens, die op ende in een gedrukt syn, waar van dadelyk de reeden blyken sal. Gelyk dan gesegt, de Zaadblaasjes en heenbrengende Vaten, soo in haar begin by de Zaadballen, alsin haar eynde, daar se weer nauwer worden, syn alle doorsigtig, gelyk ook de wortel der Roede, waarom, als 'er het saat uyt is, sy als een witagtig glas, kalfs lil, of als een geley dat wat witagtig van couleur is, haar vertoonen. Maar wanneer het saad hier of daar in de Blaasjes of Wortel van een gescheiden is, soo geeft dit een aangenaam gesigt, want het sig als een glasagtig marmer of Agaat vertoont met witte stippelen. Siet dit is nu soo kortelyk wat belangt de structuur van deese deelen, daar anders meer van sou kunnen gesegt worden, dat ik uyt stelle. Maar soo men nu aanmerkt haar gebruyk in de vermenging, ende de wyse, op welke het saad uitgeworpen wort; die is soo over verwonderlyk, dat se haast alles wat tot nog toe gesegt is voorby passeert. Want de gemeende +Roede g, het deelken met syn vyf verdeelingen h, ende +de blinde spits toelopende aanhangsels k k worden alle opgeregt, en sy stroopen in haar opregting haar heel ende al om, ofte anders het binnenste buyten, even op die wyse, als men een hantschoen, ofte het vel van een Kat en Haas het onderste boven stroopt, als men die aftrekt: waarom ik dan twyfel, of men dit een opregting, ofte eer een omstro-

haec vocanda sit, an potius inversio inflatione producta: namque omnes hae partes simul tunc aëre replentur. Nec sane hactenus memini quidpiam in rerum natura unquam a me visum esse, quocum actionem hancce comparare queam. Fateor: Cochleae Cornicula sua introrsum & extrorsum eadem fere ratione volvunt revolvuntque: at aër huc nihil confert; quin tota actio perficitur manifeste conspicuorum, & elegantissime fabrefactorum, Musculorum adminiculo: id quod circa dictam in Ape erectionem nequaquam obtinet. Quodsi plures Apum Mares in cistella simul conclusi detinentur; frequenter contingit, ut memorataë illae partes e corpore eorum dicta ratione evolutae observentur: qua occasione ego postmodum id ipsum arte imitari didici, Abdomen videlicet digitis meis prehendendo, illasque dein partes e corporis posterioribus exprimendo.

Quando igitur Seminis excretionem, Penisque erectionem, aut potius evolutionem facturus est Masculus; tunc, ut in genere nunc de Genitalium extuberatione agam, caecae Appendices fastigiatae primum evolvuntur; idque in his aeque, ac reliquis partibus, vi aëris introrsum adacti perficitur: eo enim tempore omnes aëre inflantur. Inversio autem memoratarum partium hac ratione peragitur: extrema +Pudendi pars pilosa r prius ab Ape extrorsum premitur: tum dein ejusdem Pudendi extremum +corneo-osseum q q itidem extra ultimos corporis annulos promovetur: eodem tempore +etiam radix Penis e e, una cum ante deceripta, +quam in se continet, cornea particula f, antrorsum +prosilit; simulque Vasa deferentia c c, atque +Vesiculae seminales d d, tum pariter aliquantum versus anteriora ducuntur. Hoc facto igitur mox quatuor distinctae particulae intus e corpore extrorsum sese evolvere incipiunt atque extuberare: binae videlicet Appendices fastigiatae +k k, particula pyramidalis i, & particula +quinque divisionibus interstincta h. Priusquam tamen quatuor hae particulae sese erigant aut evolvant; in antecessum jam videre licet, quo pacto eae paullatim, per quatuor distinctas veluti foveolas, cava, aut foraminula, extrorsum protuberent: cujusmodi apertiones etiam in chirothecae digitis, cum vix saltem eos invertere coepisti, conspiciuntur. Praeterea quoque altera caecarum appendicum, nec non particula quinis divisionibus praedita, per cutem heic tunc transparere observantur.

Appendices, ut dixi, primo invertuntur;

ping door opblaasing noemen sal; want alles wort nog met lucht vervult. Behalven dat ik het ook niet en kan vergelyken met iets, dat ik ooit in de Natuur gesien hebbe. Het is wel waar dat de Slakken haare Hoornkens inwaarts ende uytwaarts bykans alsoo beweegen, maar daar komt geen lucht toe, en dat geschiet door middel van kennelyke, ende seer aardig gemaakte Spieren, dat hier omtrent gansch geen plaats en heeft. Als men veel van de Mannekens der Byen in een doos heeft, soo siet men dikmaal, dat se de geseide deelen soo om gestroopt buyten het lichaam hebben; dat my occasie heeft gegeven, dat selve door konst na te doen, te weeten door het lichaam agter uyt te drukken, vattende den Buik tusschen de vingeren.

 

Nu terwyl het Saad dan uitgeworpen sal worden, en de Roede opgeregt ofte anders omgestroopt; soo ist, om in 't generaal van 't uytpuylen deeser deelen te spreeken, dat de blinde spits toelopende aanhangsels eerst om gestroopt worden, dat soo hier, als omtrent de vordere deelkens, door ingeperste lucht geschiet, want se daar meede op die tyt vervult worden. Het omstropen nu der geseide deelkens gaat aldus toe: Het uyterste hayrige gedeelte +van de Schamelheid r wort eerstelyk van den Bye uytwaarts gedrukt, waar op dan het uyterste gedeelte, dat hoornbeenagtig is, van de geseide +Schamelheid q q meede buyten de laatste ringen van het lichaam beweegt wort; op den selven tyt schiet +ook de wortel der Roede {problem}e e, met syn beschreeven inwendig +hoornagtig deelken f meede na vooren, +gelyk ook in deese tyt de afbrengende Vaten c c, ende +de Zaadblaaskens d d, meede eenigsins na voren bewogen worden. Waar op men dan dadelyk vier distincte deelkens, van binnen uyt het lichaam, haar naa buyten, siet te beginnen om te stroopen en uyt te puylen: als de twee spits toeloopende +aanhangsels k k, het pyramids gewyse deelken i, +ende het deelken met syn vyf verdeelingen h. Eer deese deelkens haar nog opregten of omstroopen, soo siet men haar allengskens, als door vier distincte kuylkens, hollekens, of gaatkens na buyten uytwaarts puylen, gelyk men die opening meede in de vinger van een hantschoen siet, die maar effen begonnen is om te stroopen. En voorts siet men hier een van de blinde aanhangsels, en het deelken met 5 verdeelingen door het Vel heen schynen.

 

De aanhangsels als gesegt, stroopen haar het

earumque basis jam evoluta est, cum caecos apices l l etiamnum intra eas haerere, & nondum inversos esse cernimus. Tum temporis +vero particula pyramidalis i quoque magis magisque sursum sese explicat, aeque ac particula +quinquefida h: particula itidem cornea, +in Penis radice sita f, magis versus anteriora tum propellitur, atque in corneo-osseam Pudendi particulam +q q, altius infigitur: pilosa tamen Pudendi pars nec quicquam interea suo in situ mutatur.

Paullatim deinde memoratae Appendices, tandem penitus inversae, impulso aere distentae +atque turgidae apparent k k: quo tempore rursus +radix Penis e, una cum cornea sua interiore +particula f, adhuc magis extrorsum movetur, atque nonnihil profundius in corneo-osseae +pudendi particulae cavitatem q q intrudi +incipit: particula itidem pyramidalis i jam paullo amplius evolvitur; quin & particula quinis +divisionibus praedita h, quae tunc ex parte inversa est, jamque conspectui patet: hirsuta +interim Pudendi par r hactenus nihil subit mutationis.

Hoc ipso autem tempore particula pyramidalis +i, tota tandem penitus evolvitur atque dispanditur: explicat quoque se altera particula, quinas divisiones, brevibus setis hispidas, gerens, atque elegantissime venustissimeque +tunc incurvata apparet hh: unde equidem tanto jucundius nascitur spectaculum; quandoquidem quinque illae divisiones spadicei sunt coloris, reliquum vero illius particulae membranaceum +albicat. Caeterum caecae Appendices k k tum temporis suam retinent figuram; nec nisi cornea particula, intus in radice Penis sita, paullatim magis magisque extrorsum protruditur, ulteriusque in corneo-osseam Pudendi partem +q q intromittitur: quo fit, ut radix Penis e rectior evadat; dum interim pars Pudendi hispida +r adhuc, qualis ante erat, permanet.

Quodsi tandem partes hasce sic porro exprimere quis pergit; tunc cutis, inter particulam pyramidalem atque illam, quae quinque divisionibus gaudet, media, paullatim ampliatur & distenditur: unde dein fit, ut ita dictus Penis +g ibi loci compareat; utpote qui totus sese pariter extrorsum invertit, membranaceam monstrans +fabricam, elegantesque in capite rugas t. +Tum quoque particula pyramidalis i denique tota explicatur atque dispanditur: quin & particula cornea, intra radicem Penis conclusa +f, tota penitus, una cum magna radicis Penis parte, extra corpus premitur, atque

eerste om, synde haar grond al uytgeset; wanneer +haare blinde tippen l l, nog binnen in haar ende onomgestroopt te sien syn. Op welken tyt dan ook +het pyramids gewyse deelken i, sig meer ende meer opwaarts uytset; als ook doet het deelken met syn +vyf verdeelingen h: het hoornbeenig deelken in de wortel +der Roede f schiet ok meer na vooren, wordende in het hoornbeenige deelken van de Schamelheid +q q dieper ingeslooten: maar het hayrig deel van de Schamelheid blyft onverandert in situatie.

Vorders siet men de geseyde Aanhangsels allengskens heel omgestroopt ende met ingedreeve lucht +uyt geset, ende opgevult te weesen k k: op welken tyt +de wortel der Roede e met syn inwendig hoornagtig +gedeelte f, nog meer na buyten beweegt wort, en wat verder in de holligheid van het hoornbeenken +der Schamelheid q q begint ingestooten te +worden: gelyk ook het pyramids gewyse deelken i wat breder uytgeset word, als ook het deelken met syn +vyf verdeelingen h, dat nu ten deele omgestroopt is en sigtbaar word; blyvende het hayrige gedeelte +van de Schamelheid r onverandert.

 

Op deese tyt nu is 't, dat het pyramids gewyse deelken +i ganschelyk uyt geset en verbreet wort; als ook het deelken met syn vyf kort borstelige verdeelingen +h h, dat sig dan seer cierelyk ende aardig omgebogen vertoont, het welke, alsoo deese vyf verdeelingen castanie bruyn syn, ende het vordere gedeelte daar van vliesig ende wit, soo veel te aangenamer om te sien is. Vorders soo blyven de blinde +Aanhangsels k k in haar figuur; wordende alleen het inwendig hoornagtig gedeelte in de wortel der Roede allengskens meer en meer na buyten geschooven, en verder in het hoornbeenagtige deelken der Schamelheid +q q opgeslooten; waar door de wortel der Roede e regter wort; blyvende het hayrige gedeelte +van de Schamelheid r onverandert.

 

Eyndelyk soo men het uytsetten deeser deelkens continueert, soo wort het Vel tusschen het pyramids gewyse deelken ende dat met syn vyf verdeelingen allengskens verbreet en uytgerekt, ende alsoo vertoont sig dan aldaar ter plaatse de gemeende Roede +g, die sig meede ganschelyk om ende uytwaars stroopt: synde hy van maaksel vliesig met aardige +fronselen op syn top t. Wordende vorder het pyramids +gewyse deelken i geheel verbreet en uytgerekt; ende het hoornagtig deelken, binnen in de wortel +der Roede beslooten f, wort geheel en al met een groot gedeelte van de wortel der Roede als buy-

+per mediam velut Pudendi partem corneam q q, +& pilosam rr, transadigitur: hinc tunc particula quinquefida itidem sub id tempus plane dilatatur atque eousque distenditur; ut ab utroque latere +deorsum, versus pilosam Pudendi partem rr, reclinata prorsus quasi ibi loci dispareat. Quum vero istae partes pelluceant; ideo tum +temporis memorata particula cornea f, utpote evibrata, per cutem & dictum Penem transparere cernitur; dum interim particula, quinque divisionibus instructa, plane subter illam diducta, expansam veluti membranam aemulatur, nonnullisque etiamnum lineis vel striis spadiceis exornata apparet, inter quas quinae ejus divisiones conspiciuntur. Verum haud duco necessarium, haec ut omnia ac singula depingam. +At vero caecae Appendices k k tunc, nulla omnium memoratarum mutationum ratione habita, in pristina sua figura atque situ persistere observantur.

Dum istae partes hac ratione constitutae sunt, +infra ita dictum Penem g notabilis quaedam apertura +u cernitur, quae subter & inter particulae corneae, intus in radice Penis sitae, partes comparet: per hanc vero apertionem non solum ipsa modo memorata particula, sed & radicis Penis magna pars, foras exprimi potest, sicque effici, ut semen inde copiosum profluat. Videtur hinc +mox descriptum Pudendi cavum u verus esse +seminis meatus; quanquam ita dicto Peni g t id officii aliquamdiu adtribuerim: at vero caecum hunc esse, aeque ac alias partes, exituque carere animadverto. Quapropter cogitando assequi haud possum, cuinam usui inserviat isthaec particula: quemadmodum nec capio hactenus, quid praestet utilitatis altera illa partiticula quinquefida, quam pariter pro Pene quis habere posset. Contra vero videor mihi quam manifestissime videre, quod interior +cornea particula f eum in finem fabrefacta sit, ut suo rigore radicem Penis dilatet, apertamque servet; quo semini per hanc liber detur transitus. Et sane, uti ego quidem arbitror, ejusmodi cautione omnino opus erat, ob impetum ingentem, quo hae partes exprimuntur: quodsi enim particula illa non corneae foret duritiei; facile fieri posset, ut dictus meatus comprimeretur, adeoque seminis ejectio impediretur. An vero illae particulae, quae aëre inflantur, conferre forsan queant ad partes reliquas extra corpus propellendas; & utrum cavitas, per quam semen transit, natura-

+ten het lichaam, ende door het hoornig q q ende hayrig +r r gedeelte der Schamelheid voort geperst: waar door dan het deelken met syn vyf verdeelingen ganschelyk op deese tyt gedilateert wort, ende soo seer uytgerekt, dat het aan weersyde neerwaarts schuyvende +na het hayrige gedeelte der Schamelheid r r daar omtrent als heel komt te verdwynen. Waarom alsoo deese deelen doorluchtig syn, soo siet men op deese tyt, het geseide uytgeschoote hoornagtig deelken +f, door het vel ende den gemeenden Roede heen schynen; terwyl het deelken met syn vyf verdeelingen daar heel onder uytgerekt synde, aldaar als een uytgespanne vlies sig vertoont, ende dan nog met eenige castanie bruyne striemen, of streepen beset of verciert schynt, waar tusschen in de vyf verdeelingen haar sigtbaar toonen. Dan het welk alles ik niet nodig oordeel af te tekenen. Voorts siet men de blinde Aanhangsels in haar figuur en situatie +k k, niet tegenstaande alle dese veranderingen.

Terwyl deese deelen haar nu soo vertoonen, soo +siet men onder den gemeenden Roede g, een merkelyke +opening u, die onder en tusschen de deelen van het inwendig hoornagtig deelken in de wortel der Roede sig vertoont; door de welke men niet alleen het geseide deelken selve, maar ook nog een groot gedeelte van den wortel der Roede kan uyt drukken, waar door dan het saad overvloedig uytloopt; +soo dat de geseide holligheid der Schamelheid u, eygentlyk de passagie van het Saad sou weesen, +hoewel de gemeende Roede g t daar eenigen tyt by my voor aangesien is. Dan hy is als de andere deelen blind ende sonder uytgang, waarom ik dan ganschelyk niet en kan bedenken, wat dit deelkens gebruyk sou mogen weesen, nog ook dat andere deelken met vyf verdelingen, dat men meede voor een Roede sou kunnen aansien. Daar in tegendeel het gebruyk van het inwendig hoornagtig deelken +f my seer klaar schynt, als dienende, om door syn styfte den wortel der Roede te dilateeren, ofte open te houden, om het saat doortogt te geeven; dat na my dunkt nodig was, door de sterke persing deeser deelen, door dewelke, soo dit deelken niet hoornbeenig was, het ligtelyk toegedrukt soude kunnen worden, en alsoo belet het uytschieten van het saat. Of nu de deelkens, die met lucht opgevult worden, soude kunnen dienen, om de andere deelen buyten het lichaam te helpen beweegen, dat souw

lis sit, an autem vi, qua partes hasce e corpore expressi, a me producta; aliquanto accuratius adhuc investigandum foret: neque enim isthaec mihi satis liquido hactenus patent.

Verum tempus est peculiarem harumce partium inversionem breviter describendi. Caecae +igitur Appendices fastigiatae k k primum emergere, +sensimque inverti k k incipiunt; donec +demum totae penitus evolvantur k k. Eodem tempore particula etiam pyramidalis exire +parat i, & paullatim magis magisque i, semet +invertendo i, protuberat; donec ultimo tota +pariter exporrigatur i. Altera dein particula, +quinis divisionibus interstincta h, pedetentim +in conspectum prodire cernitur h, & semet +invertere h; donec paullo magis explicata tandem plane invertatur, spectaculum oculis +exhibens elegantissimum hh. Postremo ita dictus +Penis g minutatim, inter pyramidalem illamque, +quae quinque gaudet divisionibus, particulas, propellitur, & aëre inflatur g t; simulque tum temporis particula, quinis praedita divisionibus, penitus dilatatur, & subter ita dictum Penem, plane ad pilosam Pudendi partem +r r versus, removetur. Interea vero, dum +haec fiunt, radix Penis e, ejusque interior +cornea particula f, pauxillatim antrorsum & extra corpus moventur; ut ideo ostium, e quo +semen evibratur u, tum demum probe conspici queat.

Quum igitur propemodum omnes istae partes vi aëris extrudantur; in propatulo est ratio, +ob quam nonnullae earum, sicubi aëre non turgent, intus in corpore corrugatae contractaeque adpareant g h i k k. Quin patet etiam, +qua de causa memoratam ante particulam g Penem vocitem; scilicet ideo solum, quia quandam +Penis similitudinem veluti mentitur g t: dummodo enim perforata foret, nec non vi sanguinis atque seminis erigeretur; majori sane jure pro vero eam Pene habere liceret, quam quidem particulam illam quinquefidam, quae itidem impervia est. Pars hujusce Penis posterior, +corpori proxima u, adspectu elegantissima est, claritate sua pedem veluti vitri crystallini, costis exiguis interstincti, referens; nisi quod tantilla albedo intermista limpitudinem aliqua ex parte obscuret.

Ex descriptione atque iconibus hactenus exhibitis horumce Genitalium satis constat, vix ac ne vix quidem fieri posse, ut omnes, aut nonnullae saltem istarum partium in Foe-

kunnen ondersogt worden, als ook of de holligheyt, daar het Saad door uyt gaat, natuurelyk is, dan of sy door het uytdrukken deeser deelen veroorsaakt wort: waar omtrent ik my nog niet voldoen kan.

 

Maar het is nu tyt, om kortelyk de particuliere omstrooping deeser deelen te beschryven: het is dan, +dat de blinde spits toelopende aanhangsels k k het eerste haar beginnen uyt te setten, ende allengskens +omgestroopt te worden k k, tot se ten laatsten +ganschelyk uytgeset worden kk. Het pyramids gewyse deelken begint sig ter selver tyt ook uyt te +setten i, puylende allengskens meer, ende meer i +door syn omstroopen uit i, tot het ten laatsten ganschelyk uytgerekt wort i. Het vordere deelken met +syn vyf verdeelingen h siet men hier allengskens sigtbaar +worden h, ende sig omstroopen h, tot het wat meer uytgeset synde, eyndelyk geheel omgekeert +word, ende seer cierelyk sig dan vertoont. h h. +Ten laatsten soo wort de gemeende Roede g, allengskens tusschen het pyramis gewyse deelken ende dat met syn vyfverdeelingen uyt gedreeve ende +met lucht op gespannen g t; terwyl dan op die tyt het deelken met syn vyf verdeelingen geheel gedilateert wort, en onder den geseiden Roede heel na +'t hayrig gedeelte der Schamelheid r r weg geschooven. Synde, terwyl dit alles geschiet, de wortel der Roede +e, en syn inwendig hoornbeenig deelken f allengskens naa vooren ende buyten het lichaam beweegt, soo dat men de opening daar het saat door uytschiet +u, als dan eerst te regt sien kan.

Terwyl nu meest alle deese deelkens door lucht uyt gedreeven worden, soo blykt de reden klaar, waarom eenige deeser deelen, als se met deselve niet vervult en syn, dan rimpelig in het lichaam, en 't samen +getrokken g h i k k sig vertoonen. De reden blykt +ook, waarom ik dat geseide deelken g de Roede noem, dat niet als om syn gelykenis is, waar door +het sig de Roede te syn als liegt g t: want sekerlyk soo het doorboort was, ende dan door bloet en saat uytgedreeven wierd, het sou waarelyk de Roede kunnen weesen, veel bekwamer als het deelken met syn vyf verdelingen, dat meede niet doorboort is. Van agteren, daar deese Roede naa het lichaam toestaat +u, is het seer cierelyk aan te schouwen, sig vertonende om syn doorlugtigheid, als de voet van een cristallyne glas met ribbekens, dan een weinig witagtig, dat de doorlugtigheid wat verdonkert.

 

Uyt de beschryving ende de afbeelding deeser Teeldeelen soo blykt, dat het seer kwalyk mogelyk is, dat alle of ook eenige van deese deelen in het lichaam van het Wyfken souden kunnen toegelaten

mellae corpus admittantur: quapropter firmus crediderim, quod Apum Foemella valido tantum seminis, a Mare excreti, odore foecundetur. Neque id sane, quantumvis peregrino modo aures adficiat, tanquam absurdum reprobari a quopiam velim. Primo enim, quamvis Apum Masculo Penis, aut saltem Peni similis particula, videatur esse impertita; haec tamen impraegnationi patrandrae nequaquam sufficit: quia non solum impervia est; verum etiam, propter situm & siguram suam, intra Foemellae corpus admitti nequit. Imo quanquam vel eo etiam admitteretur Penis; haud tamen aptus is esset deferendo in uterum semini; utpote quod penitus aliam per viam excernitur. In Crabronibus mirabilis est & distinctius conspicuus Penis: ab utroque enim hujus latere duo cernuntur cornei uncinuli, quasi unguiculi, quorum ope Crabro sese extremo vulvae Foemellae annulo infigit, tumque Penem suum porro in uterum promovet. In Bombycibus & Pene Nasicornis id ipsum vel manifestius etiam datur conspicere. At vero experiundo didici, quod sperma Apum masculinun adeo validum odorem atque virus exhalet; ut, modo septem vel octo Mares simul in capsula fuerint inclusi, haec seminis illorum odore vehementius, quam quis crediderit, qui subtiles hosce vapores seminales nunquam olfecit, inficiatur. Et quamvis etiam partes, sperma continentes, in Mare nulla penitus gauderent apertione; nec nisi, per violentam corporis postici expressionem, a me productus fuisset ante memoratus exitus; haud tamen ideo minus credibile mihi videtur, quod subtiles seminis particulae per tenellas atque inflatas Genitalium organorum membranas, facili negotio, penetrare, solaque sua aura Foemellam impraegnare queant. Nonne enim docet experientia, quod vel ipsum albumen, aeque ac vitellus, paullatim per membranas duramque ovi testam exspirent? Secundo: licet vel apto etiam ad verum coitum Pene instructi forent Mares; haud tamen opportuna iis unquam conceditur occasio cum Foemella rem habendi: quandoquidem haec indesinenter Apum operariarum agmine circumdata est, nec unquam ab his sola alicubi relinquitur: ut adeo ne imaginari quidem sibi quis ulla ratione possit, Apes operarias Foemellae locum accessumque ad exercendam Venerem daturas esse. Quodsi vero quis regerat, Mares tum temporis forte cum Foemellâ coire, quando circum domunculam illam, e qua Foemella provenit, ad-

worden: waarom ik dan sekerlyk geloof, dat het Wyfken der Byen alleen door de sterke lugt van het uitgeworpe saat van het Manneken vrugtbaar wort, het welk niemant behoeft vreemt te denken, hoe wonderlyk dat het ook in onse oren klinkt. Want voor eerst hoewel het Manneken der Byen een Roede schynt te hebben, of ten minsten een deelken dat daar naa gelykt, soo is het onnut tot de voorteeling, om dat het niet alleen niet doorboort is, maar ook, om dat het in het lichaam van het Wyfken, van weegen syn figuur en situatie, niet en kan toegelaten worden. En hoewel het daar in al ontfangen wiert, soo was het nog onbekwaam, om het saad in de Lyfmoeder te brengen, 't geen dat door een heel andere weg uitgeworpen wort. In de Horsels is de Roede wonderlyk en kennelyker, als hebbende aan weersyden der selve twee hoornbeenige haakskens, die men klaaukens kan noemen, waar meede hy in de uyterste ring der Schamelheid van het Wyfken vast haakt, en dan voorts syn Roede in den Lyfmoeder brengt: gelyk men dat selve, dan wat klaarder, ook siet in de Sywurmen, en in de Roede des Neushoorns. Voorts soo leert my de ervarentheid, dat het saat der Mannekens in de Byen van sulk een sterken lugt en reuk is, dat als er maar seven of agt van deselve in een doos syn geslooten geweest, sy die soo kragtig met de lucht van haar saat infecteeren, dat het kwalyk te gelooven is, voor die deese subtile saat-dampen noit gerooken heeft. En hoewel de saatdeelen gansch geen opening souden mogen hebben, maar dat deselve alleen, door het agter uyt drukken van het lichaam, van my soude veroorsaakt kunnen syn, soo vind ik nogtans geen swarigheid om te gelooven, dat de subtiele deelen des saats, door de tere en vliesige opgeblase delen der Teelleeden, ligtelyk souden kunnen heen dringen, om het Wyfken, alleen door de lucht van het saat te beswangeren. Want de ervarentheid leert, dat selfs het wit en het door van een Ey wel met 'er tyt door syne Vliesen, en syn harde Schaal uitgewaassemt wort. Ten anderen soo is het ook niet mogelyk, dat deese Mannekens het Wyfken in het bysonder souden kunnen aantreffen, om daar meede te vermengen, al was haar Roede daar bekwaam toe, door reeden dat het Wyfken geduurig door de Werkbyen omringt is, dewelke het niet alleenig laten. Soo dat het ganschelyk onmogelyk is, om selfs sig te verbeelden, dat se het Wyfken tot de vermenging soudden plaats en toegang geeven. En

haerescunt; tamen ne sic quidem fieri id potest: quum eorum organa Genitalia haud sane ita comparata observentur, ut operi huicce exsequendo ulla ratione accommodata sint. Interim si ante memorata apertio, per quam semen effluit, naturaliter datur in Genitalibus; facilis equidem accedo opinioni cujusdam meorum Amicorum, qui existimat, Mares, cum per circumstrepens aliarum Apum agmen sese penetrant, tantillum seminis Foemellae corpori affricare, sicque eam foecundam reddere posse: attamen corruit rursus isthaec opinio, si dictum illud ostium, quo semen exit, haud naturale est. Quapropter potius mihi videtur & verisimilius posse concludi, quod Foemella per fortem solummodo & subtilissimam masculini seminis auram foecundetur. Quodsi enim octo saltem tales Masculi vehementem adeo odorem spirare valent; quid, quaeso, eorum quadringenti simul efficient? Atqui probabile est, tantum, quin forte etiam majorem, Masculorum numerum unico in Alveari dari: quod equidem haud difficile foret certo cognoscere; modo quis vel Masculos ipsos, vel cellulas, in quibus Masculi exclusi sunt, numeraret. Adde, quod alia etiam Animantia simplice duntaxat seminis attactu, sive aspersione, suas Foemellas foecundent: quemadmodum in Piscibus & Avibus obtinet. In Piscium genere sane observamus, quod Ovula, a Foemella in aquam ejaculata, simpliciter tantum Lactibus Masculi conspergantur, atque hac ratione foecunda fiant. Id ipsum quoque circa Ephemerum obtinet: hujus enim Foemella, in aëre volitans, Ovula sunt in aquam excutit, quae Masculus dein investigat, suoque semine vel Lactibus conspergit atque foecundat. Cum igitur Piscibus aqua inserviat loco medii, per quod seminis virtus foecundans Ovis communicatur; an tandem adeo paradoxon videbitur, quod Apibus aër pro medio sit, cujus interventu subtiles seminis particulae, per Alveare dispersae, ad Ovarium Foemellae foecundandum transferantur? Universa sane organorum Genitalium Masculi constitutio id confirmat: innuunt idem fortissimi illi vapores seminales, qui naribus percipiuntur; sicubi vel pauci quidam duntaxat Mares, examinandi tempore, per aliquot saltem horarum spatium simul intra capsulam conclusi haeserunt. Quin hactenus propositis rationibus adjungi etiam possunt aureae Harvei observationes; quibus profecto quam evidentissime demonstratur, quod vel in ipsis etiam Hominibus atque Brutis se-

genomen men mogt hier op antwoorden, dat de Mannekens met het Wyfken de vermenging souden aangaan, wanneer sy om het huysken, daar het Wyfken uyt voortkomt, hangen, soo is dat ook onmogelyk van wegen de onbekwame constructie haarer Teelleeden, om dat werk te verrigten, alsoo sy daar ganschelyk niet toegestelt syn. Maar soo nu de opening, daar het saat door passeert, natuurelyk in de Teelleeden is, soo kan ik geern het gevoelen van eener myner vrienden toestaan, dat de Mannekens, als se door de andere Byen heen loopen, wel eenig saat aan het lichaam van het Wyfken kunnen vryven, om dat vrugtbaar te maaken; maar dat gevoelen heeft weer geen plaats, soo die opening, daar het saat door uytgaat, niet naturel is. Waarom ik dan veel liever en ook waarschynelyker wil besluyten, dat het Wyfken alleen vrugtbaar wort, door de sterke en subtiele lucht van het mannelyke saat. Want kunnen agt Mannekens alleen soo een kragtige lucht van haar geeven, wat sal dan niet het getal van vier hondert kunnen, die 'er waarschynelyk in een Korf syn, en mogelyk nog meerder; dat men seker sou kunnen weeten, indien men de Mannekens, of haare huyskens, daar sy in uytgebroeit syn, telden. Doet hier nog by, dat ook andere Dieren, alleen door een simpele aanraaking, of besproeying van saat, haars gelyke vrugtbaar maaken, als in de Visschen en Vogelen plaats grypt. Al waar men in de Visschen siet, dat op de Kuyt of Eyeren, die van het Wyfken in 't water geschooten syn, simpelyk de hom van het Manneken gesproeyt wort: waar door dan deselve vrugtbaar worden. In het Haft gaat dit meede soo toe, alwaar het Wyfken in de lucht vliegende haare Eyeren in 't water schiet, dewelke van het Manneken opgesogt synde, door syn saat of Hom besproeyt, en vrugtbaar gemaakt worden. En gelyk in de Visschen het water het middel is, waar door de kragt van het saat tot de vrugtbaarheid der Eyeren deselve meede gedeelt wort; waarom sou men het dan soo wonderlyk vinden, dat hier in de Byen de lucht het middel was, waar door de subtiele deelen van het saat, in de lucht van de Bye korf verspreit weesende, tot de vrugtbaarheid van den Eierstok in het Wyfken overgevoert wiert? Te meer, nademaal de gansche constitutie van de Teeldeelen in het Manneken dit bewaarheid, als ook de kragtige saat dampen die men van eenige weynige Mannekens in de neus ontfangt, wanneer sy in de swerm tyt maar eenige uuren in een doosken syn opgeslooten geweest? By de voorgestelde reedenen kan men nog voegen die gulde observatien van Harveus: de

men nequaquam in Uterum perveniat; sed quod subtiliores tantum, & sensibus vix percipiendae, seminis particulae sint, quae coitus tempore corpus universum alterant, atque, secundum mea in Homine observata, Ovum aut Ova muliebria, jamjam in Ovario viventia, perfectiore vita motuque impertiunt. Semen nequaquam in Uterum pervenire, sequenti experimento quam certissime constat. Cani masculo, in ipso coitu, Penis retro nodum illum, quem tum temporis facit, ligetur, & mox abscindatur; statimque tunc Foemella aperiatur: semen omne in Vagina haerens observabitur. In genere gallinaceo Gallus tantummodo semen fuum, per minuta duo foraminula emissum, simpliciter ad Vulvam Gallinae affricat: quandoquidem is nec Pene gaudet, nec alia quadam notabili productione suorum Vasorum Deferentium; quippe quae alias vel in communem simul canalem coeunt, vel, uti in nobis, ope Urethrae extra corpus producuntur: interim tamen subtiles affricti hujusce seminis Gallinacei particulae per Membranas, Nervos, Vasa, imo per universum corpus Gallinae penetrant, unicum saltem hujus Ovarium adfecturae atque foecundaturae. Simili propemodum ratione semina terrae commissa, aut simpliciter tantum in hujus superficie haerentia, ab humore terrestri affici videmus: sic etiam tantillum fermenti totam massam fermentat, movet & aptat. Particula illa, quae in Ape Peni similis adparet, mirificae est tenuitatis & subtilitatis, fabricaeque elegantissimae: unde eam quoque, tanquam rem contemplatione dignissimam, adservo. Unicum adhuc videtur posse objici dubium, modo propositam meam opinionem, de Foemellae per odorem foecundatione, impugnans: scilicet quod Foemella forsan, tempore coitus, Vulvae suae extremitatem intra corpus Maris immittat; quemadmodum Muscis quibusdam usitatum est. At regero, quod extremitas Uteri in hac nostra Foemella nequaquam tali modo fabrefacta sit, ac quidem in Muscis: praeterquam, quod & illa argumenta, quibus ante docui, Marem haud facile ad Foemellam appropinquare, coitumque minime sub universo circumstrepentium Apum agmine fieri posse, tunc adhuc solvenda supersint. Adde, quod evidentissimis insuper probationibus prius evincendum foret, apertionem, a me circa ossiculum corneum in radice Penis observatam, e qua semen expressi, naturalem esse, atque in statu naturali eousque extra corpus emitti. Imo, vel hisce etiam omnibus

welke onwederspreekelyk bewysen, dat ook in de Menschen en redenlose Dieren het saad niet in den Lyfmoeder komt, maar dat het alleen de subtile ende de onbegrypelyke deelkens desselfs syn, die het gansche lichaam op die tyt veranderen: en volgens myne observatien in den Mens, het vrouwelyk Ei, ofte de Eieren, die alreede in den Eierstok leeven, een volmaakter leeven ende beweegen verschaffen. Dat het saad in de Lyfmoeder niet en komt, kan men sekerlyk weeten, als men een Hont in de vermenging syn Roede maar agter de knoop die hy maakt toebint, en dan voorts deselve afgesneeden hebbende, de Teef dadelyk opent: soo salmen al het saad alleen in de scheede vinden. In de Hoenderen strykt de Haan syn saad door twee subtiele gaatkens maar simpel over de Schamelheid van de Hen, want hy heeft geen Roede, ofte anders geen merkelyke productie van de wegbrengende Vaten, die een gemeene canaal andersins maaken, of door middel van de Pisleider, als in ons, buyten het lichaam uytgaan. En egter passeeren die subtiele deelen van het aangevreeve saad der Haan, door de Vliesen, Senuwen, Aderen ende het gansch lichaam der Hen, en dat alleen om den eenigen Eierstok te beweegen of vrugtbaar te maaken. Eeven haast op die wyse als de vogtigheid der aarde doet, omtrent de ingeworpe saaden, jaa ook die daar maar simpelyk op rustende ende de aarde rakende syn: ofte anders gelyk een weinig suur deessem het gansche deeg suur maakt, dat roert ende beweegt. Dat deelken nu, dat sig even als een Roede in de Bye vertoont, is verwonderlyk teer, dun ende subtiel, ende ook seer aardig van maaksel, waarom ik het als een groote curiositeit bewaar. Een tegewerping dunkt my sou men kunnen formeeren tegens dat ik gesegt hebbe, dat het Wyfken door den reuk vrugtbaar wort: te weeten dat mogelyk het Wyfken haar extremiteit van de Schamelheid in het lichaam van het Manneken, ten tyde der vermenging brengt; gelyk sommige Vliegen dat doen. Waar op ik antwoorde, dat het uiterste des Lyfmoeders soo niet gemaakt is, hier in ons Wyfken, als wel in de Vliegen: behalven dat die argumenten van my by gebragt, als dat het Manneken het Wyfken niet wel kan naaken, en dat deese vermenging dan midden onder den ganschen trop Byen niet wel sou kunnen geschieden, geheel onopgelost souden blyven. Behalven ook dat men heel ontwyfelbaar sou moeten bewysen, dat de opening omtrent het Hoornbeenken, in de wortel der Roede, daar ik het saat door geperst heb, daar naturelyk was, en dan ook, dat dese opening tot soo ver natuurlyk uyt het lichaam beweegt wierd. En als dan sou men even wel nog een grote swarig-

concessis, adhuc tamen perquam esset difficile demonstrare, quod Apum coitus illi, qui nonnullas inter Muscas obtinet, similis sit. Coitus sane Crabronum, quae Apum quoque species est, huic opinioni itidem videtur refragari. At potius forsan quis sustinebit, quod, quamprimum Foemella suam perfregit cellulam, Masculus statim in hanc irrepat, coitumque intus in cellula jam cum ea instituat: ita nimirum, praeter alias, & haec allegari posset ratio, cur Foemellarum domunculae multo, quam Apum reliquarum, sint majores. Verumtamen omnia isthaec tantum conjectatoria sunt, & organorum Genitalium fabricae non solum adversantur; sed nec pro certis admitti unquam possunt aut debent, nisi quousque experimentis prius stabiliuntur: neque enim video, quod per experimenta tandem cognosci non possit, quanam ratione Foemella isthaec foecundetur. Mea interim sententia, quod videlicet haecce foecundatio solius interventu odoris fiat, eousque firma satis & rata permanet. Foemella igitur examinandi tempore, per solam Masculorum auram seminalem, quae in Alveari sese diffundit, foecunda redditur; atque hinc triplex, quod in Ovario Foemellae datur, semen suam adipiscitur fertilitatem: nempe aliquot millia Ovorum, e quibus tandem Apes operariae proveniunt; pauca dein quaedam Ovula, e quibus Foemellae excluduntur; & aliquot centena, quae Masculos proferunt. Binae tamen posteriores Apum species haud prius, quam anno demum proxime sequente, in Alveari progenerantur; nisi quando Alveare eodem ipso anno examinaturum est: tunc enim Masculi inde prodeuntes negotio isthoc in annum subsequentem rursus funguntur.

Quodsi, mi Lector! Genitalium horumce organorum mirabilem fabricam, &, quod in hac elucet, summum artificium pro dignitate contemplatus fueris; videbis sane, DEUM vel minutis hisce in Animalculis, eorumque partibus, stupenda etiam miracula inclusisse & obsignasse; neque adeo difficile esse haec detegere atque recludere, modo sedulam quis eorum investigationi operam adhibere non recuset. Cogita igitur! Quantos Ingenia acriora & perspicaciora profectus in hisce facere possent, si suam ad haec indaganda industriam locare vellent: quae enim ego hactenus tenui duntaxat calamo descripsi atque figuris exhibui, non nisi leves sane rérum ipsarum umbrae sunt: sagacioribus autem Ingeniis demum facile foret, isthaec omnia funditus multoque perfectius, in

heid hebben, om deese manier van vermenging, op die manier als sommige Vliegen doen, te bewysen Dan dat de vermenging der Horsels, dat ook een soort van Byen is, schynt om ver te stooten: ten sy men sou willen meenen, dat als het Wyfken wyt haar Huysken kwam te breeken, daar dan dadelyk een Manneken kwam by in te kruypen, soo dat dan de vermenging binnen in het huysken sou geschieden; ende dat het selve dan onder anderen de reden sou syn, waarom haar huysken veel grooter als dat der andere Byen is. Dan dit syn alle gissingen, strydende niet alleen tegens de structuur der Teelleeden, maar waar van men niets voor seeker moet nog kan neemen, als dat wel geexperimenteert is; gelyk men sekerlyk sou kunnen door experimenten weeten, hoe dit Wyf ken vrugtbaar wort; blyvende ondertusschen myn gevoelen genoegsaam bewaarheid, dat het niet als door de reuk alleen geschiet. En soo wort dan het Wyfken in de swerm tyt vrugtbaar, alleen door de saatlucht der Mannekens, die in de Bykorf uytdampt, waar door dan een driederhande saat in de Eierstok van het Wyfken syn vrugtbaarheid verkrygt, als eenige duisent Eyeren, daar de Werkbyen met ter tyt uyt komen, eenige weynige daar de Wyfkens uyt voortspruyten, en eenige honderden, daar de Mannekens haar oorspronk uyt neemen, en dewelke twee laatste soorten der Byen, eerst het jaar daar aan, in de Korf voort geteelt worden. Ten sy, dat se het selfde jaar swermden, op welke tyt dan die Mannekens, die daar uyt voortkomen, dit werk voor het andere jaar weer verrigten.

Soo men nu deese Teeldeelen haar kunstig maaksel, ende de konst daar in wel bemerkt, soo sult gy sien ô Leeser, wat versegelde wonderen GOD, selfs in deese kleene Dierkens ende haare deelen, opgeslooten heeft, ende hoe ligt sy haar ontdekken en ontsluiten, als se maar neerstig ondersogt worden; wat souden dan kloeke ende verstandige geesten hier omtrent niet al vermoogen, soo sy hier omtrent haare neerstigheid in het werk wilden stellen? want sekerlyk het syn maar de simpele schaduwen der dingen, die ik hier flauwelyk beschryf ende verbeeld; ende die snedige verstanden in haaren grond of volder perfectie ligtelyk tot GODS lof soude kunnen ondersoeken en ontdekken: ende voor my ik beken seer geerne, dat ik my niet verder bekwaam sie, als maar van verre GODS werken te beschouwen,

Summi Numinis gloriam, evolvere & patefacere. Quod ad me attinet: fateor ego lubentissime, quod adeo tenuis sit mei capacitas animi, ut non, nisi ad Opera DEI e longinquo saltem adspicienda, sufficiam. Imo quo ea adspicio frequentius, eo semper magis magisque meae convincor ignorantiae, meamque imbecillitatem & miseriam cognosco.

Ut hactenus descripta tanto liquidius intelligi queant; libet heic insuper adjungere iconem Genitalium Hydrocanthari majoris; in quibus Testiculi praeprimis horumque fabrica maxime notabiles sunt.

Tab. XXII. Fig. V.

+a Penis, qui, medio inter partis Corneae prominentias loco situs, in coitu, sanguinis ope, inflatur atque erigitur.

 

+b bCornea pars Penis, hunc, in medio situm, veluti firmans.

+c c Radix Penis, similiter, ac in Ape mellifera, fabrefacta.

+d Testiculus alterius lateris, qualis primo intuitu, cum suis nondum liberatus est Fistulis pulmonalibus, apparet.

+e e Testiculus Fistulis suis pulmonalibus expeditus; ut interior ejus fabrica, quae tubulosa est, aut ex tenuibus teretibusque constat filamentis, possit conspici.

+f f Vasa Deferentia, quae, uti in Homine & Brutis, altero suo extremo e Testiculis proveniunt, aut, si mavis, tubulatis horumce filamentis continuata sunt.

+g g Vasa Deferentia dilatata, vel illa horum pars, qua aeque, ac in Homine & Ape Mare, materiem quandam seminalem secernunt.

+h h h h h h Vesiculae seminales, extremis suis eleganter cincinnatae, atque ibidem fere similes Vesiculis seminalibus in Homine.

+ii Sex Vasa caeca, quae circa radicem Penis sese aperiunt, & forte Prostatarum vice funguntur.

Ut denique hancce Anatomes Apum historiam finiam; Medullae Spinalis in Ape descriptionem nunc subjungam, iconem ejus, iconisque explicationem simul una exhibiturus. Reliqua autem omnia, quae porro de hisce Animalculis dici adhuc possent, cujusmodi, inter alia, est descriptio ossium aut corneo-ossearum partium, quibus Apes gaudent, sicco pede praetereo: quum enim Apes continuo aliquot jam abhinc mensium spatio, interdiu Anatomen exercendo, noctu autem scribendo,

ende dewelke hoe ik se meer besie, hoe se my meer ende meerder van myn onweetentheid overtuygen, en myn onmagt doen kennen en ellende.

 

Ik sal hier nog by doen tot meerder verklaaring der beschreeve saaken, de figuur der Teelleeden van de groote Waterschalbyter, alwaar de Saadballen ende haar structuur seer merkelyk syn.

Taf. XXII. Fig. V.

+a De Roede, die in het midden tusschen de uittrekselen van het Hoornige gedeelte peplaatst synde, in de vermenginge, door 't bloed opgeblasen en opgeregt wort.

+b b Het hoornige deel der Roede, waar door deeze, in het midden geplaatst als vast gehouden word.

+c c De Wortel der Roede van maaksel als in de Honingbye.

+d De Saadbal aan de eene sy, soo sy hem in 't eerst, ende wanneer hy nog van syne Longpypen niet gesuyvert is, vertoont.

+e e De Saadbal van syne Longpypen ontwert, op dat syn inwendige structuur die pypagtig is, of uyt fyne holle draatkens bestaat, mogt her voortkoomen.

 

+f f De afbrengende Vaten, die als in den Mens en de Dieren aan het eene eynde uyt den Saadbal spruyten, of met syne tubuleuse pypkens continueren.

+g g De afbrengende Vaten verwyd, ofte die plaats, alwaar se eeven als in den Mens en Mannelyke Bye een saadagtige stoff afscheiden.

+h h h h h h De Saadblaasjes, die op haare eynden aardig gekronkelt syn, ende haar ten naasten by aldaar vertoonen, als de Saadblaasjes in den Mens.

+ii De ses blinde Vaten, die by de wortel der Roede haare openingen hebben, ende mogelyk het gebruyk van de Prostaten gegeeven is.

Om nu deese verhandeling van de ontleding der Byen te eyndigen, soo sal ik de beschryving van het Ruggemerg in den Bye, soo door de uytlegging als de voorstelling van syn figuur, te gelyk doen; al het andere, wat meer van deese Dierkens sou kunnen gesegt worden, agter latende, als onder anderen de beschryving van haar Beenen of hoornbeenige deelkens. Gelyk ik ook deese verhandeling opschorte, om dat ik nu eenige maanden, soo by dag te ontleeden als by nagt te schryven, daar in ben besig geweest, dat niet tegenstaan-

me detinuerint; ideo vel magis etiam tractatui huicce colophonem imponere animus est: quamvis abunde perspiciam, posse nonnullas Apum partes longe accuratius adhuc investigari. Interim vix crediderim, notabiles a me errores esse commissos: quapropter Ingeniorum perspicaciorum censurae omnia fidenter submitto, meliora addiscere nunquam subterfugiturus.

Tab. XXII. Fig. VI.

+a Medulla Spinalis Masculi, in principio suo nodata, sive illa Cerebri pars, quam, in descriptione Oculi, inferne dissecti, Cerebro, Corticali substantiae, & Fibris transversis, conjunctam sive continuatam esse dixi. Pars haec, quae Nervis Oculorum originem dat, a mox recensitis partibus facillime abscedit; modo vel leviter saltem contrectetur. Quanam ratione Oculi, in aliis Insectis, nec non in Bombyce, ratione Cerebri vel Medullae Spinalis, constituti sint, hactenus nondum investigavi: sed eorum saltem Nervos, quemadmodum in Verme apparent, delineavi: prout in figura, quam praegressae Nasicornis historiae inserui, est videre; ubi simul & Nervus recurrens conspicitur, quem heic in Ape postmodum quoque observavi.

+b b 1. 2. 3. &c. Sunt septem subsequentes Medullae Spinalis Noduli, in quos Medulla, cum & per Pectus, & per Abdomen, decurrit, dilatatur: eaedem hae literae etiam Nervos ibidem pullulantes ostendunt.

+c c c c Nonnulli Nervi, qui non ibi loci e Medulla oriuntur, ubi haec sese dilatat; sed ex ipsis binorum Nervorum majorum, Medullam constituentium, divisionibus.

+d d d & c. Loca quaedam, quibus Medulla finditur vel dehiscit: quod in Homine & Brutis nunquam observatur.

+e Pars Medullae, quae in Capite sita est; tum & quae in Collo: haec quidem, in Collo, intra particulam quandam tenuissimam, corneam, conclusa haeret.

+f Pars Medullae, quae in Thorace collocata est, ibique potissimum Fibris muscularibus, Crura, Alas &c. moventibus, prospicit.

+g Pars Medullae, intra angustam illam corneam particulam, qua Abdomen cum Thorace conjungitur, conclusa.

+h Pars Medullae, quae in Abdomine sita est, & non Visceribus solum, sed & Musculis Annulorum aeque ac Aculei, Nervos impertit.

de ik klaarelyk sie, dat men eenige van haare deelen nog veel netter sou kunnen ondersoeken, hoewel ik egter niet en vertrouw, dat ik merkelyk sal gedwaalt hebben, waarom ik het alles ter proef van gaauwe verstanden overgeeve, seer gaarn willende onderregt syn.

Taf. XXII. Fig. VI.

+a Het Ruggemerg in het Manneken knoopgewys in haar begintsel, ofte dat deel der Hersenen, het welk ik in de beschryving van het Oog van onderen, met de Hersenen, de bastagtige substantie, ende de dwars leggende Vesels hebbe gesegt te communiceeren of aaneenhangende te weesen. Dit gedeelte, daar de Zenuwen der Oogen uytspruyten, wykt seer ligt van de geseide deelen af, en dat door het minste handelen. Hoe de Oogen in de andere Insecten als ook in de Sywurm, haar met de Hersens of het Ruggemerg gedragen, heb ik tot nog toe niet ondersogt, maar alleen haare Zenuwen in de Wurm, die heb ik, soo se daar haar vertonen, uytgebeelt, als te sien is in haar figuur, die in de voorgaande verhandeling van de Neushoorn ingelast is, en alwaar men de wederkomende Zenuwen siet. Die ik ook hier in de Bye naderhant gesien hebbe.

+b b 1. 2. 3. &c. De seven volgende knoopkens van het Ruggemerg, daar hy sig vervolgens soo in de Borst als in de Buyk dilateert; nog wysen deselve letteren de uytspruytende Senuwen daar ter plaatse.

 

+c c c c Eenige Senuwen die niet uyt het Merg daar hy sig dilateert spruyten, maar uyt de verdeelingen van de twee groote Senuwen, die het Merg maken, selve.

+d dd &c. Eenige plaatsen, daar het Merg van een wykt ofte gaapt, dat in den Mens of Dieren noit gesien wort.

+e Het deel des Mergs dat in het Hooft legt, als ook in den Hals, en daar het in de Hals in een seer dun hoornagtig deelken beslooten is.

 

+f Het deel des Mergs dat in de Borst legt, ende aldaar voornamentlyk de spieragtige Vesels voorsiet, als die de Beenen, Vleugelen &c. beweegen.

+g Het deel des Mergs dat beslooten is in dat enge hoornbeenig deelken, dat de Buyk aan den Borst hegt.

+h Het deel des Mergs, dat in de Buyk legt, ende neffens de Ingewanden ook de Spieren der Ringekens en die des Angels voorsiet.

+i i Duo insignes Nervi ad Mandibulas aliasque partes distributi: sunt hii iidem, quos ante in Oculi figura exhibui.

+k k Duo Nervi ad Proboscidem tendentes, gustui forte inservientes.

+l l Duo alii Nervi, qui in Musculos Proboscidis feruntur. Nervos olfactui atque auditui destinatos hactenus indagare mihi non licuit.

 

+m m Duo Nervi, e Medullae principio versus Oculos, uti existimo, transmissi: quod tamen pro certo nolim asserere; utpote qui nec me, nec alios decipere amo: perquam enim difficile est hanc rem pervidere; quia partes Cerebri superiores heic loci cum Medulla unitae sunt.

+n n Duo Nervi e Thorace ad superiores Abdominis Musculos protensi, simul cum Medulla in angustum illud filamentum, quod Thoracem cum Abdomine connectit, inclusi.

 

+o o Duo validi Nervi, qui maximam partem radici Penis, aliisque generationis organis, inseruntur: quemadmodum in figura harumce partium indicatum est.

+p p & c. Pars Medullae magnitudine paulum auctiore repraesentata.

+q q & c. Substantia Medullaris externa, fissum quasi Nervum referens.

+r Altera Medullae portio, substantiae ejus Medullari interposita, cujus accessu Medulla proprie in nodulum dilatatur. Est haec nequaquam adeo albicans, ac quidem substantia Medullaris; sed nonnihil grisea, carnis colori accedens. Ideo autem sorsan Medulla, heterogegeneae ejusmodi substantiae interventu, dilatatur & crassior redditur; ut tanto major inde concilietur firmitas Medullae ad Nervos suos emittendos: +quemadmodum sub lit. c c pariter videre licet, ubi vel ipsa etiam Medullaris substantia crassior reddita est. Forte tamen isthaec dilatatio alteri praeterea usui inservit: materies enim illa dilatans ejusdem mihi videtur esse indolis, ac substantia Cerebri Apum, atque cum Corticali substantia, Fibrisque transversariis, convenit. Adjungerem heic nunc delineationem Fistularum pulmonalium, quarum insigni numero gaudent hi Nervi: at certus sum, sola descriptione aeque pulchram harum ideam posse acquiri. Substantiam istam, quae Medullari interposita est, nunquam satis depraedicandus Malpighius quoque, in eximio suo de Bombyce tractatu, commonstravit, Fistulasque ibi pulmonales simul depictas dedit. Con-

+i i Twee sterke Senuwen na de Kakebeenen en andere deelen gaande; deese Senuwen syn deselve, die in de figuur van 't Oog aangeweesen worden.

+k k Twee Senuwen na de Snuit gaande, die mogelyk tot de smaak doen.

+l l Twee andere Senuwen na den Snuit die syn Spieren voorsien. De Senuwen die tot de reuk ende het gehoor doen, die en heb ik tot nog toe niet kunnen opspeuren.

+m m Twee Senuwen uyt het Merg in syn begin uytgaande na de Oogen, soo ik meen, dan daar ik egter niet veel van kan seggen. Want ik wil nog my nog andere bedriegen. En dit is ook moeyelyk te sien, om dat de bovenste delen der Hersenen hier met het Merg vereenigt syn.

 

+n n Twee Senuwen, die uyt de Borst na de bovenste Spieren van den Buyk voornamentlyk gaan: deese worden dan met het Merg te gelyk in dat nauwe draatken, dat de Borst aan de Buyk hegt, ingeslooten.

+o o Twee sterke Senuwen, die voor het meeste gedeelte den wortel der Roede, ende de andere deelen ingeplant worden; als in de figuur van die deelen aangeweesen is.

+p p &c. Een gedeelte van het Merg nog wat grooter getekent.

+q q &c. De Mergagtige substantie van buyten in manier als een gespleeten Senuw.

+r Het andere gedeelte van het Merg, tussen syn substantie ingevoegt, ende waar meede hy eygentlyk tot een knoopken dilateert. Deese substantie is soo wit niet als die van het Merg, maar een weinig grys en naa de vleesch couleur trekkende. De reeden, waarom het Merg door soo een onnatuurlyke substantie gedilateert of verdikt wort, is mogelyk, om hem tot syn uytspruytende Senuwen meer +vastigheid te geeven, als by de letteren c c meede te sien is, alwaar de Mergagtige substantie selve dikker is gemaakt: ten sy nogtans dat dit selve dilateren nog een ander gebruyk mogt hebben, want deese substantie schynt my van den selven aard te syn, als die van de Hersenen der Bye, overeenkomende ook met de bastagtige substantie ende de dwars leggende Vesels. Ik sou hier nu wel afbeelden de Longpypen, die deese Senuwen veel hebben, maar dat kan alsoo ligt uyt de beschryving verstaan worden. Deese substantie, die tusschen de Mergagtige in legt, heeft den onvolpryselyken Malpighius in syn deftig tractaat van den Zywurm meede aangeweesen, en ook de Longpypen daar afgebeelt.

Constitueram heic pedem figere: verum quandoquidem, observationes meas revolvens, nonnulla adhuc, historiam Apum spectantia, in iis reperi, prius haec libet exponere. Breviter itaque historiam Lupi Alvearium exhibebo. Est Lupus Insectum, quod, cum in Apum Alvearia pervenit, veluti perniciosa horum pestis considerari debet; quoniam Ceram iis contentam plane consumit atque exedit. Animalculum igitur, quod Apum Cultoribus proprie Lupus audit, Vermiculus est, minori Erucae +quoad formam similis a, cujus corpus, Capite atque postrema Caudae incisura annulari simul computatis, in quatuordecim divisiones interstinguitur. Praeterea corpus hujusce Erucae utrinque novem monstrat Puncta Respiratoria, quorum prima & ultima (quod quidem huicce Vermiculo peculiariter datum invenio) altero tanto majora sunt, quam reliqua iis interposita. Fistulae pulmonales albidae per corpus transparent. Caeterum Vermiculi hujus corpus glabrum est, nec nisi rarius dispersis pilis, exiguis, tenuibus, oblongis, obsitum. Cum is sese contrahit, regulares in ejus cute rugae albicantes enascuntur. In Capite cernuntur Oculi, Dentes, Labium unicum, nonnullae Setae articulatae, & Papilla netui inserviens. Colore hic Vermiculus gaudet carneo: nisi quando color vi transparentium contentorum nonnihil immutatur. Movet autem sese eodem, quo reliquae Erucae, modo, & quandoque aequali celeritate retrorsum ac prorsum reptat: quem in finem sedecim ipsi Pedes dati sunt; sex nimirum antici, octo medii, binique postici. Pedes antici acutis instructi sunt Unguiculis: medii vero & postici insignem Unguium numerum in extrema Plantae suae circumferentia collocatum ostendunt. Nascitur iste Vermiculus ex minutissimo quodam Ovulo, +oblongo, quod a subgriseo Papilione b, Tineae formam prae se ferente, in Ceram sive Favos deponitur. Est autem, qui ex hoc Ovulo provenit, +Favis perniciosissimus Vermis a: neque enim solummodo eos corrodit, quia Cerâ vescitur; quod quidem ipsi cum Vermibus Bombyliorum commune esse existimo: imo vero cellulas etiam cereas, quacunque transit, mordendo pervias reddit rotundis foraminibus; ut hinc unicus nonnunquam Vermis quinquaginta aut sexaginta ejusmodi cellulas simul perfringat atque destruat. Porro maxime animadvertendum est, quod Vermis hic semper, quaqua +permeat, textum cavum atque tubulatum c c

Alhier had ik nu voorgenoomen te eyndigen, dan alsoo ik myne observatien oversiende, eenige saaken, de historie der Byen nog rakende, aldaar vinde, soo sal ik die nog eerstelyk voorstellen. En verhalen dan alsoo kortelyk de Historie van de Wolf, dat een Insect is, het welke het Wasch in de Korven der Byen geheel verteert ende opeet, soo dat het als een snoode pest in de Korven, daar het inkomt, is. Het Dierken, dat dan eygentlyk de Wolf van de Byenhouders genoemt wort, is een Wurmken, +van fatsoen als een kleen Rupsken a, synde syn lichaam, soo met het Hooft als de laatste ringwyse inkerving van de staart, in veertien verdeelingen onderscheiden. Aan weersyden van het lichaam van dit Rupsken siet men negen Ademhalende stippen, waar van ik in deese Wurm particulier vinde, dat de laatste ende de eerste Stippen eens soo groot als de andere syn, die tussen beiden staan; de Longpypen siet men wit door 't lichaam heen schynen. Vorders is het lichaam van deese Wurm glat, dan hier ende daar met verspreide, dunne en langwerpige Haayrkens beset. Wanneer hy sig samentrekt, komen daar gereguleerde witte rimpels op syn vel. In 't Hooft syn de Oogen, de Tanden, een Lip, eenige gearticuleerde Borstels, met dan een Spin-tepelpelken te sien. De couleur van dit Wurmken is lyfverwig, ten sy de couleur wat verandert van wegen de doorschynende inhoud. Syn beweeging is op de wyse van de andere Rupsen, somtyts gaat hy soo vaardig voorwaarts als agterwaarts uyt, en dat door middel van 16 voeten, die hy van voren ses, in 't midden agt, en agter aan twee heeft. De voorste Voeten syn met spitse Nagelkens voorsien, de middelste ende agterste hebben een groot getal Nagelen in de uyterste ronte van haar Voet geplaatst. Dit Wurmken neemt syn oorspronk uyt een seer kleen ende langwerpig Eyken, het welk +een grysagtige Kapel b, van fatsoen als een Motte, in het Wasch of Honingraat komt te setten. De +geseyde Wurm, die uyt dit Ey voortkomt a, is seer schadelyk in het Honingraat, want het dat niet alleen verbrieselt, om dat het daar by leeft, gelyk ik oordeel dat de Wurmen der Hoorntorens ook van haar Wasch leeven; maar hy byt over al, daar het passeert, ronde gaaten in de Huyskens van het Wasch, soo dat somtyts een Wurm wel een vyftig of sestig huyskens te gelyk doorbreekt ende bederft. Dan dat seer aanmerkelyk is, is, dat over al, waar het passeert, het een hol ende pypagtig spintsel +c c maakt, waar door het als door gegrave loop-

fabricetur, in quo is, tanquam in cuniculis, celerrime ab uno ad alterum extremum transire, & velocissime etiam retrorsum excurrere potest. Quod si tum temporis Vermem hunc comprehendere conaris; videbis illum, praesertim ope Unguium, quibus postremi ejus Pedes instructi sunt, semet quam firmissime defigere. Nisi Vermis hic mature eliminetur, aut in principio ab ipsis Apibus interficiatur, atque ex Alveari exportetur; totum is Favum ejusmodi textis replet, multiplicesque haec in flexus atque anfractus circumagit: ut ideo Apes non solum angustentur; quippe quae Unguibus Pilisque suorum Pedum frequenter in ista texta semet illaqueant; verum & universum Alveare potissimum pessumdetur. Ut autem accuratius indagare possem veram horum Animalculorum indolem: egomet ipse aliquando victum eisdem per tempus quoddam suppeditavi: at, cum propterea Ceram, apertae capsulae inditam, in meo cubiculo aëri libero exposuissem; intra brevissimum temporis spatium totus meus Favus a multis ejusmodi Vermiculis plane comestus erat: prius tamen nonnullos eorum Papiliones per cubiculum meum volitantes observaveram Quin vidi tum Vermiculos hosce eousque famelicos; ut vel mortuarum quarundam Apum, quae etiamnum in Cera haeserant, Ventres exederint, imo vel ipsas quoque earum Alas ne quidem intactas reliquerint. +Caeterum mirabilissimos etiam per Favum cuniculos egerant c c. Praeter huncce Vermiculum, alius quidam datur minor, & minore itidem +Papilionum e specie oriundus d, qui Favis pariter multum infert damni, Ceramque, Cancri instar, corrodit. Vermiculus hic non solum Cerae perniciosus est; sed vel ipsis etiam Apibus: quandoquidem hasce suum per textum neci dat atque occidit. Id tamen nonnisi casu fortuito contingit: vidi enim Vermiculum istum, quando etiamnum minutus Apum cellulas, in quibus Nymphae delitescunt, perfringit, Ceramque ibidem comedit, suis excrementis tantopere Nymphas obruere; ut vix cognosci amplius queant. Accedit etiam, quod is ipse, cum, pabuli sui obtinendi gratia, undequaque circum Nymphas obrepit, has comprimat atque pessumdet: quod tamen mali ab adultiore potissimum, cujus corpus plusculum spatii occupat, infertur. Invitus & iracundus in hunc Vermem isthaec didici; quum fecibus suis inquinaret atque interimeret Nymphas aliquot, quas ipsemet excubare constitueram.

graaven, seer vaardig van het eene eynde tot het andere kan passeeren, ende ook seer snel agterwaars uytloopen. Soo men de Wurm op deesen tyt grypen wil, soo hout hy sig ongemeen Sterk vast, bysonderlyk met de Nagelen van syn alderagterste Voeten. Als deese Wurm niet verstoort wort, ofte ook in het begin van de Byen gedoot, en uyt de Korf gedraagen wort, soo maakt sy het heele Honingraat vol van diergelyke spinsels, die wevende met alderhande kromme bogten ende omweegen, soo dat het daar door de Byen niet alleen benaauwt, want de Nagelen en Hayrkens van haar Voeten dikmaals in dit spinsel warren, maar hy bederft ook den ganschen Korf voornamentlyk. Om den aard van dit Dierken nog beeter te ondersoeken, soo heb ik se eens eenigen tyt selfs de kost gegeeven, maar naa dat ik het Wasch in een open doos in myn Kamer in de lucht gestelt hadt; soo was binnen een seer geringen tyt myn gansche Honingraat door veele diergelyke Wurmen op gegeeten, naa dat ik te vooren, eenige van haar Poppen in myn Kamer vliegende gevonden hadt. En ik sag, dat haare Wurmen soo graag in 't eeten geweest waaren, dat se selfs eenige doode Byen, die nog in 't Wasch saaten, haar Buyk uytgegeten hadden, ja selfs haare Vleugelen niet ongeschonden hadden gelaten: hebbende +sy voorts seer wonderlyke c c loopgraven door het Honingraat gemaakt. Behalven dit Wurmken is nog een dat kleender van maaksel is, ende ook van een kleender aard van een Pop voort +komt d, dat het Honingraad meede veel schade doet, ende door syn Wurm het Wasch als een kanker verteert. Deese Wurm is niet alleen dan schadelyk voor het Wasch, maar ook voor de Byen selve, want het die dood, ruineert ende ombrengt, dan niet als toevallig door syn spintsel, en terwyl hy, wanneer hy nog kleyn is, de Huyskens der Byen, daar de Popkens in syn, doorbreekt, soo heb ik gesien, als hy het Wasch daar eet, dat hy dan de pypkens soo vol met syn vuiligheden beset, dat men se haast niet bekennen kan, behalven dat hy onder, voorby, neffens en boven haar om kruypt om syn voetsel te hebben, waar hy haar dan drukt, plettert ende doot, dat hy voornamelyk doet, als hy nu wat grooter is geworden, ende syn lichaam meer plaats beslaat. Ik heb dit met moeyelykheid en toorn op deesen Wurm ondervonden, wanneer ik eenige Popkens selfs wilde uytbroeyen, die hy my bescheet ende bedorf. Terwyl deese Wurm

Quandoquidem Vermis iste Cera, loco alimenti, utitur; hinc ejus etiam excrementa propemodum similis sunt naturae. Si ea, tenui vitro excepta, prunae imponuntur, principio quidem Cerae instar liquescunt; at postmodum indurescunt, atque haud aliter, ac tostus Apum Panis, inter digitos in pulverem friabilia redduntur. Excrementa haec colore gaudent nigro, figura hexagona, & manducata dulcedinem simul atque tenacitatem, uti Cera, exhibent: unde omnino, ope Spiritus Vini, Tinctura ex iis elici posset; cujusmodi quidem ex aliis quibusdam Animantium excrementis parari, & usibus deinde medicatis adhiberi consueverunt. Nec sane difficile foret insignem horumce excrementorum quantitatem coacervare; modo usus eorum cognitus haberetur. +Vermis hic, postquam satis comedit, textum e sibi de novo conficit ovatum, candidum, atque in hoc semet includit, ambitum ejus suis nonnunquam excrementis circumtexens. Quandoque hi Vermes, sigillatim quilibet, quandoque eorum quadraginta aut quinquaginta simul congregati texunt: elapso autem inde aliquo tempore intus in textis suis in Chrysallides +sive Aurelias f mutantur; ut ideo ad tertium naturalium mutationum, sive in membris accretionum, Ordinem, hujusque modum secundum pertineant. Postremo Vermes isti, figuram Chrysallidum jam adepti, ultimam suam cuticulam intus in textis suis exuunt, tandemque ex his prorepentes in alata Animalcula accrevisse +d b, formamque Papilionum induisse observantur. Papiliones hi frequenter circa ostia Alvearium consident, ingressumque veluti solicitant; quo tamen ab Apibus utplurimum prohibentur: sunt enim formidabiles Apum hostes; quamvis & haec & omnes reliquae Tinearum species debilia tantum sint Animalcula, quae digitis facile inpulverem friari possunt. Apes etiam haud prius Papilionibus istis mali quid inferunt; nisi cum hi ob inordinatum suum volatum, qui tantum non omnibus Papilionibus in usu est, alis Apes percutiunt, atque in Alveare irrepere tentant. Minor harumce Tinearum species subgrisei est coloris, Alisque gaudet quatuor, nonnihil splendentibus, Pedibus sex, duabusque longis atque acuminatis Antennis, supra Oculos collocatis. Altera species major aliquantum obscuriorem prae se fert colorem, Alasque quodammodo maculosas, quarum in medio, aut ea parte, qua corpori innituntur, tres utrinque conspiciuntur eminen-

het Wasch tot syn voetsel gebruyt, soo syn ook syn vuyligheden haast van den selven aard. Als men deese vuyligheeden op een kool vuur boven op een dun stuksken glas legt, soo smelten se als Wasch in 't begin, daar na worden se hartagtig, en laten haar tusschen de vingeren tot stof vermalen, even als het gebraade Byenbroot doet. Deese vuiligheden syn swart van couleur, en seskantig van figuur, gekaut synde is 'er een soetigheid ende ook kleverigheid in, als in het Wasch, soo dat men daar met Brandewyn wel eenige tinctuur uyt sou kunnen haalen, gelyk men wel eenige andere vuiligheden der Dieren soo handelt, en die in de geneeskunst gebruykt. In quantiteit sou men deese vuiligheden kunnen vergaren, soo men haar nut kon uytvisschen. Als deese Wurm genoeg gegeten heeft, soo spint hy +op een nieuw een ovaal helder wit spinsel e, daar hy sig in besluyt, en waar rontsom hy syn vuiligheden somtyts vast spint. Somtyts spinnen deese Wurmen bysonder, somtyts spinnense met haar veertig ende vyftig in geselschap by malkanderen: eenigen tyt hier na veranderen deese Wurmen binnen +in haar spintsel in gulde Poppen f, soo dat se onder de derde soorte van de natuurelyke veranderingen, of aangroeyingen in leedemaaten op de tweede wyse behooren. Ten laatsten soo stroopen deese Wurmen, die nu de figuur van gulde Popkens vertoonen, haar laatste huytken binnen in haar spinsel af, ende daar uyt kruypende soo siet men, dat se in gevleugelde dierkens vergroeyt syn +d b, ende de gestalte van Poppen vertoonen, die men dikwils omtrent de monden der Bykorven vint sitten, ende ingang verzoeken, dat egter de Byen gemenelyk beletten, want het gevreesde vyanden van haar syn; hoewel deese ende alle andere soorten van Motten swakke Dierkens syn, ende ligtelyk tusschen de vingeren in pulver gevreven worden, en de Byen doen haar ook niet eerder eenig kwaat, voor dat se door haar onordentelyk gevlieg, dat meest alle Kapellekens doen, haar met de Vleugelen komen te slaan, en den Korf in kruypen willen. De kleenste deeser soorte van Mot is grysagtig van couleur, een weinig glinsterent van Vleugelen, diese vier hebben met ses voeten ende twee lange spitse Hoornen boven de Oogen geplaatst. De andere grooter soort is eenigsins gespikkelt van Vleugelen, en wat donkerder van couleur, hebbende aan weersyden op het midden van haare Vleugelen, of daar se op haar lyf rusten, drie klee-

tiae, exiguae, plumosis e squamulis conflatae, similique modo, ac reliquae omnes Papilionum squamulae plumatiles, fabrefactae: nequaquam enim verae sunt plumulae, quae mirificos illos atque elegantissimos Alarum colores producunt, sed squamosae potius particulae, petiolis suffultae. Aldrovandus hanc Papilionum speciem quoque depictam dedit, & nomine Tineae Alveorum insignivit.

Sciscitari jam quis posset, quaenam sit ratio, ob quam Apes Vermiculos hosce sive Lupos, qui ipsarum opificium eousque pessumdant atque abliguriunt, suis in Alvearibus tolerant? Idque vel tanto magis paradoxum videtur, quandoquidem Apes ipsos suos Masculos, sub finem Augusti, interficiunt, horum Alas Dentibus suis confringunt, eosque ex Alveari exportant, neque vel tum etiam missos faciunt, nisi postquam penitus fuerint interemti: quin ne alienas quidem Apes, nec ipsos etiam Crabrones, sua in Alvearia admittunt. Verum in promptu est hujusce quaestionis solutio: praecipua enim ratio in eo consistit, quod Foemella tum vel sterilis sit; vel satis multa non pariat Ovula, adeoque haud, uti par est, Apum numerum multiplicet; aut mutilata forte, manca, Alis destituta, aliove quodam modo labefactata sit. Hisce evenientibus quum Apes vulgares nullis gaudeant Vermibus, quos alant, quorumve domunculas aedificent; aut etiam, sicubi Alveare forsan, ob parciorem Apum inhabitantium numerum, spatiosius est, quam ad eas, earumque Progeniem, capiendas requiritur; ut ideo Proles supremam saltem Alvearis partem occupet: tunc Apes, omnem munditiei atque nitoris suorum domiciliorum conservandi curam abjicientes, vitam agunt incuriosam, desidem, & irregularem, nec nisi perparum quoque Mellis colligunt: quin si Mares tum temporis in Alveari dantur, hos etiam minime interficiunt: quandoquidem enim, praeter sui ipsarum alituram, nihil habent curandum, & omni affectu, quo alias in Prolis suae conservationem feruntur, veluti exsolutis nimio plus etiam temporis suppetit ad evolandum, sibique ipsis prospiciendum; ideo, sine ulla quasi solicitudine, perquam inordinate vivunt, Masculosque itidem nonnunquam in multam usque hyemem superstites relinquunt. Praeterea ante dicti Papiliones quoque aliquando inferne subrepunt in Alveare; ut Ovula sua intus in Ceram deponere queant: id quod praecipue contingit, cum Apum Cultores inferiorem

ne verheventheeden, die uyt pluymige schobbekens bestaan, ende in maaksel met alle de andere pluymige schobbekens der Kapellekens over een koomen; want het eygentlyk geen veerkens syn, die de couleuren der Vleugelen maaken, maar het syn schobagtige deelkens, op steelkens staande, die haare verwonderlyke ende cierelyke couleuren uytmaaken. Deese soort van Kapel heeft Aldrovandus meede gekent, waarom hy hem noemt de Mot der Bye-korven.

Men sou hier nu kunnen vraagen, waarom de Byen deese Wurmen of Wolven in haare Korven dulden, nademaal sy haar werk soo seer bederven ende verslinden? Te meer sou men dit kunnen vraagen, nademaal sy de Mannekens der Byen selver in 't laatst van Augustus komen om te brengen, die de Vleugelen met haare tanden te breeken, ende uyt de Korven te draagen, sonder haar dan nog te verlaaten, voor al eer sy heel gedood ende omgebrogt syn, ja terwyl sy ook geen vremde Byen, ofte ook de Horsels selve in haare Korven willen toelaten? maar hier op valt seer ligt te antwoorden, also de grootste reeden bestaat, in dat het Wyfken of onvrugtbaar is, of geen Eyeren genoeg set, ende alsoo geen Byen genoeg aanfokt, ofte ook dat het verminkt, lam ende sonder Vleugelen is, ofte andersins kwalyk gestelt. Als deese dingen gebeuren, soo dat de gemeene Byen geen Wurmen te voeden hebben, ofte ook haare Huyskens op te bouwen, ofte andersins dat ook de Korf, door dien de Byen daar te weinig in syn, meer als te wyd voor haar ende haar Broetsel is, het welk dan boven in den Korf geplaatst wort; soo laten sy de sorg van haare woningen schoon ende suyver te houden vaaren, ende leiden alsoo een onagtsaam, luy, ende ongeregelt leeven, vergaderende in die tyt ook seer weinig Honing; soo daar ook Mannekens op deesen tyt in den Korf syn, die en brengen sy dan ook niet om, want se niet te doen hebbende als haar selfs te voeden, ende van alle moed om haare Jongen te beschermen als ontslagen weesende, ende ook meer als te veel tyt hebbende om uyt te vliegen, ende haar selfs te versorgen; soo leeven se als sonder alle agterdenken in groote onorder; soo dat dan somtyts de Mannekens tot al verre in den Winter komen over te blyven, en dan soo kruypen ook deese Kapellekens van onderen wel in de Korf, om haar Eyeren in 't Wasch te setten; wanneer de Byenhouders de rant van de Korf aldaar niet digt maken, hoe-

Alvearis marginem accurate ubique obturare negligunt; quamvis vel ipsae etiam Apes nonnunquam hujusce rei curam gerant. Ubi igitur Cultores Apum ejusmodi quodam malo gravari Alveare vident; quod facile videre, imo etiam praevenire possunt, modo Alveare subinde invertant & perlustrent; tunc ipsorum est medelam illi adferre. Lupus quidem Alvearibus arcetur Ceram eo infectam effringendo aut exscindendo. Foemella autem si male habet, occidenda est, Apesque in aliud Alveare effundendae. Quodsi vero dein in altero isthoc Alveari nimium parcus fuerit Apum numerus; tria Alvearia in unum cogere, Apes consociare, &, novae confusionis vitandae gratia, alteram quoque Foemellam interficere oportet. Scilicet Apes vulgares saltem quovis modo ad officium suum denuo compellendae sunt: id quod fieri satis facile potest; quum inditam sibi naturam ducem in eo sequantur, nec alio egeant magistro. Praeter huncce ex Tineis oriundum Lupum, alia adhuc dantur Animalcula Apibus infesta: ita enim Virgilius IV. Georg.

 
Nam saepe Favos ignotus adedit
 
Stellio, lucifugis congesta cubilia Blattis.
 
Immunisque sedens aliena ad pabula Fucus,
 
Aut asper Crabro imparibus se immiscuit armis,
 
Aut dirum Tineae genus, aut invisa Minervae
 
In foribus laxos suspendit Aranea casses:
 
Quo magis exhaustae fuerint, hoc acrius omnes
 
Incumbunt generis lapsi sarcire ruinas.

Pervulgata fertur opinione, quod Apes aspera & turbida tempestate, violentaque saeviente procella, lapillum, pedibus suis comprehensum, secum serant; ut hujus ope contra venti & incitati aëris vehementiam sese librent: unde hunc in modum canit Virgilius IV. Georg.

 
Nec vero a stabulis, pluvia impendente, recedunt
 
Longius, aut credunt coelo, adventantibus Euris;
 
Sed circum tutae sub moenibus urbis aquantur,
 
Excursusque breves tentant, & saepe Lapillos,
 
Ut cymbae instabiles, fluctu jactante, saburram,
 
Tollunt; his sese per inania nubila librant.

wel de Byen dat somtyts wel selve doen. Welke tekenen dan als de Byenhouders merken, dat se met den Korf somtyts om te keeren ende te besigtigen ligtelyk doen kunnen, en ook wel verhoeden. soo is haar beroep dit alles te helpen. De Wolf wort uyt de Korven geweert, met het Wasch dat daar meede geinfecteert is daar uyt te breeken ofte uyt te snyden. Het Wyfken soo het kwalyk gestelt is moetense dooden: en de Byen in een andere Korf storten, en soo daar ook te weinig Byen in die tweede Korf waren, soo moeten se van drie Korven een maaken, de Byen vereenigen, ende ook het tweede Wyfken, om een nieuwe confusie te myden dooden; ende alsoo de gemeene Byen weer tot haar behoorlyken pligt tragten te brengen; het welke alsoo se haar natuur daar maar in volgen, ende anders niet te leeren syn, ligtelyk te doen is. Behalven deese Wolf, die uit Motten syn oorspronk neemt, syn er nog meer Dierkens die de Byen kwellen. Virg. IV. Georg.

Want dikwils at, eer men het merkte, een gestarrende Haagdis de raten: een Mot kwam by donker in de cellen snoepen: de vuige Hommel sat, en verteerde eens anders kost; of de felle Horsel mengde zig met eenen scherpen Angel hier onder; of een vervloekte Honingworm kwam 'er in, of Arachne van Minerva gehaat spon haar breed Spinneweb in de deur. Hoe de Korven meer van onnut Wasch gezuivert zyn, hoe zy naarstiger zullen aanhouden, om de afbreuk van haar Jongen te boeten.

Daar is een gemeen gevoelen, dat de Byen in hart ende onstuymig weer, als ook sterke ende felle winden, een steenken tusschen de pooten souden neemen, gelyk als Virgilius IV. Georg. soo poëtiseert, om haar tegens de wint ofte de aangedreeve lucht te balanceeren.

Zy zullen, indien het regenen wil, niet ver uyt haar hol vliegen, nog, zo er wint opsteekt, zig in de lucht begeeven, maar digt onder haar steevesten veilig haar water zoeken, en niet verre van honk vliegen, ook dikwils, gelyk hobbelige schuiten by onstuimig weder ballast inneemen, keikens aanvatten, en zig hier mede in de ydele lucht ophouden.

Verumtamen, uti probe notat Clutius, id a nullo hactenus Apum Cultore, quantum ego novi, neque a me ipso unquam animadversum est. Interim crediderim tamen, aliquid huic narrationi subesse veri, certamque quandam observationem, quam mox memorabo, ipsi fortassis ortum praebuisse. Datur videlicet ferarum Apum quaedam species, minimae Bombyliorum speciei haud absimilis, quae cum ad muros lapideos nidificare frequenter soleant, suaque domicilia ibidem ex lapidibus & argilla construant, quandoque lapillos bajulant adeo ingentes; ut vix comprehensibile sit, quanam ratione tenella isthaec Animalcula, vel inter volandum quoque, dum proprium corpus suum efferre debent, tantam sustollere molem valeant. Nidus earum hinc saepissime adeo ponderosus est; ut unam duasve libras aequet: quamvis nonnisi decem duodecimve Apes juvenculae in eo enutriantur: quemadmodum Anno 1666 in praedio D. Thevenotti, quod in pago Issy dicto, haud procul Parisiis distante, situm est, circa basin quandam fenestrarum, praesente D. Stenone, primum observavi. In eodem hoc nido tum temporis quoque reperi Vermiculum +rubentem, sex Pedibus instructum a, qui in +Nympham b mutabatur; haec vero deinde elapso integri anni spatio nequaquam in Apem, +sed in Scarabaeum c, perquam elegantem, excrescebat: neque interim potui animadvertere, quod Vermiculus hic omni hoc tempore quidpiam spectabilis alimenti assumserit; nisi forte lapideae atque argillaceae hujusce nidi particulae ipsi pro cibo fuerint. Vide porro explicationem iconis. Praeterea ibidem quoque inveni singularem quandam Vespam; quin & in oblongis quibusdam tubulis excavatis nonnulla tum offendi texta Apum membranacea, jam jam effracta atque deserta. Ex hisce igitur omnibus constat, potuisse sieri, ut Apes nonnunquam visae fuerint lapillos portantes: verum haud communes hae fuerunt Apes; quandoquidem hactenus nuspiam comperire mihi licuit, id in his observatum a quopiam fuisse. Doctissimo Aldrovando quoque memorati innotuere Nidi; at quasi ex sola tantum argilla confecti: quemadmodum in Ejus Paralipomenis est videre: ibi enim Apiculae Vermem una cum Nido ruditer depingit, refertque, Aristotelem pariter, Hist. Anim. Cap. 24. hujusce Apum speciei mentionem facere. Attamen quoniam Aristoteles ad suam Apum historiam conscribendam haud adhibuit Anatomen; ideo vix bene certi verique quid-

Dan dat en is, soo ik verstaa, nooit van iemant die Byen houd (als Clutius wel segt) aangemerkt, nogte ook van my nimmer ondervonden. Egter soo en twyfel ik niet, of dit voorgeeven steunt nog op eenige waarheid, ende de een of andere seekere ondervinding. Dewelke deese sou kunnen weesen, dat er een soort van wilde Byen is, de kleenste soort van Hoorntorens niet seer ongelyk, dewelke aan de steene muragien veel nestelen, ende haare woningen aldaar uyt steen ende kley maaken; synde somtyts de steenkens diese draagen soo groot, dat het swaarelyk te begrypen is, hoe dat deese teere Dierkens soo een groote last, ende dat selfs onder het vliegen ende het heffen van haar eygen lichaam kunnen tillen. Waarom dan haar nest, waar in tien of twaalf jonge Byen in gevoet worden, soo swaar dikmaals weegt, dat het wel een of twee pont gewigt kan ophaalen. Gelyk ik in het Jaar 1666 aan een van de cousynen der vensters, in het lanthuis van den Heer Thevenot, en in 't by syn van den Heer Steno, in het dorp van Issy, niet verre van Parys geleegen, kwam te observeeren voor de eerste maal: in het selve nest vond ik ook doen ter tyt een rootagtig sesbeenig +Wurmken a, 't geen in een Pop b veranderde waar uyt my geen Bye, maar een seer aardige Schalbyter +c, naa een rond jaar daar naa kwam te vergroeyen, ende dat sonder dat ik kon merken, dat dit Wurmken in al die tyt eenig aanmerkelyk voetsel nam: levende alleen, indien het at, by het steenig ende kleyagtig gruys van deese nesten. Siet voorts de explicatie van de afbeelding. Nog vond ik daar in een ongemeene Wespe; ende in sommige langwerpige uytgeholde Pypkens daar vond ik eenige vliesige spinsels van Byen, die al verlaaten ende door gebrooken waaren. Uyt al het welke dan blykt, dat het somtyts kan geobserveert syn, dat de Byen steenkens gedragen hebben. Dan dit en syn geen ordinare Byen geweest, alsoo ik nooit heb kunnen verstaan, dat dit daar van sou geobserveert syn. Ik sie de geleerde Aldrovandus deese Nesten meede geobserveert te hebben, dan niet als uyt kley alleen geformeert, als in syn Paralipomenis te sien is, alwaar hy de Wurm der Bye, te gelyk met het nest rouwelyk uytbeelt. Seggende dat Arist. Hist. anim. Cap. 24 meede van dit soort der Byen gewag maakt. Dan alsoo Aristoteles in syn Historie der Byen de Anatomie niet en heeft gebruykt, soo en heeft hy

piam in medium potuit proferre: unde & factum est, ut omnium perturbatissima sit ejus isthaec historia; utpote quam, dubio procul, ex aliorum narrationibus, quae maximos saepe in errores inducunt, consarcinavit. Meas sane observationes nemo accurate intelligere potest; nisi ab ipsis experimentis lucem fuerit foeneratus.

Quum Apes nonnisi herbas, plantas, arbores, floresque frequentent, abstinentissimae semper ab attactu illorum, quae impura sunt aut foetida; adeoque nunquam in ullorum Animantium cadavere considere, aut eo sese conferre, observentur; hinc Schimschonis historia, quae in Libro Judicum Cap. XIV. memoratur, admodum paradoxa quibusdam, imo & incredibilis, videtur: nempe quod is, cum juvenculum Leonem dilacerasset, aliquot deinde post diebus examen Apum, una cum Melle, in hujus cadavere repererit. Attamen quantumcunque mirabile hoc videatur vel ingeniosissimis etiam Apum Cultoribus; mihi profecto nequaquam peregrinum apparet: contextus enim abunde docet, historiam hancce aestate media contigisse: atqui hoc tempore enectum cadaver, Animalve suapte natura mortuum, brevissimo sane intervallo, omni sua carne nudari, ejusque seeleton ita adaptari potuit; ut Apum examini idoneum praebere valeret domicilium. Nonne in viis frequenter ejusmodi costae, aliaque bestiarum mortuarum ossa, occurrunt, quae eousque carne sua orbata sunt, & nonnunquam parte aliqua suae cutis arefactae, ac veluti in corium effictae, ita obducta; ut multis Insectis apti loco habitaculi inservire queant? Sane textus ita habet: Post aliquot dies, Schimschon examen Apum in Leonis cadavere reperiebat. Haud igitur multos heic dies, longumve temporis spatium, intercessisse intelligendum est; quandoquidem examinis tempore caro Animantium emortuorum de ossibus suis intra horas aliquot, ut ita dicam, praecipue a Vermibus Muscarum diripi potest: sunt enim permultae Muscarum species, quae, dum vel e longinquo cadaver olfaciunt, ilico sua Ovula in id deponunt; ut his nimirum idoneum suppetat, unde vivant, alimentum, quando positis ibi exuviis paullo post in Vermiculos abierunt: hi vero Vermes dein, intra breve temporis spatium, adeo increscunt, omnemque carnem tam subito consumunt; ut pene incredibile sit. Aliquando expertus hoc sum in Anate interemta, quam inter ramos Mali arbo-

tot geen regte waarheid kunnen geraaken, waarom hy nergens confuser is, als omtrent de Historien der Byen, die hy sonder twyfel uyt het seggen van andere heeft opgetekent, dat een groote dwaling onderworpen is: en niemant kan ook seggen myne observatien wel te verstaan, ten sy hy dat selfs soo bevinden gaat.

 

Nademaal de Byen niet als de Kruyden, Planten, Bomen, en haare Bloemen besoeken, en nimmermeer aanraaken dat onreyn of met stank vervult is, soo dat men se nimmer op het doode aas van eenige Dieren siet sitten, of haar selfs daar naa toe begeeven, soo dunkt eenige de historie van Schimschon, die in het boek der Rigteren in het 14. Cap. verhaalt wort, seer vreemt en ook ongelofelyk: als dat hy na sommige daagen, wanneer een jonge Leeuw van hem verscheurt was, een swerm Byen met Honing in syn lichaam vondt. Dan hoe wonderlyk dat ook de verstandigste Byenhouders dunkt, het komt my ganschelyk niet vreemt voor, alsoo de text genoegsaam uytwyst, dat deese historie in het midden van de Somer gebeurt is, alwaar een verslaagen lichaam, of een Dier dat van selfs gesturven is, binnen een geringen tyt van al syn vleesch kan ontbloot worden, en syn geraamte soodanig toegestelt, dat het eene bekwame woning voor een swerm Byen sou kunnen verstrekken. Gelykerwys men ook dikmaals by de weegen siet, dat de Ribben en andere beenderen der doode beesten soo ontbloot van vleesch syn, en somtyts dan nog met een gedeelte van haar uytgedroogden en als getouden huyt, soo overtrokken, dat se een bekwame woning voor veele Dieren kunnen syn. Naa eenige daagen, segt de Text, vont Schimschon een swerm Byen in het lichaam van de Leeuw. Deese daagen syn sonder twyfel niet veel of lang geweest, alsoo in de swermtyt het vleesch der doode Dieren binnen eenige uuren, om soo te spreeken, van haar gebeente kan verteert worden, en dat door middel van de Wurmen der Vliegen, van dewelke dat 'er seer veele soorten syn, die, soo draa sy een doot aas maar van verre ruyken, daar dadelyk dan haare Eyeren in setten, om die een bekwaam voetsel te versorgen, als se tot Wurmen aldaar vervelt souden syn. Dewelke dan binnen korten tyt soo groot worden, en al het vleesch soo schielyk verteren, dat het ongeloofelyk is. 't Geen ik eens met een gedooden Entvogel ondersogt heb, van dewelke als ik hem tusschen de takken van een Appelboom, op die tyt als de Byen swermden, gelegt had, ik binnen drie daagen, naa dat de Wurmen schielyk uyt haare Eyeren gekomen waaren, al het vleesch en in-

ris, eo tempore, quo Apes examinabant, suspenderam: tridui enim spatio, postquam Vermes subito suis ex Ovis prodierant, carnes & interanea ejus penitus omnia consumta vidi, relictis saltem nonnullis tendinibus; ut ideo quam facillime sceleton inde conficere licuerit. En! Eousque avide vorant hi Vermes, atque tam cito increscunt, ubi semel suis ex Ovis in lucem provenerunt. Id ipsum quoque magnus ille Naturae scrutator, Illustris Franciscus Redi, in suis circa generationem Insectorum experimentis, quam pulcherrime adnotat; dum isthaec verba animadversione dignissima prosert. 'Et quod miraculi instar erat, sequenti die in illam magnitudinem excreverant Vermes, ut singuli septem circiter grana penderent; cum antea viginti aut triginta eorundem unius grani pondus non excederent; sed reliqui ex Ovis prodeuntes minutissimi erant, & nictu, ut ita dicam, oculi citius quidquid erat carnium in Piscibus devorabant, ossibus illum in modum denudatis, ut totidem sceleta esse, & ex diligentissimi Europae Anatomici manibus prodiisse viderentur.' In Dioecesi Ultrajectina aliquando, tempore examinis, cum serventiore quadam aestate Culemburgum profectus fueram, volatum Ephemeri visurus, propter viam mortuum offendi Equi cadaver, quod millionibus aliquot Vermium tantopere turgebat; ut carnis fere nihil penitus dignosci posset: mirabilissimum vero, quem imaginando singere quis queat, motum inter se producebant hi Vermes; quandoquidem superne, inferne, atque ab omni parte per carnem & viscera reptantes, variis haec modis sursum deorsumque, instar fluctuum Oceani motabant: jurasses fere, quidpiam adhuc vitae in Animali superesse. Quin tantus heic erat dictorum Vermium numerus; ut cadaver istud ne quidem sufficeret omnibus illis nutriendis: unde multi eorum id dereliquerant, qui juxta viam reptabundi a Sole & adhaerescente pulvere praefocabantur. Quam mire sagaci polleant olfactu Muscae ad cadavera investiganda, aliquando observavi; cum nonnullos Apum Vermiculos, quos ipse volebam in Apes excubare, aliisque praeterea instituendis experimentis adhibere, in meo cubiculo in capsulam, non ita probe occlusam, immisissem: vix enim ex iis aliquot mortui erant, quin ilico exiguae quaedam Muscae in eorum cadavera, tanquam in accommodatum alimentum, sua reponere Ovula noverint; quae quidem deinde intra breve temporis

gewanden heb verteert gesien, behalven nog eenige Peesen, die overgebleeven waaren; soo dat men daar makkelyk een geraamte van maaken kon. Siet soo vratig eeten deese Wurmen, en soo schielyk groeyen sy, naa dat se uyt haare Eyeren te voorschyn syn gekomen. Het welk de groote ondersoeker der Natuur, de doorluchte Franciscus Redi, in syn proeven raakende de voortteeling der Insecten, ook wonderlyk wel aantekent, seggende seer nadrukkelyk aldus. ‘En 't geen als een wonder was, op den volgenden dag waaren de Wurmen tot die grootte uit gegroeit, dat zy elk omtrent seven grein woogen, daar te voren 20 of 30 derzelve geen een grein haalen konde, maar de overige uit de Eieren komende waaren zeer klein, en in minder als een ogenblik, op dat ik zoo spreeke, vraaten zy al 't geen vleesagtig aan de Visschen was, haare beenen zo ontbloot hebbende, dat het als zo veele geraamtens, door de hand van den naarstigsten ontleder in Europa bereid, scheenen te weezen.’ In het Stigt van Uytregt heb ik eens in de swerm tyt, wanneer ik om het Haft te sien vliegen in een heeten Soomer naa Cuylenburg was geweest, een doot Peert by de weg gesien, dat met eenige millioenen Wurmen soo op gepropt was, dat men daar haast geen vleesch aan bekennen kon, en men sag de wonderlykste beweeging onder deese Wurmen, die men sou kunnen inbeelden, alsoo sy onder, boven, en door het vleesch ende ingewanden heen kruypende, dat op verscheyde manieren op en neer als de baaren der zee beweegden; soo dat men gemeent sou hebben, dat 'er nog eenig leeven in het Dier selve was. Nog was het getal deeser Wurmen soo groot, dat het doode aas geensins bekwaam was, om haar alle te voeden, waar om een groot gedeelte het verlaaten hadden, die dan langs de weegen kruypende, van de Son, en het aanklevende stof versmoort en verstikt wierden. Wat een wonderlyken sterken reuk de Vliegen hebben, om de doode lichaamen op te soeken, dat heb ik geobserveert, wanneer ik eenige Wurmen van Byen, om die selfs tot Byen uit te broeden en andere experimenten te doen, op myn Kamer in een doosken, dat niet heel wel geslooten was, bewaarde, in welkers lichaamen, wanneer 'er eenige van gesturven waaren, dan dadelyk sommige kleene Vliegkens haare Eyeren, als in een bekwaam voetsel, wisten te plaatsen, dewelke binnen korten tyt Wurmen wierden, die tot de gestalte van de vierde

spatium ibi in Vermes evadebant, hique tandem, in speciem quarti Ordinis naturalium mutationum increscendo mutati, aliquot post diebus Muscas referebant simili penitus & fabrica & forma gaudentes, ac priores illae, e quibus natae fuerant. Ejusmodi praeprimis conspiciuntur, cum aestates ferventissimae sunt: tum enim Muscae, harumque Vermiculi, stupendum in modum multiplicantur. Interim dantur & alia Insecta, quae cadaveribus inhiant, horumque ossa denudant: quo quidem adminiculo isthaec ossa, si deinceps pluvia desuper cadente irrigantur, progressu temporis adeo albida fiunt; ut instar Eboris compareant.

Quandoquidem igitur Schimschonis historia affatim indicat, rem memoratam contigisse circa tempus examinandi, quo Apes cereas suas domunculas aedificant, & Melle replent; hinc abunde simul adstruitur, id ipsum, quo res haec gesta est, tempus in mediam aestatem illosque Soles calentissimos incidisse, quibus Muscae Ovula sua ponunt: ut ideo perquam verosimile sit, Vermes, ex Ovulis istis exclusos, juvenis hujusce enecti Leonis carnem & viscera devorasse. Quodsi vero & simul considerare libuerit, Solis, pluviae, rorisque efficacitate cadaverosum ex ossibus foetorem & virus extrahi atque elui potuisse; sane comprehensu tunc quam facillimum est, quonam pacto cadaver, aut potius sceleton, mortui istius Leonis Apibus loco domicilii inservire potuerit. Neque enim, uti vulgo fabulose perhibetur, Apes, quo tempore examinant, prodromos quosdam nobiles aut aulicos praemittunt, quibus praeparandi habitaculum cura est demandata: imo vero optimam quamvis occasionem, obviam, captant, sive arboris fuerit ramus, sive muri quidam angulus, sive aliud quidpiam altius humiliusve, quodcunque primum offendunt: quodsi autem tunc nullus praesto est Apum Cultor, eas qui Alveari excipit, aliam rursus aliumque seligunt locum; donec tandem stationem inveniant habitationi accommodatam. Unde credibile est, Apes, quarum in Schimschonis historia mentio sit, simili ratione egisse, & sede demum in Leonis sceleto collocata mox Ceram ibi construxisse, inque Cera Mel deposuisse; quod quidem deinde, ita providente DEO, qui omnia regit ac gubernat, & a quo hoc etiam opus, sive, uti Sacrae Literae loquuntur, Schamschonis instinctus proficiscebatur, aenigmatis argumentum suppeditabat, & consequenter occasionem praebebat liberationis populi Israëlitici. Quam

order der natuurelyke veranderingen vergroeyt synde, haar eenige daagen daar naa in gedaante van Vliegen vertoonden, van het selve maaksel en gestalte, als de eerste Moedervliegkens geweest waaren. Dit alles siet men voornamelyk in heete somers, in welke de Vliegen en haare Wurmen dan seer wonderlyk vermenigvuldigen. Hoewel ook veele andere Dieren de doode lichaamen eeten, en haar gebeente ontblooten, op het welke als daar de reegen dan nog opvalt, deese beenderen soo wit met ter tyt gebleekt worden, dat se als een Elpenbeen haar vertoonen.

En nademaal nu de Historie van Schimschon genoegsaam aanwyst, dat die in de swerm tyt geschiet is, wanneer de Byen haare Wasse huyskens timmeren, en daar Honing in aanwinnen; soo wort daar uyt genoegsaam bewaarheid, dat die in het midden van de somer geschiet is, en in die heete daagen, wanneer de Vliegen haare Eyeren setten, welkers Wurmen het seer waarschynelyk is, dat dan deese jonge doode Leeuw syn vleesch en ingewanden verteert hebben. By het welke als men aanmerkt, dat de Son, de regen en de dauw het gebeente syn stank en kwade reuk kan uytgetrokken en afgespoelt hebben, soo valt het seer makkelyk te begrypen, op wat wyse het lichaam, of anders het geraamte van die doode Leeuw, seer ligtelyk tot een wooning der Byen heeft kunnen verstrekken. Want als de Byen swermen, soo senden sy geen Edelen nog Hof-jonkers voor uyt, om haar een woning te bereyden, gelyk men fabuleert, maar sy verkiesen de bekwaamste geleegentheid, die se maar ontmoeten. Het sy een tak van een boom, een hoek van een muragie, of iets anders dat hoog of laag is, al naa het haar voorkomt. En indien daar dan geen Byenhouder omtrent is, die haar in een Korf schept, soo kiesen sy weer een andere plaats, dat sy tot soo lang doen, tot dat sy 'er een vinden, die haar tot verblyf dienen kan. En soo is het niet twyfelagtig te gelooven, dat de Byen van Schimschon meede soo gedaan hebben, en haar woning in het geraamte van de Leeuw verkooren hebbende, soo hebben sy dadelyk Wasch, en daar in Honing aangewonnen; dat door de voorsienigheyd GODS, die alles regeert en bestiert, en van wien dit werk of de dryvinge Schimschons was, (als de Schrift segt) de oorsaak aan syn raatsel gaf, en vervolgens aan de

inordinatae sint in examinando Apes, aliquando videre mihi contigit in concrematis aedibus Joannis Oort, hodie Toparchae in Nieuwenrode; ubi Apum examen, in muro quodam superstite, inveni, Ceramque & Mel inde eduxi: verum adeo imprudenter suam ibi fixerant habitationem; ut propter foramen muri nimis patulum haud sese a frigore instantis hyemis potuerint defendere: quin & exiguus adeo earum numerus ibidem erat; ut ne sufficiens quidem collegerint alimentum, unde per inclementiores illos dies, quibus evolare prohibentur, vivere potuissent. Quandoque Apes, postquam examinaverant, praealto loco ex arboribus pendentes vidi, quandoque iterum adeo depressas; ut acervus earum humo proximus & quasi contiguus esset.

Memorata Schimschonis historia, quum hactenus minus probe intellecta fuerit, procul dubio haud exiguam dedit ansam ad opinionem illam stabiliendam, qua perhibent, Apes ex Leonibus, Tauris, Equis & Vaccis excrescere: cui quidem asserto indubitate majorem quoque fidem fecit insignis ille Vermium numerus, qui in modo dictorum Animantium cadaveribus, aestivo tempore, saepiuscule observatur; potissimum quia hi Vermes quodam modo Apum Vermibus similes sunt: ut adeo levis illa similitudo errorem istum sine dubio tandem penitus firmaverit. Quamvis autem vel maxime ridicula sit haec opinio, omnique prorsus careat fundamento; nihilo tamen minus complures etiam Virorum longe eruditissimorum eandem sustinere haud dubitarunt. Ita industrius Goedartius Apum originem ex Vermibus stercorariis derivare ausus est; eique vel doctissimus etiam de Mei suffragatur: quamvis revera nonnisi extrinseca similitudo, qua Musca quaedam Api accedit, hunc aeque ac illum seduxerit. Idcirco summa utendum est circumspectione in determinandis iis, quae non ab omni parte, uti se habent, a nobis observata sunt; aut oportet ea saltem istis cum conditionibus describere, sub quibus sese nobis obtulerunt. Quanquam igitur omnino reprobanda sit opinio isthaec, quae statuit, Apes e cadaveribus aliorum quorundam Animantium, vi putredinis aut transpositionis partium, provenire; maximam tamen ea sibi faventem habet hominum multicudinem, qui omnes, clausis veluti oculis, eidem semet dediderunt. Verum si quis accuratius considerat ea omnia, quibus, juxta ac supra prolixe descripsi, opus est, priusquam Vermiculus Apis suo ex

verlossinge Israëls. Hoe onordentelyk de Byen swermen, dat heb ik eens op het afgebrande huys van de tegenswoordigen Heer van Nieuwenrode, de Heer Jan Oort, gesien, alwaar ik een swerm Byen in een van de overgebleeven muuren vondt, daar ik Wasch en Honing uythaalde, dan sy hadden haar woning soo onvoorsigtig verkooren, dat de opening van het gat in de muur soo wyt was, dat se haar voor de kou van de aanstaande Winter niet beschermen konden. En nog waaren sy daar in sulken kleenen getal binnen, dat se ook geen voetsel genoeg vergadert hadden, om in die koude strenge daagen, wanneer se niet kunnen uytvliegen, by te leeven. Somtyts heb ik haar hoog in de bomen sien hangen, na sy geswermt hadden, en op andere tyden weer digt en als rakende op de aarde.

 

Deese Historie van Schimschon heeft sonder twyfel, alsoo sy niet wel verstaan is geworden, een groote occasie gegeeven, om het gevoelen vast te stellen, dat de Byen uyt Leeuwen, Stieren, Paarden, en Koeyen souden voortgroeyen; en dat heeft sonder twyfel syn bevestiging gevonden, door het groot getal der Wurmen, dewelke men veeltyts in deese doode Dieren in de Somertyt bemerkt: en te meer, om dat deese Wurmen eenigsins naa die der Byen gelyken, welke superficiele overeenkoming sonder alle twyfel de dwaling heel vastgestelt heeft; en hoewel sy nog soo seer belaggelyk is, en sonder eenigen gront, soo hebben, dit niet tegenstaande, veele van de aldergeleerste lieden haar durven ondersteunen. Gelyk ook de neerstige Goedaert niet geschroomt heeft de oorspronk der Byen uyt Drekwurmen vast te stellen, het geen ook den geleerden de Mey toestemt, hoe wel het in der daat niet als de superficiele gelykenis van een Vlieg is, die se met een Bye heeft; dat den eenen en den anderen misleyt heeft. Daarom moet men seer voorsigtig syn om iets vast te stellen, het geen men niet in alle syne omstandigheeden geobserveert heeft, of men dient het met die omstandigheeden te beschryven, met dewelke men het ondervonden heeft. Hoewel het dan seer te verwerpen is, dat de Byen uyt eenige andere Dieren haar lichaamen, door verrotting of door vergroeying van deelen, souden voortkomen, egter heeft het den meesten hoop der Menschen tot bevestiging, die alle dat blindelings hebben aangenomen. Maar soo men wel overweegt wat 'er al toe behoort, eer het Wurmken der Bye uyt syn Ey komt, gevoet wort, en in een Bye vergroeyt, gelyk ik wytlopig beschreeven heb, sonder twyfel sal men nu den draat wel vinden, om uyt dit doolhof van soo veele fabulen, inbeeldingen en duysternissen, die als den knoop

Ovo prodeat, enutriatur, atque in Apem accrescat; is sane filum inveniet, cujus ductu facile ex illo infinitarum fabularum, phantasmatum & tenebrarum, quae, nodi instar Gordii, inter se mutuo implexa, nativam historiae Apum pulchritudinem hactenus obvolverunt atque sepelierunt, Labyrintho semet expedire valebit. Nec profecto quidpiam interest, quod, deleta isthac opinione, plurima simul corruant dogmata moralia, inde deducta: restant enim satis multae adhuc observationes, solido innixae fundamento, quae stabiliora nobis morum praecepta suppeditant. Unicus sane suffecerit amor mutuus, atque amicabilis illa cohabitatio, quae in Apum republica, tanquam sub Christiana bonorum communione, sceptra tenent, atque universali quadam industria continuo magis augentur, nunquam diminuuntur. Amor iste, communio, atque sedulitas, totam hancce rempublicam actuosam reddunt, gubernant, sustentant, & veluti animant. Nonne autem exemplum isthoc salutaris doctrinae quam plenissimum est, atque dignissimum quod imitemur? Imo vero, si primaevas contemplamur constitutiones, Christicolis incumbit simili inter se ratione vivere.

An longum sit an breve, quod Apibus a Natura datum est, vitae spatium, determinare quam difficillimum est: fateor ego saltem, certa mihi in hanc rem experimenta hactenus nequaquam suppetere. Nonnulli Apum Cultores pro certo statuunt, quod Apes vulgares nonnisi anni unius spatio vivant: a qua equidem opinione non sum alienus; quamvis ea certis hucusque indiciis nondum comprobata sit. Si quis omnes, quae in Alveari quodam spatio unius anni moriuntur, Apes colligeret; is mortuarum omnium simul sumtarum numerum aeque magnum esset inventurus, ac earum, quae etiamnum vivae in Alveari supersunt. Praesertim vero autumnalibus atque hyemalibus mensibus, quando non adeo evolant Apes, nec mortuarum cadavera ex Alveari exportant, conspici maxime potest, quantus earum numerus despondeat: tum enim aliquot mortuarum Apum manipuli in Alvearis fundo jacentes observantur. Hisce si praeterea addideris eas omnes, quae evolarunt, nec revertuntur, aut quae in campis occidunt, suffocatae imbribus, gelu constrictae, ab Hirundinibus atque Libellis devoratae, inter arborum folia ventis agitata conquassatae, aut Araneorum telis hinc inde impeditae; facile est conjicere, totum ea-

van Gordius vast in een gestrengelt syn, te raaken, en waar in de natuurelyke schoonheid van de historie der Byen tot nog toe in opgewonden en gebonden is geweest. En hoewel de meeste morale leringen, die men daar uyt getrokken heeft, te gronde vallen, daar syn fondamentele observatien genoeg van my voorgestelt, die ons vaster zeedelessen kunnen geeven, al was het niet als de liefde en de minnelyke byeenwooning alleen, die daar als in Christelyke gemeenschap van goederen op den throon sit, dewelke door een algemeene neerstigheid, geduurig vermeerdert en niet vermindert worden: en door welke liefde, gemeenschap en neerstigheid de gansche regeering beweegt, bestiert, onderhouden, en als bestelt wort: dat seeker geheel leersaam ende ook navolgelyk is, of ten minste onder de Christenen, volgens de aldereerste instelling, behoort te weesen.

 

Een groote swarigheid ontstaat 'er, om het lang of kort leeven der Byen te bepaalen, daar ik beken nog geen regte ondervinding van te hehben. Eenige Byenhouders stellen voor vast, dat de gemeene Byen niet als een Jaar souden leeven; van het welk gevoelen ik niet vreemt ben, hoewel men dat soo eygentlyk niet kan weeten. Soo men al de Byen vergaderden, die in een jaar binnen een Korf kwamen te sterven, men sou al soo groot een getal hebben, als de menigte is, die men levendig in de Korf telt. Hoe seer de Byen weg sterven, dat siet men in de Herfsten Wintermaanden, wanneer sy soo seer niet uytvliegen, nog ook haare dooden buyten de Korf draagen, op welken tyt men eenige handen met doode Byen onder in de Korven siet leggen. Waar by als men nog aanmerkt alle die Byen die uytvliegen, en die niet wederkomen, of die in 't velt sterven, door de reegen vergaan, van de kou bevriesen, en van de Swaluwen en de Puystebyters opgegeten worden, als ook die van het slaan, tusschen de bladeren der boomen, in winderig weer sterven, en in het Spinrag hier en daar blyven hangen: soo kan men ligt bestuyten, dat het gansche getal, die in een jaar sterven en verloren gaan, veel grooter selfs is, als de menigte der Byen, die in de Korf selfs overblyft. Men siet ook, dat de Byen in de Herfst maanden afgeslaa-

rum, quae unius anni spatio moriuntur & dispereunt, numerum longe sane majorem esse multitudine Apum, quae in Alveari superstites manent. Observamus etiam, mensibus autumnalibus Alas Apum quassas esse, sauciatas & contritas: id, quod primo etiam vere cernitur; nequaquam vero tempore examinandi: unde rursus verosimiliter inferri posse videtur, Apes non nisi per unicam hyemem, sive ab uno ad alterum usque examinandi tempus, superstites esse. Interim tamen vel aliquot etiam annorum intervallo in uno eodemque alveari quandoque commorari possunt; modo Cera ipsarum jugiter decurtetur: at vero tunc simile quid heic accidit, quod in urbe quadam ampliore, & admodum frequente, in qua juniores inhabitantium nati sensim, & modo vix percipiendo, in seniorum, qui emoriuntur, locum succedunt. Accedit, quod Apes vulgares, quae examinandi tempus atque hyemem transegerunt, suo jam perfunctae sint officio, matua nimirum concalefactione, prolis educatione &c. Atqui tum temporis omnia occidunt Insecta, alia quidem paullo ocyus, tardius alia. Ea videlicet Insecta, quae omnia sua semina quam citissime emittunt, prae aliis maturius obeunt: quemadmodum in Ephemero patet; utpote quod perfecta jam continet Ovula, quando nascitur, neque proli suae victum prospicere tenetur. Alia vero Insecta eas ob rationes necessario diutius supersunt; quoniam vel Ovula eorum haud satis expedite ad maturitatem perveniunt; aut quia haec non nisi paullatim ab ipsis in lucem edi possunt: id quod Apum Foemellae, aeque ac aliis, proprium est. Unde admodum verosimiliter inferre liceret, Apum Foemellam diutius, quam Apes vulgares, vivere; quandoquidem uno partu omnia sua Ovula edere non potest. At vero, quamdiu Foemella vivat, quoque hactenus nondum adeo in propatulo est. Interim crediderim tamen, id quam commodissime observari posse, si Foemella, juxta Clutii consilium, certo quodam signo distingueretur: quod equidem Alas ejus perforando, aut forficula nonnihil praecidendo, aut Alarum extrema pigmento oleo subacto colorando, facile fieri posse videtur. Atque sic tandem certo investigare liceret, quousque vitam illa protrahat. Ego quidem existimaverim, eam fieri bimulam, hacque aetate exacta mori, aut effoetam reddi. At circa reliquas Apes id haud adeo facile indagari potest obstat enim & in-

ge Vleugelen hebben, die gekwetst en gebrooken syn, dat men ook in het voorjaar siet, maar soo niet in de swermtyt, waar uyt men waarschynelyk kan oordeelen, dat se niet langer als een winter overblyven, dat is van de eene swermtyt tot de andere Hoewel nogtans dat se eenige jaaren haar in een en de selve Korf wel kunnen onthouden, als men die geduurig afkort. Maar dan gaat het daar meede, als met een groote stadt vol Menschen, daar de jongen, die aangeteelt worden, ongevoelig in de plaats van de oude komen, die afsterven. En ten anderen soo hebben de gemeene Byen, die de swermtyt en de winter door gepasseert syn, haar pligt afgeleyt met malkanderen te verwarmen, en de jongen te voeden, en soo voort. Op welken tyt men siet, dat alle de Insecten sterven, de eene wat vroeger, de andere wat laater. Die het eerst haar saat uytgelegt hebben, die sterven het eerst, gelyk het Haft doet, want dat komt met volmaakte Eyeren voort, en het behoeft syne Jongen de kost ook niet te versorgen. Andere Insecten leeven om die reeden nootsakelyk langer, of om dat haare Eyeren niet veerdig genoeg tot rypheid koomen, of om dat sy die met ter tyt moeten lossen, gelyk onder anderen het Wyfken der Byen doet, dat men sou kunnen heel waarschynelyk oordeelen, langer als de gemeene Byen te leeven, om dat het op een reys al haare Eyeren niet uytset. Dan dat is meede nog niet heel bekent, hoe lang het Wyfken leeft: Egter soo sou men dit het alderbekwaamste kunnen weeten, met aan het Wyfken een teeken te stellen; als Clutius begeert. Dat ik ook oordeel heel bekwaam te kunnen geschieden, met een gaatken in haar Vleugelen te maaken, of ik sou die met een schaarken wat afknippen, of wel deselve op haare tippen met een gecouleurde olie veruw bestryken. Waar uyt men dan seeker sou kunnen weesen, om te weeten, hoe lang dit Dierken leeft, dat ik evenwel twee jaaren oordeel te syn, op welken tyt het sterft, of ongeregtig wort. Maar omtrent de anders Byen is dit soo ligt niet te observeeren, soo om haar groote meenigte, als om dat men de tyt selfs van haar geboorte niet regt en kent, dat men van het

signis earum multitudo, & temporis, quo natae sunt, ignoratio; dum interim Foemellae natales satis exacte cognoscimus. Apes namque vulgares quovis propemodum anni tempore generantur: & quamvis, examinandi praesertim tempore, grandior atque abundantior earum sit proventus; attamen aliae aliis quandoque unius, duorum, trium, quatuorve mensium intervallo citius in lucem eduntur: nonnullae enim nonnisi tempore examinis dudum praeterlapso demum excluduntur: quod ipsum circa Masculos quoque verum deprehendi. Adde, quod Foemella vel mense etiam Martio Ovulis suis pariendis acriter jam occupata sit: unde necessario Apum aliae citius, aliae tardius, nascuntur, & prorsus ambiguum redditur de longitudine vel brevitate vitae earundem judicium. Quis enim in tanto numero juniores a senioribus dignoscere valet? Sane nemo. De Masculorum vita quoque nondum adeo certo constat: quanquam enim ego existimem, eos vix ultra sex octove septimanas naturaliter vivere; haud tamen id per indubitata mihi experimenta innotuit: imo crediderim, non nisi difficillimo labore hanc rem observari posse. Nonnulli quidem mihi adseverant, se Mares, cum Foemella minus plene prolifica est, in hyemem usque superstites vidisse. Utut haec sese habeant, id unicum certus scio, quod ea omnia diligencius adhuc investigare necessum sit: quum enim Mares violentam subeant mortem; ideo hactenus de longitudine naturalis eorundem vitae certi nihil determinari potest. Interim tamen quam minime alienus sum ab illa opinione, quae statuit, vitam eorum naturalem haud ultra sex octove hebdomadas protrahi. Ut autem ita sentiam, nonnullae primum me inducunt observationes; tum vero & generales illae Naturae leges, juxta quas isthaec Animalcula ilico vita excedere debent, quamprimum munere suo circa generationis negotium sunt perfuncta: isto enim tempore exacto revera nulli amplius usui deinceps inservit horumce Masculorum vita. Manifestum id est in Ephemero: patet etiam in Bombycum Papilionibus, qui plerumque triduo, postquam semen suum in lucem ediderunt, moriuntur; nisi cum frigidior est anni tempestas: tum enim diutius supersunt; quandoquidem, uti mihi videtur, vitales spiritus atque humores horum Animalculorum, quae toto vitae suae tempore nec quidquam comedunt, sub aura frigidiuscula haud adeo

Wyfken al doet. Want de gemeene Byen worden haast op alle tyden van het jaar voortgeteelt, en hoewl sy in de swermtyt in een groot en overvloedig getal voortkomen, soo komt de eene wel een maant, twee, drie, en vier eerder, als de andere ter werelt, want sommige koomen eerstelyk voort als de swermtyt al lang gedaan is, dat ik ook omtrent de Mannekens selfs heb aangemerkt. Doet hier by, dat het Wyfken al in Maart overvloedig haar Eyeren begint te setten, waar door dan nootsakelyk de eene Bye eerder als de andere geboren wort, dat de langte of kortte van haar leeven t'eenemaal onseeker maakt: en wie is het dan mogelyk onder soo een groot getal de jongste van de oudste te onderscheyden? seker niemant. Het leeven der Mannekens is meede nog soo seeker niet: want hoewel ik oordeel, dat se maar ses of agt weeken natuurelyk leeven, soo bestaat dat in geen seekere ondervinding, en ten anderen geloof ik niet, dat men het sonder een seer swaare moeyte sou kunnen ondervinden. Hoewel eenige my versekeren, dat se de Mannekens, wanneer het Wyfken ongeregtig is, tot in de winter hebben sien leeven; wat er van is, dit is seeker, dat het alles nog neerstig ondersogt moet syn: en daarom, alsoo haar doot geweldig is, soo kan men tot nog toe niet sekers van de langte van haar natuurelyk leeven besluyten: hoewel ik t'eenemaal niet vremt van dat gevoelen ben, dat se niet langer als ses of agt weeken natuurelyk leeven. En dat trek ik eerst uyt eenige ondervindingen, en dan ook uyt die generale regelen der Natuur, van dat deese Dierkens dadelyk sterven, als sy haar pligt omtrent de voortteeling volbragt hebben, op welken tyt ook in der daad deese Mannekens onnut om te leeven syn, soo wel als het Haft of de Popkens der Sydewurmen, die in het gemeen drie daagen naa het setten van haar saat komen te sterven, ten sy dat de tyt van het jaar seer kout is, want dan leven sy langer, dat ik oordeel syn oorspronk te neemen, om dat de levens geesten, en de vogtigheeden van dat Dierken, dat nooit en eet, naa syn geboorte,

subito exhalant: unde fit, ut vita eorum paullo longius protrahatur.

Ter mille circiter Insecta, uti sunt Papiliones, Muscae, Scarabaei, Locustae, Erucae, Vermes, Chrysallides, Insecta aquatica & alia, collegi; inter quae sex Apum ferarum species monstrare valeo. Prima harumce est illa Apis, quae Alveum suum ex lapillis, arenulis, & argilla construit: at vero accedit ea, ratione fabricae suae, tam prope ad Bombylios; ut horum numero accenseri jure posset. Altera speciesa quam rarissimae est constructionis: Capite equidem & Thorace non discrepat a vulgaribus Apibus; verum Venter ejus alio penitus modo fabrefactus est: is namque ex rubro flaventibus pilis, tanquam maculis guttatis, obsitus, postremum annulum suum tribus apicibus acuminatis, veluti aculeis, exornatum monstrat; praeterquam quod ad latera annuli ventralis proxime superioris bini adhuc alii ejusmodi apiculi, minores tamen, compareant. Porro Crura ejus flavescente pilo hispida sunt: qui vero sub Corniculis, in fronte, & inter Pectoris Ventrisque divisionem, conspicitur pilus, tantum non penitus albicat. Corporis mole atque longitudine cum Apum Foemella propemodum convenit haec species; nisi quod Ventre gaudeat notabiliter latiore & nonnihil breviore. Tertia speciesb paullo crassiore & coactiore est corpore, atque, ratione magnitudinis & staturae, Apum Masculo fere similis: brevioribus tamen Alis pollet. Caput ejus atque Oculi, uti in Apibus vulgaribus, constructa sunt: sub qualibet autem Antenna flavum punctum inscriptum cernitur; quo quidem signo haec species ab aliis dignosci posset. Caeterum & superior Proboscidis pars illi colorata est. Pectus & Venter ejus griseis horrent pilis: extremi autem Pedum articuli pilis longioribus & paullo magis fuscis obsiti sunt. Species quartac eam ob causam potissimum notabilis est, quoniam ejus Antennae, sive Cornua, vel triplo crassiora & quadruplo longiora sunt, quam in Ape vulgari: praeterea & Proboscis ejus multo major est longiusque exporrecta. Caeterum universum ejus Dorsum, sive superior Thoracis pars, tum & quaedam Ventris portio, pilis spadiceorussis, atque ex rubello nonnihil flavescentibus, exornatur: qua quidem nota, praesertim vero ratione Corniculorum, haec species ab omnibus aliis Apibus discernitur. Denique tertiam fere partem major est Ape vulgari. Quinta speciesd paullo iterum minor est, picturaque &

dan soo draa niet uitwaassemen, waar door het syn leeven wat langer uytstrekt.

Terwyl ik omtrent de drie duysent Insecten vergadert heb, als Kapellekens, Vliegen, Schalbyters, Sprinkhanen, Rupsen, Wurmen, gulde Poppen, water-Insecten en andere, soo kan ik daar onder ses soorten van wilde Byen vertoonen, waar van de eerste soorte die Bye is, dewelke syn Korf uyt steenkens, sandekens en kley opbout; maar syn maaksel komt soo seer met de Hoorntorens over een, dat men deselve daar onder sou kunnen tellen. De tweede soortea is seer raar van maaksel, syn Hooft en Borst verschilt niet van die der gemeene Byen; maar de Buyk heest een heel andere structuur, om dat se met rootverwige geele hayrkens als met stippelende vlakskens beset is; en dan wort de alderagterste ring der selve met drie scherpe puntkens als een Angel verciert: waar neffens aan de syde van de ring des Buyks, die daar booven komt, nog twee andere diergelyke puntkens, die kleender syn, haar vertoonen. Voorts syn de Beenen met een geelagtig hayr beset, 't geen onder de Hoornkens op het voorhooft, en tusschen de verdeeling van Borst en Buyk, haast heel wit is. Syn grootte en langte komt by kans over een met het Wyfken der Byen, maar de Buyk is merkelyk breder en wat korter. De derde soorteb is wat dikker in een gedrongen van lichaam, en komt ten naasten by met de grootte en het postuur van het Manneken der Byen over een, maar syne Vleugelen syn korter. Syn Hooft en Oogen syn van maaksel als dat der gemeene Byen, en onder ieder Hoorn staat een geel stippelken, waar aan het te kennen sou syn: Voorts is ook het bovenste gedeelte van den Snuit gecouleurt. De Borst en Buyk syn met grys couleurige hayrkens voorsien. En voorts, syn de alderonderste articulatien der Voeten met lange haarkens, die wat bruynder van couleur syn, beset. De vierde soortec is hier in seer aanmerkelyk, dat syne Hoornen wel driemaal dikker en viermaal langer syn, als in de gemeene Bye, syn Snuit is ook veel grooter, en langer uytgestrekt. Voorts is syn geheele Rug, of het bovenste gedeelte van de Borst, als ook een gedeelte van syn Buyk, met castanie verwige rossche haarkens, die een weynig rootagtig geel in haar hebben, verciert, waar door hy, en bysonderlyk door syne Hoornkens, van alle andere Byen onderscheyden wort. Syn grootte is haast een derde part meerder, als die der gemeene Byen. De vyfde soorted is weer wat kleender; en hy verschilt van alle de

pilis, quibus membra ejus ornata sunt, ab aliis omnibus Apibus discrepat: qui enim pili Pectus & Crura ejus obsident, saturate aureo gaudent colore: potissimum vero duo superiores Crurum posteriorum articuli, maximi, in ambitu suo quam confertissime pilis ejusmodi, sed multo longioribus, hispidi sunt: infimi contra Pedum articuli pilis omnino carent. Porro & Annulorum ventralium extremi margines similibus, at brevioribus & magis helvis, pilis exornantur. Species sextaa Ape vulgari nonnihil est minutior: Caput ejus & Pectus magis gilvis pilis obsita sunt, quam in modo memoratis Apibus: Venter contra corneo-osseis constat Annulis nigricantibus, qui flavis utrinque lineolis, haud penitus sibi mutuo contiguis, notati sunt: quo fit, ut Apum isthaec species haud multum a Vespis differat. Caeterum corneo-osseum Crurum ejus integumentum flavet, ipsaque Crura, quam in Apibus vulgaribus & Vespis, crassiora sunt: unde conjicio, Animalculum hocce robustae indolis esse. Omnes hactenus memoratae Apum species cum tribus ante descriptis in eo conveniunt, quod sex Cruribus, quatuor Alis, duabus Antennis, atque divisione in Caput, Thoracem, & Ventrem, omnes & singulae instructae sint: in quibusdam speciebus tres quoque illi Ocelli disparati conspiciuntur. Attamen rarissime Apes istas gregatim consociatas videbis volare, sed semper seorsum atque solitarias: unde etiam credibile est, quod mutua non gaudeant, more Apum vulgarium, cohabitatione. Raro eae in campis observantur; saepius autem in hortis floriferis; e quorum floribus Mella sua colligunt. Ad Ceram tamen ferendam earum quaedam, ob Pedum suorum hirsutiam, inhabiles mihi videntur.

Crabronum duas adservo species, majorem & minorem. Sunt ii vel octuplo majores Ape vulgari, & fabrica magis ad Vespam, quam +ad Apem, accedunt. Quatuor gaudent Alis a a, quarum interiores triplo minores sunt exterioribus, ad Omoplatas adfixis. Sex praeterea pollent Cruribus cum prona Pectoris parte articulatis, quorum extremi articuli duobus Unguiculis, sive +Ungulis b b, acuminatis, sunt muniti. Caput c non nihil oblongum comparet; praecipue quando Dentes sive Maxillae inter se commissae sunt: Oculi lunata propemodum figura gaudent, atque in sua intercapedine, supernè, sitos monstrant tres Oculos disparatos, sub quibus deinde duo Cornicula collocata sunt. Porro duobus

andere Byen, door de tekening en hayrkens van de leeden syns lichaams, die op de Borst en Beenen als van een donker gout couleur syn; en bysonderlyk syn de bovenste twee groote leeden der agterste voeten, heel digt in haar omtrek, met de geseyde hayrkens beset, die aldaar vry langer syn, en de alderonderste articulatien van de Voet syn weer gansch sonder hayr. En dan worden voorts de uyterste randen van de Ringen des Buyks met diergelyke, maar vaalder en korter Hayrkens verciert. De sesde soortea is een weynig kleender van maaksel, als de gemeene Bye: het Hooft en Borst is met vaalder hayrkens beset, als in de geseyde Byen: de Buyk in tegendeel bestaat uyt swarte hoornbeenige ringekens, die aan weersyden met gele streepkens getekent syn, die niet heel tot malkander loopen; waar door dit soort van Byen niet veel van de Wespen verschilt. Voorts is de couleur van het Hoornbeen syner voeten, geel verwig, behalven dat syne Beenkens dikker syn, als in de gemeene Byen en Wespen; waar uyt ik oordeel dat dit Dierken van een sterken aart is. Alle deese Byen komen hier in met de drie beschreeve soorten van Byen over een, dat se ses Beenen, vier Vleugelen, twee Hoornkens, en dan de verdeeling van Hooft, Borst, en Buyk gemeen met malkanderen hebben, en in eenige soorten, siet men ook de drie verspreyde Oogkens. Selden vindt men deese Byen in geselschap by een vliegen, maar altyt bysonder en eensaam; waar uyt het ook te gelooven is, dat se geen by een woning hebben, gelyk als de ordinaire Byen. In de velden siet men se heel selden, maar dikmaals in de bloem tuynen, daar se uyt de kruyden haar Honing vergaderen; maar om Wasch te draagen schynen my eenige onbekwaam, om haare ruyge Voeten.

 

Van de Horsels bewaar ik twee soorten, als een groote en een kleene; deselve syn wel agtmaal grooter als de gemeene Byen; dan haar maaksel komt meer over een met de Wespen, als met de Byen. +Sy syn met vier Vleugelen voorsien a a, waar van de binnenste wel driemaal kleender syn, als de buytenste, dewelke men aan de Schouderblaaden vast siet. Sy hebben ses voeten, die onder aan de Borst gearticuleert syn, en met twee scherpe +nagelkens of klaauwkens bb gewapent, die op de uyterste articulatien derselve geplaatst syn. Het Hooft c is een weynig langwerpig, voornamelyk als de Tanden of Kaken geslooten syn, de Oogen syn ten naasten by halve maan wys, boven tusschen deselve siet men de drie verspreyde Oogkens, waar

etiam Dentibus instructi sunt Crabrones, robustis, in minimos Denticulos divisis; quos inter brevissima conspicitur Proboscis. Abdomen tenuissimi velut fili interventu cum Thorace, qui satis latus est, connectitur, atque caeterum in sex Annulos dividitur corneo-osseos, modice firmos, qui ad extremas suas oras flavi sunt, superne autem ruffis & atro fuscis striis aequabiliter interstincti: ex hisce striis praeterea utrinque octo guttatae veluti maculae, fuscae, profluunt, quae in secundo atque tertio Annulo, si ab anterioribus numerare incipias, tertia adhuc macula interposita augentur, & quasi trianguli formam exprimunt. Caput, Pectus & Crura undequaque ejusdem fere sunt coloris, subtilibusque caeterum pilis obsita. Aculeum ex apertura infimi Annuli protensum videre +licet d.

Vesparum novem species possideo; quas inter & illa est, quam in ante memorato nido lapideo Apum, quae lapillos ad exstruendum istud aedificium comportant, inveni. Maxima, quae inter varias Vesparum species datur, discrepantia potissimum in corporis mole majore minoreve, & picturae diversitate, sita est: praeterquam quod in una vel duabus speciebus ingens praeterea fabricae discrimen occurrat. At hisce omnibus describendis nequaquam immorabor. Maxima Vesparum species plus quam triplo major est Ape vulgari, itidemque duobus Dentibus, Proboscide, duobus Oculis & Corniculis, quatuor Alis, senisque Pedibus praedita: quemadmodum etiam in Apibus & Crabronibus obtinet. Abdomen Vesparum, aeque ac Crabronum, in acumen convergit, & simili fere modo conformatum est, uti in ita dicto Apum Regulo. Abdominis caeterum Annuli flavo super fundo nigricantibus punctis, & circularibus striis, variegati sunt. Ex hacce generali descriptione putem satis intelligi posse, qualia Vespae sint Animalcula. Vespa, quam +fig. X. exprimit, nonnihil minor est specie maxima. Infra eam vero alia adhuc quaedam conspicienda datur, singulari admodum fabrica +sese distinguens, fig. XI.

Ulterius octo mihi sunt Bombyliorum species, tam magnitudine & parvitate, quam diverso colorum apparatu, inter se discrepantes. Eorum quidam nigerrimo est corpore, & purpureo-cyaneis Alis quam magnificentissime exornatus. Species maxima vel sextuplo major est, quam maxima Apum vulgarium, satisque longa gaudet Proboscide: Dentes tamen ejus,

onder de twee Hoornkens geplaatst syn. Voorts hebben sy twee sterke Tanden, die in seer kleene Tantkens verdeelt syn; waar tusschen men een seer korte Snuit siet. De Buyk wort als met een fyn draatken aan de Borst, die redelyk breet is, vast gehegt, en voorts in ses tamelyk sterke Hoornbeenige ringekens verdeelt, die op haar uyterste randen geel syn, en van bovenen met rossche en donker bruyne streepen eenparig getekent worden; uyt deselve siet men aan weersyden agt stippelwyse bruyne vlakskens spruyten, dewelke op de tweede en derde Ring van bovenen, nog met een derde vlaksken vermeerdert worden, en als een driehoek sig vertoonen. Het Hooft, de Borst en Beenen syn haast over al van deselve couleur, en voorts met fyne hayrkens beset: buyten de opening van de onderste +Ring siet men den Angel uyt kyken d.

 

Van de Wespen bewaar ik negen soorten, waar onder die is, dewelke ik in het steene nest der Byen, die deese steenkens tot dat gebouw samen draagen, gevonden heb. Het grootste verschil, dat men onder haar bemerkt, is meest in de grootte en kleente van het lichaam, en dan in de tekening der couleuren op het selve geleegen; behalven dat in een of twee soorten de structuur ook seer verscheyden is; dat ik alles voor by gaa om te beschryven. De grootste soort onder de Wespen is ruym driemaal grooter als de gemeene Bye, synde van gelyken met twee Tanden, een Snuit, twee Oogen en Hoornkens, vier Vleugelen, en ses Voeten voorsien: als ook in de Byen en Horsels plaats heeft. De Buyk loopt in haar, gelyk ook in de Horsels, spits toe; op die wyse ten naasten by, als in den gemeenden Koning der Byen. En voorts syn de ringen des Buyks met een geele gront geteekent, die door swarte stippelen, en ronde ringwyse streepen gevlakt worden. Uyt welke generaale beschryving men genoegsaam begrypen kan, wat Dierkens dit +syn. De Wespe die ik uytbeelde fig. X is wat kleender als de grootste soort. Waar onder men +nog een ander siet van een rare structuur. fig. XI.

 

Voorts bewaar ik agt soorten van Hoorntorens, die soo in grootte, als kleente en in tekening van haare couleuren verschillen; onder deselve is 'er een heel swart van lichaam, en seer heerlyk met purper blaauwe Vleugelen verciert. De grootste soorte is wel ses maal grooter, als die der gemeene Byen, en met een redelyk langen Snuit voorsien, maar de Tanden syn kleender na de proportie van

habita magnitudinis ratione, minores sunt. Caput nonnihil oblongum est: Oculi itidem lunati; horumque a latere interno Cornicula conspiciuntur. Pectus perquam latum est, pilisque asperis confertim obsitum. Ad imam Pectoris faciem Crura sunt collocata, numero sena, ratione corporis breviuscula, pilis hirsuta. Superne quatuor Pectori adhaerent Alae, quarum interiores minimae sunt. Venter valde latus est, & versus inferiora paullulum acuminatus, pilis itidem densissime stipatus. Pili hi equidem in nonnullis speciebus, juxta Annulos ventrales, variis coloribus, albo, flavo, rubro, nigro, aliisque diversimode picti observantur, in nonnullis autem tantummodo bicolores. Bombylius, quem depictum exhibeoa, mediae est speciei.

Pseudosphecae, vel Vespae spuriae a me adservantur quinque supra viginti, & fabrica, & magnitudine, & coloribus, inter se diversissimae. Omnia autem isthaec Insecta nonnisi ob externam solum quandam similitudinem, qua eorum nonnulla Vespis accedunt, Vesparum nomine impertio; quamvis natalibus atque indole quam maxime ab his discrepent: utplurimum enim e Chrysallidibus prognascuntur; dum videlicet e Verme in Nympham, atque e Nympha porro in Pseudosphecam increscendo abeunt. Mutatio isthaec perquam singulari modo fit, atque distincte internosci potest; quandoquidem ei perficiendae Natura trium quatuorve septimanarum spatium impendit: unde omnes, quae interea fiunt, membrorum accretiones, mirasque colorum mutationes, accurate observare licet. Harumce Pseudosphecarum species nonnullas possideo, quae Muscas venantur & devorant; alias, quae Araneos interficiunt, horumque Crura defringunt & comedunt. Est & inter eas Musca uniseta, atque illa species, quam Muscam tripilemb vocant: hae enim omnes Pseudosphecae sunt, de quibus nunc specialius agere mihi non licet; quandoquidem ingens de iis volumen conscribendum foret. Hinc etiam indolem, naturam, propagationem & fabricam Crabronum, Bombyliorum, & verarum Vesparum, heic exponere abstineo; neque & horumce Insectorum vespeta dicta, aedificia, habitacula, aliaque memorabilia, quorum nonnulla adservo, in praesenti producere animus est. Rarissimum quoddam Crabronum aedificiumc demonstrare valeo, tum & Marem atque Foemellam, nec non eorum Vermem, hujusque Textum, & Exuvias, quas in Nympham

het lichaam, het Hooft is wat langwerpig, de Oogen syn meede halve maanagtig, waar neffens en tusschen men de Hoornkens siet. De Borst hebbende seer breet, en met een digt ruyg hayr beset; onder aan de Borst syn de Voeten geplaatst, ses in 't getal, kortagtig ten aansien van haar lichaam, en ruyg hayrig van maaksel. Van bovenen heeft de Borst vier Vleugelen, waar van de binnenste de kleenste syn. De Buyk is seer breet, en naa onderen een weynig spits, en van gelyken heel digt met hayr beset: het welk in sommige, volgens de ringen derselve, door witte, geele, rode, swarte en andere couleuren verscheydelyk getekent bevonden wort, en somtyts maar met twee couleuren alleen. De Hoorntoren die ik uytbeeldea is een middelbare soort.

 

De bastert Wespen, die ik bewaar, syn vyf en twintig in het getal, maar van een seer verschillig maaksel, dat soo wel ook in haare grootte, als in haare kleente plaats heeft, als meede omtrent haare couleuren. Alle deese Dierkens noem ik nergens anders om Wespen, als om de superficiele gelykenis, die sommige met de Wespen hebben, daar se in geboorte en aart seer veel van verschillen; alsoo sy meest uyt Gulde Poppen voorkomen; waar in men haar uyt een Wurm in een Pop, en voort uyt een Pop in een Bastert Wespe kan sien vergroeyen. Dat seer raar in syn werk gaat, en bekwamelyk kan onderscheyden worden, om dat in deese verandering wel drie en vier weeken tyt van de Natuur besteet wort, soo dat men alle de aangroojingen in leedematen, ende rare verwisselingen van couleuren, bescheydentlyk onderkennen kan. Onder deese bastert Wespen die ik kan vertoonen syn eenige soorten, die op de Vliegen jagt maaken, en deselve verteren, andere dooden de Spinnekoppen, die sy de pooten afbreeken en op eeten. Nog is onder deese de eenborstelige Vlieg, en die soorte, dewelke drieborstelige Vliegb genoemt wort, dat alle bastert Wespen syn. Van de welke ik niet particulierder sou kunnen spreeken, ten zy ik daar een groot boek van wilde maaken: als ook van den aart, natuur, voortteeling en het maaksel der Horsels, Hoorntorens en Wespen selve, welkers hollen, gebouwen, woningen, en andere aanmerkelyke dingen, ik voor tegenswoordig voor by gaa; en waar van ik eenige bewaar. Van de Horsels kan ik vertoonen een seer raar gebouc, als ook het Manneken en Wyfken, de Wurm, syn spinsel, het vel dat hy afstroopt als hy een Pop wort; als ook alle syn

abiens deponit, omniaque excrementa, quae is una cum interiore Ventriculi & Intestinorum tunica simul eliminat. Crabronum quoque Nymphas variis modis constitutas, atque initia mutationum, quae sub lenta accretione circa harum colores enascuntur, exhibere possum. De partibus Crabronum internis, membranaceum possideo Ventriculi reticulum, aliquot Fistulas Pulmonales, alterum Sacculorum netui inservientium, atque Medullam Spinalem.

Varias etiam Muscarum species asservo, quae Apibus similes sunt, & hinc nonnullis etiam Apes vocantur: cujusmodi est Apis Goedartii & J. de Mey, quae duabus tantum Alis gaudet; quo quidem unico signo Musca facillime ab Ape discerni potest. Interim dantur tamen etiam Muscae quatuor Alis instructae. Ipse ego talem demonstrare valeo, quae perquam elegans est, Antennis praepilatis praedita, Apique caeterum accedens, nisi quod longe major sit. Praecipue autem id in hac Musca animadverti meretur, quod ea ex Insecto aquatico suam sortiatur originem. Verum, uti modo jam indicavi, si omnibus hisce describendis me dare vellem, tractatu singulari opus foret. Quapropter huicce de Apibus Operi nunc finem impono. Natura profecto, ingenium, & fabrica Apum adeo mirabilia sunt & adorabilia, ut DEI Bonitatem, Sapientiam, Justitiam & Majestatem, voce elatissima, indesinenter exclament: quemadmodum & reliqua omnia Animantia, suo quaelibet ordine, id ipsum praestant; utpote quae, in aëre, aquis, & tellure viventia, totidem veluti voces & tinnientia organa sunt, quibus DEI laudes undequaque divulgantur. Horum igitur vocibus & meam ego nunc intermiscebo, cum viginti quatuor Presbyteris in Apocalypsi exclamaturus: ‘Dignus es Domine, DEUS noster, accipere gloriam, & honorem, & virtutem; quia Tu creasti omnia, & per voluntatem tuam sunt & creata sunt. Ita tandem ingens hocce de Apibus Opus finio, cum Regio Psalmista isthaec in verba erumpens.

 
Laudate Dominum coelitum
 
Chori beati, qui procul
 
Contagio mortalium
 
Templa aetheris tuemini. &c.
 
Vide Psalm. CIIL.

Historiae naturalis trium specierum Apum

FINIS.

vuiligheden, die hy met het binnenste vlies der Maag en Darmen te gelyk lost: de Pop op verscheyde manieren, en dan de begintselen der vergroeyingen aangaande de couleuren in de selve. Van de inwendige deelen bewaar ik het vliesige netteken van de Maag, sommige Longpypen, een van de Spinbeurskens, in het Ruggemerg.

 

Soo kan ik ook verscheyde soorten van Vliegen vertoonen, die naa Byen gelyken, en daarom van sommige ook Byen genaamt syn, gelyk de Vlieg van Goedaert en de Mey is, die maar twee Vleugelen heeft, en waar uyt alleen men heel ligt een Bye uyt een Vlieg kan onderscheyden. Hoewel ook dat'er wel Vliegen gevonden worden, die vier Vleugelen hebben, gelyk ik 'er een vertoonen kan, die seer aardig is, hebbende voor uitsteekende Hoornen, en voorts naa een Bye wat gelykende, behalven dat hy veel grooter is. En het geen aanmerkelyk in deese Vlieg is, dat is, dat hy syn oorspronk uyt een water Insect neemt. Maar gelyk gesegt, om dit alles te beschryven, diende ik wel een bysondere verhandeling te maaken: waar om ik dan dit werk van de Byen sal besluyten, welkers natuur, aart en maaksel soo raar verwonderlyk en aanbiddelyk is, dat het de Goetheid, de Wysheid, en de Geregtigheid en Majesteit GODS, sonder onderlaaten lugtrugtig uytgalmt, gelykerwys ook alle de Schepselen in haare orderen doen, dewelke in de lugt, in het water, en op het lant leevende, als soo veele stemmen en helder klinkende geluyden syn, die de lof GODS verkondigen: waarom ik dan myne stemme by de haare sal voegen, en met de vier en twintig Ouderlingen in de Openbaringe uytroepen: ‘Gy HEER zyt waardig te ontfangen de heerlykheid, ende de eer, ende de kragt, want gy hebt alle dingen geschapen, en door uwen wille zyn zy en zynse geschapen. Waar op ik met den koninklyken Psalmist eyndige, en dit groote werk der Byen besluyte, dewelke aldus uytgalmt:

 
Gy hemelsche creatuuren,
 
Looft GODT fyn tot deser uren;
 
Gy inwoonders des Hemels reyn,
 
Singt syn eer lieflyk in 't gemeyn. enz.
 
Siet Psalm CIIL.

EINDE van de natuurlyke Historien der drie soorten van Byen.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels