Bybel der natuure of historie der insecten. Deel 1

[p. IX]

Vita D. Joannis Swammerdammii.
Het Leven van den Heer Jan Swammerdam.

[p. X]

Vita Auctoris.

NAtus est Jacobus Theodori in pago Swammerdamme, qui situs est ad Rhenum, inter Leydam, & Wourdam, in Hollandia. Ille, quum postea Amstelaedami negotiatione lignaria victum quaeritabat, a cognomine pago appellatus fuit. Atque habitanti ibidem, anno mdcvi, Januarii ultimo filius nascitur, qui Joannes Jacobi Swammerdam dictus. Exercuit hic in eadem civitate artem Pharmaceuticam. Qua quidem opportunitate, quum esset rerum Naturalium apprime studiosus, & peritus, constanti solidos per annos quinquaginta diligentia, magnificam sibi paravit supellectilem: neque labori pepercit, neque sumtibus, quo materiem, ad Historiam Naturalem quae pertinet, undique sibi colligeret. Locupletissima sane copia Animalium, Insectorum, Stirpium, & Fossilium, in aedibus ejus spectabatur. Neque vero turbata haec, aut confusa, sed justo digesta ordine. Potissimum tamen ornatum adferebant rariora Indiae utriusque, atque in his Myrrhina vasa. Cives, & peregrini, haec, spectatum admissi, admirabantur. Principes Viri, peragrantes Patriam nostram, ducebantur crebro ad haec spectacula: quos inter aliqui sibi propria facere ea, pretio oblato, conabantur, allecti thesauri pulchritudine; obtinere autem non potuerunt. Sexaginta quippe millibus florenis, monetae Batavae, addicere modo voluit possessor; dum interim post mortem ejusdem vix decem millenis publice distracta venierunt.

Patre hoc, & Matre Barendina Corvera, Jani secundi Corveri filia, genitus Joannes Swammerdam, Amstelaedami nascitur, Februarii duo-decimo, anni a Servatore nato mdcxxxvii, qui evasit deinde praeclari hujus Operis Autor celeberrimus.

Pater eum destinabat praedicandis sacris, pueroque jam praeceptorem dedit, qui elementis linguae Latinae, & Graecae eum imbueret; quo aptior evaderet divinis intelligendis: ille autem ponderans gravitatem muneris, animumque suum serio excutiens, inde statuit, tanto oneri se fore imparem. Id & Patri ita quidem persuasit, ut & hic assentiret filio, concederetque Medicinae potius colendae animum addicere. Dum itaque hisce jam deditum, domi suae aleret filium, crebro illum mundandis, & ordinandis, iis rebus, quae thesauris ejus continebantur, adhibuit. Quare etiam, tenella jam aetate, incepit res Naturales contemplari intento quidem animo. Mox & Insecta diligentius observare, venari, redimere, permutando cum aliis augere, colligere, sibique propria digerere, cum scriptis Autorum praestantissimorum conferre, posteaque in classes certas disponere. Adolescens Anatomicis & Medicis quam diligentissime studuit, & vel tum maxima quaeque moliebatur. Simul tum in Dioecesi Ultrajectina, in Gueldria, totaque Hollandia, noctes impendit, diesque, quae-

[p. XI]

Het Leven van den Schryver.

JAcob Dirkz is geboren in het dorp Swammerdamme, gelegen tusschen Leyden, en Wourden, aan den Rhyn in Holland. Als dese naderhand sig te Amsterdam med de Houtkopery erneerde, is hy genoemd na syn geboorteplaats. Terwyl hy woonde te Amsterdam, wierd hem aldaar geboren een Soon, op de laatste Januarius 1606, die genoemd is Jan Jacobz Swammerdam. Hy heeft gehouden in die Stad een Aptekers winkel. En, by die gelegenheid, synde bysonder lievhebber der saken, die door de Nature werden voortgebragt, en te gelyk groot kender der selve, heeft hy in volle vyvtig jaren, med bestendige naarstigheyd, sig verkregen een seer ryke te samensamelinge van dese schatten. Hy spaarde nog moeyte, nog kosten, om te vergaderen by een, van alle kanten, al, wat behoorde tot kennis deser dingen. In syn huys wierd gesien eene volkome opgaderinge van Dieren, Dierkens, Aardgewassen, en Bergwerken. Hier was alles net geschikt, niets in wanorder, of over hoop. Dog boven al bestond het cieraad daar in, dat het seldsaamst van Oost, en West-Indië, daar was by een, voor al het keurlykst Porcelyn. Burger, en vremdeling, wien het vry stond, dit te beschouwen, stonden daar over verbaast. Ja veele Vorsten, om Vaderland doorreysende, wierden gelokt, om het te besien: onder welke eenige syn geweeest, die een bod deden, om het alles by een voor sig te kopen, dewyl sy sin hadden in de schoonheid van dit Kabinet. Maar niemand heefthet konnen verkrygen: om dat de eygenaar daar voor niet minder wilde, dan sestig duysend gulden; dog, naa 's mans dood, opentlyk by opveylinge verkoft, mogt het naauwelyks tien duysend gulden halen.

Van dese Vader, en Barentje Corver, dogter van Jan Jansz Corver, als Moeder, wierd geboren Jan Swammerdam, op de twaalvde Februarius des jaars 1637 na Christus geboorte. Dewelke naderhand is geworden de seer beroemde Schryver van dit voortreffelyk boek.

Syn Vader nam voor hem te bequamen tot een Predikant, en gav het kind een Meester, die hem de gronden der Latynsche, en Grieksche, taal mogt leeren, op dat hy te beter de Heylige Schrivten soude verstaan: dog hy, overwegende de gewigtigheid van dit ampt, en syn gemoed ernstig ondersoekende, besloot, dat hy soude onmagtig syn tot dese last. En dit deed hy syn Vader ook soo wel begrypen, dat deese het geloovde, en ook toestond aan syn Soon, om syn werk te maken van de Geneeskunde. Onderwylen dat hy nu syn Soon, hier toe sig begevende, by sig in huys had, gebruykte hy den selven, om te rynigen, en te schikken, de saken van syn Kabinet. Waar door dan dese ook al van jongs af begost agt te geven med alle oplettenheid op de saken by de Natuur voortgebragt. Aanstonds viel hy op het naarstig waarnemen, opvangen, opkopen, verruylen voor andere, vermeerderen, by een samelen, voor sig selve. Hy schikte syn eygen schatten, vergeleek die med de schriften der beste Schryvers, schikte alles onder sekere hoovden. Wat ouder geworden betragte hy op het naarstigste al, dat de Ontledinge, en de Heelkonst, betrof, selv toen al naa het hoogst dingende. Op die tyden bestede hy dag, en nagt, om na te speuren, op te vangen,

[p. XII]

rendis, capiendis, examinandis, animalculis, tam interdiu, quam noctu, volitantibus. Aërem, aquas, terras, agros, campos, pascua, sata, inculta, colles arenarios, ripas, littora, flumina, stagna, puteos, lacus, maria, arbores, plantas, rudera, specus, loca habitata, foricas, perscrutabatur: ut ova, vermes, nymphas, papiliones, indagaret, horumque nidos, alimenta, mores, morbos, mutationes, copulas, addisceret. Et sane in his, vel prima jam juventute, plus detexit certi, verique, quam seculorum omnium Autores cogniti simul. Incredibile quidem narro, sed tamen verissimum: idonei sic censuere judices.

Ita jam instructus, anno mdclxi Leydam venit, Academiae Batavae frequentandae gratia, ibidemque, Octobris undecimo, civium Academicorum albo inscriptus, integro biennio gnaviter operam dedit Viro Clarissimo Joanni van Horne, Chirurgica profitenti. Francisci Sylvii de le Boe Scholas diligentissime coluit, ut Medicinam ab eo disceret Fuitque horum sttudiorum ille progressus, ut undecima Octobris anni mdclxiii, exploratus juxta leges in codicem Candidatorum Artis Medicae in hac Academia legitime insereretur. Toto hoc tempore amicitiam contraxit cum Nicolao Stenone, magno illo Anatomico, quam integram deinceps cum eo servavit ad mortem usque. Coluit & amicitiam hic cum Regnero de Graaf, insigni sane quoque Anatomes cultore: sed haec in acerba dein odia, ex aemulatione, exivit. Dulcedo scientiae Anatomicae tunc pelliciebat ingenium ejus, ad haec sacra unice natum: velocissimo statim in his profectu, ultra fidem, lactus, incepit deliberare, quonam modo posset illibatas conservare partes corporis, dissecando paratas ad usum perennem demonstrationis Anatomicae: ut ita levaretur a repetendo semper novo labore; ut careret fastidio putrescentium ilico cadaverum noxio; ut succurreret difficultati crebro obtinendi corpora recens mortuorum. Felix fuit in his: qui dudum artificia subtilia in tractandis repererat Infectis. Evenit, ut sollertem in iis se daret Clarissimo Sylvio, quo vix ullus, ea quidem tempestate, magis industrius in Anatomicis. Nulla vero in re placuit adeo, quam dum Ranas coram eo artificiosissime incideret: decimo quinto Januarii hujus jam anni ostenderat Illi experimentum, quo monstrabat, aërem in inspiratione posse duci ex bronchiis in arteriam & venam pulmonis, atque inde utrosque cordis thalamos versus. Vid. Sylv. Disp. Med. vii. §. lxxix-lxxxviii.

Profectus post haec in Gallias, habitavit aliquandiu Salmurii, in aedibus Tanaquilli Fabri; ubi varias instituit observationes super Insectis. Ibidemque xix Junii, anno sexagesimo quarto, detexit valvulas in vasis Lymphaticis, ope exilium valde tubulorum. Depictas propria manu has misit xxviii Junii ad Stenonem, Hafniae ut puta-

[p. XIII]

en te ondersoeken, de Dierkens, die dag, en nagt, vliegen, in Gelderland, in het Stigt van Utregt, en in Holland. Hy doorsogt lucht, water, aarde, land, veld, wyde, akkers, woesteny, duyn, rivierkant, strand, rivier, stilstaand water, meeren, zée, put, kruyd, puynhoop, holen, bewoonde plaatsen, jaa selvs geheyme vertrekken: op dat hy de eyerkens, wurmkens, popkens, capellekens, sogte; haar nesten, voedsel, levenswyse, siektens, veranderingen, en versamelingen mogt leeren. En waarlyk hy heeft, in syn eerste jeugd, in dit alles ontdekt meer sekers, en waaragtigs, dan de bekende Schryvers van alle de eeuwen te samen. Ik verhaal yet ongelovelyk, dog even wel seer waaragtig: immers soo oordeelen de bequame Regters in dese.

Dus onderleyd quam hy wonen te Leyden in het jaar 1661, om aldaar de Academie van Holland by te wonen; op den elvden October wierd hy in de burgerrolle der Academy-leden ingetekend, en hoorde twee volle Jaaren den beroemdsten heer Jan van Horne, die de Ontledinge van 's menschen lighaam, en de handwerkelyke Heelkonst onderwees. Hy woonde ook ten naarstigste by de onderwysinge van Franciscus de le Boe Sylvius, om de Geneeskonst te leren. Waarin hy so vorderde, dat hy, na de wet, wel ondersogt op den 11 October 1663 is aangenomen op de rolle der Candidaten der Geneeskunde op dese Academie. In dese gantsche tyd maakte hy bysondere vriendschap med Nicolaus Steno, dien grooten konstenaar in de Ontledinge, en heeft die hylig onderhouden med deselve tot syn dood toe. Hy wierd ook toen alhier vriend med Rynier de Graaf, mede uytmuntend oeffenaar der Ontleedkunde, dog dit brak uyt in bittere haat naderhand, uyt nyd. De smaak deser wetenschap besat nu so seer syn geest, dat die daar toe alleen scheen geschapen te syn. Buyten gelovelykheid snel was de voortgang, dien hy hier in deed; dies hy blyd begost te overleggen, hoe hy mogt onbedorven bewaren de deelen der lyken, die hy door 't ontleden bereid had, tot een blyvende bequaamheid, ter vertoning. Hy sogt bevryd te blyven van den arbeid, om steeds het selvde te herhaalen; en van de schadelyke walgelykheid der lyken, die so haast rotten; ook voor te komen de swarigheid, om vaak te krygen lighaamen van versch gestorvenen. Hy slaagde hier in, die voor heen de fynste konstgreepen had gevonden, in het behandelen der Dierkens. Het geviel, dat hy hier in voldeed aan den beroemsten Sylvius, die, op die tyd, naawelyks imand had syns gelyk in het werk der Ontledinge. Niets behaagde dien heere meerder, dan als hy de Kikvorschen ten konstigste voor hem ontlede. Het was al op den 15 Januarius 1663, dat hy toonde, hoe de lucht, by inademinge, kost werden gebragt uyt de longpypen, in de slagader, en bloedader, der long, en door die weg, in de byde holligheden des herts. Siet Sylv. Med. Disp. 7. §. 79.--88.

Daar naa trok hy na Vrankryk, woonde eenige tyd te Saumuur, ten huyse van d' Heer Tanaquil Faber, daar hy veele aanmerkingen maakte over de Dierkens. Op de 19 Junius, ontdekte hy aldaar, door behulp van seer dunne buyskens, de Klapkens in de water-vaten. Hy tekende die af met eygen handen, en sond deselve, op de 28 Junius, aan Steno te Koppenhage toen aanwesig,

[p. XIV]

verat, tunc versantem. Vid. Tract. Ejusdem de Respir. pag. xc. xci. Scripsit Thevenoto postea, xxiv. Septembris anni lxv, quod hae icones forte visae fuissent Celeberrimo Frederico Ruyschio prius, quam hic sua de his edidisset. Id autem Thevenoto dixit, ea occasione, qua illi mittebat Amstelaedamo Parisios libellum eum, quem Ruyschius eodem hoc anno super his evulgaverat Hagae Comitum. Insinuat quidem oblique suspicionem hanc, sed tamen addit, se id asserere nunquam posse; Se amare Ruyschium quam maxime, & gaudere serio, quod vera harum Valvularum cognitio per illum innotuerit. Et, qui rem considerat, videt, id fieri vix potuisse: quia Ruyschius diu ante editionem libelli sui aliis, ipsique Bilsio, has Valvulas ostenderat. Literae autem Stenoni datae Hafniam, inde in Bataviam missae ad Stenonem sero venissent, & si visae fuissent ab illo, quomodo ausus fuisset publice, vivente jam & praesente Swammerdammo, tabulas eas evulgare, nulla mentione facta de inventore. Interim, praeter alia, in Galliis, ad flumen Ligerum Libellam, Insectum volitans, observatam descripsit, atque Hemerobia quaedam. Vixit dein & Lutetiis Parisiorum, in eodem cum Stenone contubernio, eo tum quam familiarissime usus. Fruebatur ibidem intima amicitia Melchisedeci Thevenoti, Viri Amplissimi, qui legatus fuerat Regis Galliarum ad Remp. Genuensem. In amoenissima ejus villa Yssi, haud procul Parisiis, una cum Stenone, hospitaliter exceptus, varia Insecta observavit. Spectabat egregius Vir dotes singulares genii Swammerdammiani, & felicem industriam, qua illas expoliverat. Obtulit ideo liberalissime omnia Viro, quae censebat posse juvare ejus studia. Tota ergo vita memor benefactorum, novisque semper auctus, scripsit non adeo diu ante mortem, in uno Thevenoto invenisse se, certum, fidum, verum amicum, cui neminem parem inter mortales usquam reperisset. Producebat Thevenotus hunc suum hospitem in consessum eruditorum, qui habebatur crebro in aedibus ejusdem, ad colendas artes liberales. Ibi semper auditor tantum, taciturnus semper, neque excitari poterat, ut rumperet silentium. Magnis tandem actus clamoribus, invitus exhibuit unum, & alterum, exemplum dissecandi Insecta, horumque interiora oculis exponendi; tunc vero admirabilis omnibus, & laudatus, loquacitatem garrulorum muta arte compescuit. Commendabat Viri peritiam Thevenot Amplissimo Viro Conrado vau Beuningen, Senatori, & Consuli, Amstelaedamensi, Legato tum a Rep. nostra ad Regem Galliarum. Qui postea effecit, ut redux obtineret facultatem cadavera secandi eorum, qui in nosocomio Amstelaedami moriebantur. Ea vero libertas summopere illi profuit ad promovenda studia Anatomica. Amstelaedamum reversus incubuit sedulo scrutandis cadaveribus, occasione utens data in nosocomio.

[p. XV]

hy meende. Siet hem ove de Ademhalinge p. 90. 91. Naa die tyd schreev hy, op de 24 September 1665, dat mogelyk de wydberoemde heer Frederik Ruysch wel mogt gesien hebben die tekeningen, eer dat hy de syne uytgav, over deselve sake. Dit was by geval, dat hy sond, van Amsterdam na Parys, aan d' Heere Thevenot, het boekske, dat d' Heer Ruysch, dit jaar, in den Hage, had uytgegeven; hy scheen daar by bedekt te willen doen nadenken, of niet wel die Heer sig had bediend van syn werk, en uytvindinge; dog voegd aanstonds daar op, dat hy dit nooit soud konnen staande houden; dat hy den Heere Ruysch ten hoogste beminde, en dat hy wel seer verheugd was, dat door dese man de regte kennis deser Klapjes was bekend geraakt. En, so wie op de sake let, siet, dat het niet syn kost. Want Ruysch had die lang getoond aan de Bils, en aan andere, eer hy syn boekje uytgav. Maar de briev aan Steno na Koppenhage, van daar gesonden aan hem te Amsterdam, was te laat gekomen. En so deselve was gesien van Ruysch, hoe soud die bestaan hebben, die tekeningen uyt te geven, sonder gewag te maken van den uytvinder, daar Swammerdam leevde, en tegenwoordig was? Onderwylen beschreev hy, boven andere saken, in Vrankryk aan de Loyre, het vliegend dierken, Jufferken genaamd, en eenige soorten van het Haft. Te Parys leevde hy met Steno, in het selvde huys; in de uyterste gemeensaamheid. Te gelyk genoot hy daer de vriendschap van den Groot Agtbare Heer, Melchizedec Thevenot, gewesen Gesant der Franse Kroon aan de Republicq van Genua. Op desselvs vermakelyke lustplaats Yssi, digt by Parys, wierd hy vergast med Steno, en vond aldaar verscheyde Dierkens. De Heer Thevenot, in dese omgang, doorsag het bysondere van de Geest deses Mans, en de gelukkige schranderheid, door welke hy die ten hoogste hadde vercierd. Dies bood hy hem aan op het edelmoedigste al, dat hy oordeelde te konnen doen tot het voorstellen van syne liefhebbery. hy bleev ook syn leven lang gedagtig deser weldaaden, en daar mede altyd meer en meer overhoopt, schreev hy niet lang voor syn dood, dat hy in Thevenot alleen, een vast, getrouw, waaragtig, vriend, en onder alle menschen niemand hem gelyk, gevonden had. De Heer Thevenot leyde hem in het geselschap der geleerden, die veeltyds t' samen quamen in syn huys, tot voortsettinge der vrye konsten. Daar luisterde hy toe, altyd swygend, en kost niet bewogen werden, om een eenig woord te spreken. Eyndelyk door veel aanporren, tegen wil, en dank, gav hy een bewys, of twee, van de ontledinge der klyne Dierkens, waar hy der selver ingewanden voor oogen stelde. Toen wierd hy van yder med de uyterste verwonderinge geroemd; maar hy keerde dus de kakelaary der snappers, door syn stomme konst. De Heer Thevenot bragt hem hier in de gonst van den Grootachtbare Heer Koenraad van Beuningen, Vroedschap, en Burgermeester, der Stad Amsterdam; in die tyd Afgesant der Staaten Generaal aan het Fransche Hov. Dese maakte, dat hy vryheid kreeg, om te mogen snyden de lyken der gestorvene in het Gasthuys te Amsterdam; welke toelaating hem ten hoogste diende, om syne oeffeninge in de konst voort te setten. Te Amsterdam wedergekeerd begav hy sig geheel over tot het ondersoeken der doo-

[p. XVI]

Utilissima occasio erat incitando animo Ejus hoc tempore Amstelaedami: quia Medici Doctissimi ibidem collegium instituerant, ut altera hebdomade convenirent simul ad colloquia, & experimenta, instituenda super rebus Medicis, atque Anatomicis quidem praecipue. Observationes, illic factae, postea sunt editae a Casparo Commelino, anno mdclxvi, & mdclxvii, priusquam Swammerdammius Doctor Medicinae erat creatus. Hic tamen primas contulit ad confectionem hujus opusculi. Figuram medullae spinalis, quam Blasius ibi edidit, solus delineavit suapte manu, in illo ipso collegio. Scripsit, super ea re, ad Thevenotum, quod sic deprehenderit. I. totam medullam spinalem mere fibrosam. 2. fibras ejus distinctas in aliqua cerebri parte convenire, ibi terminari. 3. nervos, pariter fibrosos, de fibris medullae oriri. 4. piam matrem totam porrigi in vaginas cavas. 5. medullam, adhuc calentem, una cum vertebris, eam continentibus, ocyssime imponendam frigidae, ibi relinquendam spatio nucthemeri; dein vertebris cautissime diffractis, cerni haec omnia. Data fuit haec epistola 1. April. mdclxvi. Eodem tempore tentavit plurima, inpellendo liquores varios in vasa Animalium viventium. (vid de Resp. p. 103. 107.) Etiam Chemica, de ebullitione frigida inter salem urinae, & spiritum salis Glauberi. (ibid. p. 111.) Conscripsit tum dissertationem illam laboriosam de Respiratione, quam defenderet pro obtinenda laurea Apollinari in Arte Medica; cujus lectio docet, quod propria modo cogitata, experiundo tantum nota, perque experientiam undique fulta, sequeretur, nec vero quidquam ex aliis depromptum Auctoribus immiscuerit. Quibus actis, ad finem anni mdclxvi, reversus Leydam: ut legitime reciperetur in ordinem Medicorum. Et, ea occasione, necessitudinem coluit arctissimam cum celeberrimo van Horne, suo prius in Anatomicis Praeceptore. Anatomica cum eo tunc exercuit, & varia modis diversis praeparavit: aperte enim cogitata, & inventa, habebant communia. Professor omnia, quae requirebantur, liberalissime suppeditabat; alter opus dirigebat, simulque inventa omnia manu propria, summo artificio, depingebat, omnesque sic paratas iconas statim mittebat Matthaeo Slado, una cum observationibus. Quid enim dëerat? Materies, instrumenta, locus, inpensae, liberalitate Van Horniana uberrime sufficiebantur. Swammerdammii diligentia, industria, exercitatissima dextra, noctes diesque occupabatur. Primo hic, in ipsis aedibus Van Hornianis xxii. Januarii, anno mdclxvii Vasa uterina mulieris ceracea materia implevit, incepto utilissimo, quod deinceps perpolivit. Promotus dein fuit in ordinem Medicorum, xxii. Februarii eodem anno, atque defendit publice suam de Respiratione diatriben. Eam tunc brevibus modo lemmatibus conceptam protulit, sed Martio sequenti amplificatam edidit libelli forma apud Gaasbekios; atque Amplissimo Thevenoto dicavit. Ibi in icone tituli figura elegan-

[p. XVII]

de lighamen, gebruykende syne verkregene vryheid ten dien eynde in het Gasthuys.

Te deser tyd was voor hem te Amsterdam de beste gelegenheid tot syn oogmerk: dewyl de geleerdste Geneesheeren aldaar een geselschap maakten, om by een te vergaderen om de andere week, tot het houden van t' samenspraaken, en het doen van konst-proeven over Geneeskundige, en Ontleedkundige saken vooral. De aanmerkingen, daar gedaan, syn na die tyd gedrukt by Caspar Commelin, in 't jaar 1666, & 1667, eer de Heer Swammerdam nog was gemaakt Doctor der Geneeskonst. Evenwel heeft hy toegebragt het voorneemst, tot opmakinge van dit werkje. De afbeeldinge van het ruggegraats merg, die Blasius daar geeft, had onse Schryver alleen getekend med eygen hand, in die selve byeenkomst. dus schreev hy hier over aan den Heer Thevenot op de 1 April 1666; dat hy so had gevonden. 1. dat het gantsche ruggegraat merg bestond uyt enkele veselkens. 2. dat die vesels, onderscheiden van den ander, te samen quamen, en eyndigden, in seker deel der herssenen. 3. dat ook de senuwen veselagtig sprooten uyt de veselen van 't ruggemerg. 4. dat de dunne vliesen der herssenen sig heel uyt spreyden in holle scheden. 5. dat het ruggemerg, nog warm, med de wervelbeenen, waar in het bevat is, ten spoedigsten moet gelegd in koud water, en 24 uuren daar in gelaten; waar na de wervels omsigtig gebroken moeten werden; dan werd dit alles so gesien. Selver versogt hy veel saken, med verscheyde vogten te spuyten in de aders der levende dieren. (Siet hem over de Ademhaling. p. 103. 107.) Ook rakende de Chemy, nopende de koude opkoking door menginge van 't pis-sout med de geest van zésout van Glauber. (aldaar p. 111.) Hy beschreev toen syne behandelinge, so doorwrogt, over d' Ademhalinge, om te verweeren, ten eynde hy mogt wettiglyk werden Doktor der Geneeskonst. Het lesen daar van toond, dat hy enkel syn eygen gedagten, door ondervindinge geboren, en dan door bevindinge van alle kanten gesterkt, volgde, sonder yet te mengen daar by, dat gebaald was uyt andere Uytvinders. Dit afgedaan hebbende keerde hy na Leyden op het eynd des jaars 1666, om wettiglyk Doctor te werden. En het was, by die gelegenheid, dat hy maakte de aldernaauwste vriendschap med syn oude Onderwyser in de Ontleedkonst, de alderberoemdste Heere Jan van Horne. Med hem oeffende hy nu de konst, en beryde seer veel saken, op veelderly wysen. Openhartig hadden sy gemeen alle hunne bedenkingen en uyvindingen. Al dat nodig was beschikte de Professor med alle mildadigheid. Den ander deed het werk, en tekende af alle de uytvindingen, door eygen handen, med de uyterste konst, en sond aanstonds alle de opgemaakte aftekeningen, aan Mattheus Sladus, daar by voegende syne aanmerkingen. Wat ontbrak hier dog? de werkstof, de werktuigen, kosten, en plaats, wierden geleverd, ten overvloed, door de edelmoedigheid van den Heervan Horne; aan de andere syde, was de naarstigheid, schranderheid, en de doorgeoeffende hand van den Heere Swammerdam, nagt, en dag, aan het werk. Hier was het, in van Hornes huys, op de 21 Januarius, 1667, dat hy de eerste reys, med wasch opvulde de vaten des Lyvmoeders van eene Vrouw, door een seer nutte onderneminge, dien hy daar naa heeft verbeterd meer, en meer. Hy wierd daar op Doctor, op de 22 Februarius in het selvde jaar, naa dat hy opentlyk had beweert zyn opstel over de Ademhaling. Op dien tyd had hy die

[p. XVIII]

tissima depingit Limacis Cochleati, hermaphroditi, coitum reciprocum. Contra hanc ejus differtationem, magno molimine, librum scripsit, minus felici exitu, Joannes Baptista a Lamsweerde, cui titulum fecit Respirationis Swammer dammianae Exspiratio. Si quid enim in libello nostri Viri minus forte rectum obrepsit, id ab aequis condonabitur, ob pulchritudinem bonorum, quae ubique in opere excellunt. Jam vero artificium excolebat diligenter, quo partes corporis, rite evacuatas prius, deinde aëre inflato turgidas, exsiccabat ita, ut formam hanc suam stabilem, firmamque, retinerent, atque hac arte accuratissime observari postea, atque describi possent. Inventum hercle quam utilissimum in arte, ad erigenda, quae collapsa putrent, vel repleta per ceram confunduntur. Sic acerrime excoluit Anatomica, commercium fideliter tenens cum clarissimo Van Horne. Atqui quartana eodem hocce anno correptus, debilitabatur quam maxime, ut penitus contabesceret; eaque de causa coactus fuit abstinere ab Anatomicis. Refectus utcunque a diro morbo, annis duobus, qui sequebantur, adeo totus se demersit in scrutinium Insectorum, ut nihil quidquam Anatomici attigerit. Contingebat anno mdclxviii, ut Magnus Dux Hetruscorum, Patriae nostrae visendae gratia, in Rep. praesens, comite Thevenoto, Thesauros Swammerdammianos tam patris, quam filii, intentis lustraret oculis, & acutis videndo res Naturales. Anatomicas tunc Insectorum dissectiones elegantissimo talium spectatori, Principi Hetrusco exhibuit. Ad quae obstupuit artium peritissimus Judex, & rerum Naturalium amantissimus. Tum vero omnium maxime, quando Autor noster Magno Heroi praesentibus Magalloto, & Thevenoto, coram ostenderet, Papilionem latere, cum omnibus convolutis partibus, in ipsa jam Eruca; dum solertia incredibili, instrumentis ultra fidem subtilibus, separato exuviarum tegumento, absconditum Papilionem extricaret de latebris, ejusque impeditas partes quam distinctissime, & tam liquido, explicaret, ut occultum manifestaretur lucidissime. Offerebat quidem Serenissimus Princeps duodecim millia florenorum Autori nostro, pro iis Thesauris, qui illi proprii erant; ea tamen lege, ut ipse eos in Hetruriam deferret, utque deinde in aula degeret. Sapienter ita Princeps, quippe qui cogitabat, brevi peritura haec, nisi tantus Artifex, & pervigil Custos, ipse praesens adesset conservandis; praevidebat, gaudium haud durabile fore sibi possidenti, absente magno magistro, & unico quidem, qui singula memorabilia curiose indicaret, explicaretque. Swammerdammius contra nihil quidem detestabatur magis, quam vitam aulicam. Amabat etiam perdite libertatem sentiendi, & disserendi de sacris, eademque colendi ex animi sui religione, non ex autoritate, atque imperio alieno: igitur horum nihil factum fuit. Sed interim ingentem Acipenserem dum dissecat, invenit in

[p. XIX]

alleen in beknopte stellingen ontworpen, maar in Maart daar aan volgend gantsch vermeerdert uytgegeven by de Gaasbeeken, en nu een boekske synde opgedragen aan den aansienelyken Heere Thevenot. Op de titulplaat staat net afgebeeld de wedersydsche t' samen komst der Hoornslak, die Man en Wyv is. Jan Baptist van Lamsweerde schreev, med grote opheftegen dit werk, onder de naam van de Geestgeving van Swammerdams Ademhaling; maar het was med geen gelukkige uytslag. So al yet in het werkje van onse Schryver niet al te regt was ingeslopen, dat wierd van billyke Lesers ligt vergeven om de schoonheid van al het goede, dat over al daar in doorscheen. Hy verder oeffende vlytig een bysondere konstgreep, door welke hy de deelen der lighaamen suyver rynigde van al, wat daar in was; hier naa blies hy die op, dat sy vol lucht waren, droogde die dan; waar door die, styv geworden, haare gedaante behielden, en door die konst naauwkeurig kosten beschouwd werden, jaa ook net beschreven. Eene uytvinding waarlyk van de uyterste nuttigheid, dewelke die deelen aldus onderscheydentlyk deed bestaan, die anders toevallend rotten, of door wasch opgeset onder malkander in een vloeyen. Terwyl hy sig nu so noest in het Ontleden ophield onderhield hy getrouwelyk brieven-wisselinge med de vermaarde van Horne. Dog, in het eyge jaar besogt door de derdedaagsche koortse, verswakte hy ten uyterste, en vermagerde t' eenemaal; door die oorsaake wierd hy gedwongen op te houden med de Ontledingswerken. Naa dat hy van die quaadaartige siekte was bekomen, viel hy de twee volgende jaaren so geheel, en al, op het ondersoeken der Dierkens, dat hy niets ter wereld aantaste, dat na de ontleding geleek. Maar in 't jaar 1668 geviel het, dat de Groot Hertog van Toscanen in Holland quam, om ons Vaderland te besien. Hy quam tegenwoordig, geleyd door den Heer Thevenot, ten huyse van Swammerdam, besag daar de kabinetten van Vader, en Soon, med alle naauwkeurigheid, en med oogen wel afgerigt om die saken, na waarde, te oversien. De Heer Swammerdam deed eenige ontledingen van Dierkens voor den Hertog van Florencen, die de keurigste waardeer der was over sulke dingen. En waarlyk dese kundigste Oordeelaar, en opperste Liefhebber in dese saak stond verbaast, over dat het gunt hy sag. Maar wanneer onse Schryver, in 't bysyn van de Heer Magallotti, en Thevenot, aan dien grooten Vorst opentlyk aantoonde, hoe een Kapel, med alle syne opgerolde, en te samen gevouwene, deelen, verborgen legt binnen in een rupse, en als hy med ongelovelyke konstigheid, en med werktuygen fynder, dan men begrypen kost, het buyten bekleedsel afschydende, de ingeslote Kapel selv uythaalde uyt die schuylplaats, en desselvs ingewikkelde deeltjens, op het onderschydelykst, en op het baarblykelykst, ontvoude, so dat het verborgen openbaar wierd; toen was de verwonderinge van syne Koninglyke Hoogheid op het hoogste. Die bood hem twaalf duysend gulden voor syn bysonder Kabinet alleen; dog onder beding, dat hy het selv moest brengen in Florence, en aan het Hov blyven wonen. Dit was voorsigtig van den Prince, die dagt, dat het haast soud te niet lopen, als die konstenaar, en wakkere Opsiender, daar niet by bleev, om het te bewaren; hy voorsag, dat hy niet lang blyd soude syn med dit besit, als de grootte Meester weg was, de eenigste voorwaar, die aan syne liefheb-

[p. XX]

illo pancreas valde magnum, quod uberrimam copiam succi pancreatici fundens, per diversa, & ampla, emissaria, in primum intestinum patula, praebuit gratissimam occasionem succum eum, adeo famosum hoc tempore, examinandi: observavit accurate, acidi nihil in eo reperit, sed rancidi potius, & amarescentis, saporis invenit, ut Garum spiraret. Libere id monuit contra Grafii, & Sylvii, dogmata. Quin & pauca quaedam in nosocomio notavit, sed fere ut parerga. Princeps jam opus, diligentia infinita prosequi Insecta, nec vel horae momentum remittere ab his. Unde anno 1669 eorum historiam generalem edidit, laborem incepti audacissimi, felicissimi exitus. Librum Amplissimis, & Nobilissimis, urbis Amstelaedami Consulibus dedicavit. Quum vero perficere studeret immensum opus, atque Syllogen Insectorum amplificare, ex omni orbis plaga coëmendo, inque loculis disponendo, quotidianae erant effundendae expensae, neque interea vel obolum captabat lucri. Id Patri displicere incepit, qui Gnatum semper domi aluerat, tulerat sumtus ad omnia; dum ille interim triginta jam annis major, optimam vitae partem perdiderat in iis curandis, quae nihil lucri, nihil ad vitam necessarii adferrent. Quotidie ideo objurgabat filium, urgebatque serio, ut Medicinae aegris faciendae tandem aliquando se accingeret. Filius contra tanto acrius instabat, quo absolveret ocyus; causabatur interim brevi ad umbilicum perducere posse, quod jam agebat, negotium; promittebatque, se deinde Arti Medicae exercendae incumbere velle quam maxime gnaviter. Quando igitur Pater cernebat, filio sedere, ut persisteret, neque finem facere ceptorum, severe minatus est, ni praxi Medicae ocyssime se dedat, Anatomica omittat, ab Insectis, & experimentis abstineat, sed ultra in his suo more pergat, se nec vestes quidem porro, neque nummos, praebiturum esse. Sed simul quoque amputabat misero omnem prorsus occasionem deinceps aliquid proficiendi. Exhaustus tot laboribus, a morbo diuturno languens, censebat tamen, Parentem justa dicere, animumque induxit monitis paternis morem gerere. Atqui imbecilla valetudo impar erat ferendo Praxios labori. Instituit ergo rus petere, firmandae valetudinis gratia, quo refectus alacriter exercitandae arti se dederet. Quae quidem dum Junio mense anni mdclxx agebat, vix ruri fuit, quin extemplo, absque momenti jactura, denuo Insecta omni modo indagaret; scilicet solitudo libera, praesens occasio Insecta observandi, impellebant, quo sponet sua ruebat ingenium Thevenotus interim, horum omnium gnarus per familiares, urgebat amicissimum Virum, ut in Gallias reverteretur. Offerebat illi generosissime omnia illa, quae necessaria judicaret, ut studia sua, in rebus Naturalibus, ex animi sententia promoveret. Sed, si haec movissent gnatum, prohibebat Genitor, ut xxx Octobris, eodem anno scripsit Thevenoto. Ut vero indignanti Patri aliquid prae-

[p. XXI]

bery kost aanwysen, en uytleggen, dat, het geen aanmerkelyst was. Swammerdam daar en tegen verfoeyde niets meer dan het leven van een Hoveling. Hy beminde ook ten uyterste de vryheid van gevoelen, en spreken, over de Godsdienst, en wilde die oeffenen na syn eygen gemoed, geensins volgens gesag, en gebied, van een ander. Dies viel hier niet van. Omtrent dien tyd ondersogt hy een grote Steur, waar in hy vond, dat de klier Pancreas seer groot was. Dese storte seer veel sap, door verscheyde, groote, buysen in de eerste darm. Dit gav hem de aangenaamste gelegenheid, om te ondersoeken dit vogt, daar toen ter tyd so veel over te seggen viel. Hy lette daar sorgvuldig op, vond daar niet suurs in, maar wel dat het garstig, bitteragtig, smaakte, en naa Haring pekel trok. Dit berigte hy vry uyt, tegen het gevoelen van Sylvius, en van de Graaf. Nog deed hy in 't Amsterdamsch Gasthuys eenige opmerkingen; dog het was slegts bywerk. Syn hoovdwerk bleev, te vervolgen med oneyndige vlyt de Dierkens, hier bleev hy geen oogenblik af. So dat hy in 't jaar 1669 uytgav haar algemeene beschryvinge. Dit was een werk van de stoutste onderneming, dog van de gelukkigste uytslag. Het boek droeg hy op aan de Wel Edele, Grootagtbare, Heeren, Burgermeesteren van Amsterdam. Daar na sogt hy dit oneyndig werk volkome af te doen, de opgaderinge der Dierkens te vergroten, uyt alle hoeken der wereld die op te kopen, en in syne kabinetten te schikken. Ten dien eynde moest hy dagelyks geld uytschieten, en kreeg geen penning winst daar voor. Dit begost syn Vader te mishagen, die syn Soon altyd had, tot nu toe, de kost gegeven; en hem ook beschikt alle de kosten tot alles; daar hy, reeds over de dertig jaaren geworden, syn beste leevtyd verloren had in het waarnemen van saken, daar niet een duyt winst van quam, en die niets aanbragten van dat, het geen noodsakelyk was om te leven. Het was daarom dat hy alle dag syn Soon bekeev, en aandreev, om eyndelyk sig eens te begeven tot de Practycq. Maar de Soon bevlytigde sig des te beviger, om syn werk ras af te doen; hy gav voor, dat hy het haast soud volbragt hebben, dat hy onder handen hadde; beloofde ook, dat hy daar naa op het yverigst de konst soude oefsenen. Als de Vader nu sag, dat syn Soon bleev staan, om voort te gaan, en geen eynde maakte aan syn voorgenomen werk, heeft hy hem scherp gedrygd, dat, so hy sig niet aan de Practycq med ten eerste begav, en de Ontledingen, en Dierkens, naliet, maar koppig daar in voort ging, hy hem verders nog kleederen, nog geld, soude geven. Ja maar hy sneed te gelyk af aan dese verlegene alle gelegenheid, waar door hy eenigsins hier in soude konnen vorderen. Hy was afgesloovd door soo veel werk, hy was quynend aan syn slepende siekte, dog evenwel dagt hy, dat syn Vader waarheid sprak: dies hy voornam te luysteren na syne vermaningen. Nogthans was syne swakke gesteldheid niet magtig tot de last der Practycq. Waarom hy sig begav op het land, tot versterking van syne gesondheid, om verquikt te lustiger aan het oeffenen der konst te gaan. Hy deed sulks in Junius 1670, maar was naauwlyks op het land, of aanstonds, sonder tydverlies, sogt hy, op alle wyse, naa de bloedelose Dierkens. Seker, de vrye eensaamheid, de tegenwoordige gelegenheid van die te ondersoeken, dreeven syn Geest derwaards, daar die van selv naa toe helde. Theve-

[p. XXII]

staret grati, mundum ejus omnem, atqui locupletissimum, excussit, ordinavit, omniumque conscripsit quam accuratissimum indicem. In quo taediosissimo labore onus sustinuit incredibile, temporisque tristem fecit jacturam nimis magni; ut saepenumero acerbe doluit. Anno sequenti, lxxi, jam parturiebat tractatus de Chamaeleonte, & de Hemerobio; quoniam rem jam totam absolverat. Distulit tamen editionem usque in annum lxxv, cujus initia, olim in Galliis, anno lxvii, atque etiam Kuylenburgii dudum inchoaverat.

Anno lxxii, primo Maji dedit, dicavitque, Collegio sapientum in Britanniis, tres tabulas, figuras sex, in quibus uterum depinxit foemininum. Addidit exquisitam delineationem vasorum spermaticorum, tubarum uteri, & ovariorum. Fuerant quidem haec utcunque adumbrata jam xxi Januarii, anno mdclxvii in aedibus Professoris van Horne, sed fuerunt modo consummata, una cum explicatione idonea, vii Maji, anno lxxi. Sic in theatrum prodiit vice prima, exemplum Artis, qua arteriae, venae, harumque ramuli, impleti materia ceracea, cerni non modo, sed conservari incorrupti poterant, vel in secula. Ut vero constaret sua tabulis fides, ipsum quoque uterum illum, arte hac praeparatum nova, simul misit ad Regiam dictam Societatem. Movebatur quidem, ut hoc ita ageret: quo justi, inque his sacris versatissimi, Viri sententiam ferrent, de ipso opere. Etiam studebat evincere per haec, quod ea, quae Clarissimus van Horne de vasis spermaticis evulgaverat in prodromo, a se praecipue inventa primo. Omnium tamen urgentissima ratio fuit, ut illa, quae Regnerus de Graaf acerbissime conscripserat contra illum, de gloria inventi circa genitalia, refelleret: quare etiam Britannici Collegii Sapientes, judices hac in re, & arbitros, rogavit, & constituit, plena cum potestate decidendi super hac lite.

Eodem fere tempore alia plurima, eaque utilissima, in Anatomicis observavit. Pisces inprimis varios incidit, ut horum hepar, pancreas, lienem, praecipue cognosceret. Reperit vero frequentissime pancreas in iis maximum, & pancreaticos ductus valde insignes plerumque, plures numero, & valde patulos in intestina. Pancreaticum humorem sollicite jam, & de industria, omni modo examinavit. Reperit nihil acidi in illo unquam adesse. Misit integras ampullulas excepti liquoris ad Celeberrimum Virum, Carolum Drelincurtium, Professorem Medicinae, & Anatomes, in Academia Lugduno-Batava: omnia haec videri queunt, in parte secunda collegii privati Amstelaedamensium, edita apud C. Commelinum anno mdclxxiii. Totus enim libellus ille unice fere debetur Swammerdammio praecipue. Ibidem autem leniter, & modeste Graafiana, atque Sylviana, de Succo pancreatico refellit. Enimvero, ante

[p. XXIII]

not ondertusschen, door vriendelyke briev-wisselinge, dit alles wetende, drong syn goede vriend aan, om weder na Vrankryk te keren. Daar toe bood hy hem aan, med d' uyterste adelhartigheid, al, dat hy soude nodig agten, om na syn sin voort te setten syn yver tot het ondersoek der saken, die de Natuur voortbrengt. Schoon dit de Soon al mogt aanstaan, verbood syn Vader hem, sulks te doen; gelyk hy aan den Heere Thevenot schreev, op den 30 October 1670. Hy onderwylen, om syn vergramden Vader eenig genoegen te geven, doorsag desselvs konstkabinet, dat seer ryk was, dit bragt hy in eene nette schikkinge, en bragt alles op een naauwkeurige naamrolle. In welke verdrietige arbeyd hy een ongelovelyke last droeg, en deed een treurig verlies van al te veeltyd gelyk hy dikmaal seer smertelyk sig daar over beklaagd heeft.

In het volgend jaar 1671, wilde hy al uytgeven syn schrivten over de Chamaeleon, en over het Oeveraas; dewyl hy dese sake ten volle had afgehandeld. Evenvenwel heeft hy dat uytgesteld tot in het jaar 1675, daar hy al lang te voren, in 't jaar 1667 in Vrankryk, en nog al voor heen te Kuylenburg, daar aan had begonnen.

In 't jaar 72, op de 1 May, gav, en droeg hy op, aan de Koninglyke Maatschappy in Engeland, drie plaaten, waar op ses aftekeningen van de Lyvmoeder van een Vrouw. Hier was by de netste afschilderinge der Saadvaten, Trom-petten, en Eyer-stokken. Dit alles was wel enigsins afgeschetst geweest op den 21 Januarius 1667 ten huyse van Professor van Horne, dog het is maar eerst ten volle opgemaakt, en med eene behorelyke uytlegginge vercierd geworden op de 7 May 1671. Siet, so quam voor de eerste reys, ten toon in het openbaar, een bewys van die konst, door de welke, de slagaders, bloedaders, derselver takskens, opgevuld stonden med wasch; hier door kost men die niet alleen sien, dog ook onbedorven bewaren soo lang men wilde. En ook, op dat hy bewees de waarheid van dese afbeeldingen, sond hy deselve Lyvmoeder, aldus toebereyd aan deselve Koninglyke Maatschappy. Hy wierd bewogen, om dit so te doen: op dat dese regtvaardige, en der sake doorkundige, Mannen mogten hun oordeel vellen over het werk selve. Ook sogt hy daar mede te bewysen, dat de saken, die de beroemde van Horne had uytgegeven, in syn Voorloper nopende de Saadvaten, door onse Schryver selv, eerst, en voornamentlyk waren uytgevonden. Eyndelyk was wel de kragtigste drangreden daar toe dese, op dat hy mogte aldus wederleggen, het geen de Heer Reynier de Graaf seer vinnig had geschreven tegen hem, over de eere der uytvindingen omtrent de Teeldeelen. Hierom was het dan, dat hy de wyse Leden van de Engelsche Maatschappy uytkoos, en volmagtigde, daar toe, dat sy, des versogt, dese twist beslissen, en by uytwysinge, ten eynde brengen mogten.

Omtrent de eyge tyd ondersogt hy veele andere, seer nuttige, dingen in de Ontleedkonst. Hy opende voor al verscheyde Vissen, om de lever, milt, en pancreas, daar in te leren kennen. Hy vond meestentyd het pancreas in deselve seer groot, en de buysen van het selve ook seer aanmerkelyk, en dat sy veele gelyk, seer wyd in 't gedarmte quamen. Toen ondersogt hy, med opset, en ten naauwkeurigste, het sap van dit deel, op alle wyse. Hy bevond, dat in het selve nooit yet was, dat na suur geleek. Ook sond hy ten dien eynde geheele fleskens vol van

[p. XXIV]

haec quidem tempora acerbe satis eos tractabat, qui aliquid scribebant contra ipsum, quod patuit in iis, quae cum Graafio, Casparo Bartholino, aliisque acciderant. Sed lenierat animum Viri protervum Pietatis erga DEUM ardentior cultus. Legerat libros quosdam, quos Virgo tunc celebris Antonia Bourignona, ediderat: unde sollicitabat eum quam maxime deinceps officii Christiani cura. Cepit & mentem ejus fuga, odiumque, eorum, quae homines detinent, praecipue quidem animi affectuum, interque illos ambitionis insatiabilis, qua quis semper supremus esse cupit. Hanc ideo, plurimorum malorum radicem, exstirpare penitus voluit. Erat tunc temporis Virgo illa in Holsatia, inque comitatu suo habebat secum Joannem Tielens, Amstelaedamensem, notum diu Swammerdammio. Hic ergo, avens consulere dictam Virginem de iis, quae eum sollicitum habebant super animi religione, scripsit xviii Martii anni mdclxxiii amico illi, ut vellet se insinuare favori illius Virginis, atque impetrare ab illa veniam scribendi ad illam super his, quibus angebatur. Facta hac copia, scripsit Bourignonae xxix Aprilis ejusdem anni, recepitque responsum, datum ab ea xvii Augusti. Ab eo quidem tempore, multum mutatus ab illo, qui fuerat prius; vix aliud deinceps curavit, nisi obtinendam a DEO pacem animae suae, quam hactenus meris rebus humanis serviisse, dolebat acerbissime. Plurimas deinde literas ad Antoniam scripsit super his, quibus & responsa habuit. Circa eadem tempora, primus mortalium, si non fallor, rem detexit summi momenti. Reperit enim, Hernias in corpore hominis, tam maris quam foeminae, nunquam oriri ex ruptura peritonaei. Sed peritonaeum, simplex, supertendi loco, ubi vasa seminalia, uni thecae inclusa, hactenus peritonaeo supposita, a peritonaeo recedunt scrotum versus, ibique deserere peritonaeum. Si vero hoc Peritonaeum, ibidem laxae illi viae, per quam funiculus spermaticus descendit ad testes, forte se insinuat, quacunque causa pressum format tum sacculum caecum: quum membrana haec sit mire extensilis, & quia intra viam illam, mollem satis, facile admittitur. Pergente vero eadem causa producitur magis, magisque, semel nata Ecphysis, pergitque, eadem via, funiculo seminali semper accumbens extrinsecus per musculos, supra os pubis, in scrotum: si haeret in unguine bubonocelen, si in scrotum usque movetur, oscheocelen, dictam facit. Dein ab omento, intestino, flatu, vel aqua, illapsis in hunc saccum caecum alia varia nomina sortitur. Neque in foeminis dispar ratio, nisi quod ibi juxta vasa femoralia eant. (Vid. Schraderi observ. Decad. ii. Observ. iv. v.) Ubi & icon vera rei exstat. Pulcherrimi quidem hujus inventi gloriam Clarissimi Viri asserere sibi postea conati sunt; videtur vero hic originem habuisse. Sed & eodem in libro, legitur a-

[p. XXV]

dit opgegaderd vogt aan den Hoogvermaarden Heer Carel Drelincourt, Professor der Ontledinge, en Geneeskunde, op de Hollandsche Academy te Leyden. Dit alles kan werden gesien, in het twede deel van het Amsterdamsch Collegie, gedrukt by C. Commelyn 1673. Want dit heel boekske is men meest enkel verschuldigd aan d' Heer Swammerdam. Het is aldaar, dat hy sagt, en sedig wederlegt de gevoelens van Sylvius, en van de Graaf, over dit sap. En waarlyk voor dese tyd behandelde hy vry scherp yder een, die yets tegen hem schreef; als gebleken is in syn geschillen med de Graaf, Casper Bartholyn, en andere. Maar de yverige oeffeninge van Godsvrugt had syn barsse geest seer vermurruwd. Hy had gelesen eenige boeken, die Juffrouw Antoinette de Bourignon, in dese tyd seer bekend, had uytgegeven: die bekommerde hem seer naa die tyd over de Christen pligt. Syn geest vlugte, en haate, de saken die den mensch meest ter harte gaan, vooral de drivten des gemoeds, en onder dese wel voornamentlyk die der onversadelyke eergierigheid, waar door elk de opperste wil syn. Daarom sogt hy dese, een wortel synde van veel sonden, t' eenemaal uyt syn siel uyt te roeyen. Dese Jongvrouw was toen in Holstyn, en had in haar gevolg een Amsterdamsch Koopman, Jan Tielens, die oude kennis was van d' Heer Swammerdam. Daar aan versogt hy door een briev, op de 18 Maart 1673, als aan een vriend, dat hy wilde verwerven die gonst voor hem by gemelde Juffrouw, dat hy verlof mogt krygen aan haar te schryven over de bekommeringen, die syn gemoed pynigden, nopende de staat syner siel. Als hem dit was toegestaan, schreev hy daar over aan die Juffrouw op den 29 April voor de eerste reys, en kreeg antwoord van haar op den 17 Augusti. Van die tyd af was hy een geheel ander man geworden, dan hy te voren had geweest; hy moeyde sig naauwelyks med eenige sake, dan hoe hy voortaan vrede mogt verkrygen by God voor syn gemoed, en betreurde bitterlyk, dat hy tot hier toe was geweest een slaav der wereld. Hy heeft naa dien tyd veel andere brieven gewisseld med deselve Juffrouw over dese eyge saken. Omtrent de selvde tyd, soo ik niet mis, vond hy de eerste onder de menschen uyt eene sake van het uyterste belang. Namentlyk hy ontdekte, dat de so genaamde Breuken der menschen, so in mans, als vrouwen, nooit spruyten uyt eene scheuringe van het buykvlies. Maar dat dit vlies, enkel, gespannen over deplaats, daar de Saadvaten, in eene schede bevat, van het selve afwyken, naa de balsak toe, en van het buykvlies afgaan. So dan dit buykvlies, aldaar, door eenige oorsaake gedrukt, sig inslipt in de losse weg, door welke de streng der Saadvaten nederdaald na de ballen, maakt het een blinde sak. Want het vlies is ligt uytsettelyk, en het uytgesette werd ligt ingelaten in dese weg, die week genoeg is. By aanhouden nu van de eyge oorsake, werd die sak meer en meer voortgestuwd, en eens tot dese uytsettinge gekomen, dringd al voort, door de selve weg, altyd leggende van buyten, tegen de saadstreng aan, tot door de spieren, over 't schaambeen in de balsak. Blyvt het in de lies, het word liesbreuk, vald het in de balsak, het word de beursbreuk. Na dat hier in nu valt het net, de darm, water, of wind, krygt dese blinde uytsetting andere naamen. In de Vrouwen is het even eens; alleen lopen daar de breuken volgens de dyevaten. (Siet Schraders Aan-

[p. XXVI]

lia observatio, haud levior, dum Autor noster describit, in puerpera, quae gemellas enixa fuerat, visas sibi binas in ovario ejusdem cicatrices. Id autem probe notandum, quod eo jam tempore contigerit. Habetur in eodem libello artificium, quo partes balsamo condire solitus erat. Ideoque etiam librum hunc Swammerdammio inscripsit anno mdclxxiv. Porro etiam, anno jam lxxiii, folliculos seminales filicum Clarissimo Arnoldo Syen, Professori Botanices in Academia Lugduno Batava, ostenderat, depinxeratque. Quaeso Te, mi lector, intento considera animo, & oculo, descriptiones, & figuras, quae hoc in libro proponuntur; confer postea cum his, quae longo post tempore dederunt Viri in Botanicis principes. Non ovum similius ovo est. Potuere in Galliis videri, describi potuisse, haud impossibile est. Ultimo Septembris hujus anni perfecerat opus suum de Apibus: illi sic incubuerat ut penitus inde esset defectus viribus, neque unquam postea vigoris pristini vel vestigia habuit. Indagandi labor suprahumanus. Observandi cura interdiu sine ulla remissione. Noctu opus erat describere, & delineare, visa interdiu. A sexta matutina, tempore aestivo, incipiebat sat lucis a sole accipere, ut posset oculis subtilitates rerum assequi. Occupabatur ad duodecimam, in pleno die, capite nudo, ne lucem impediret, in ipso solis aperto lumine, ut caput perpetuo profusissimis sudoribus, prae aestu difflueret. Oculi autem tanta utentes luce, & microscopiis praeterea adjuti, ita hebescebant, ut, decedente post mediam diem sole, non posset acute cernere corpuscula examinanda, quamvis jam lucem haberet aeque splendentem, quam antemeridiano tempore: non quod lux esset minus clara; sed quoniam oculi fatigati non amplius afficerentur tam vivide.

Tali labore integrum per mensem assidue continuato usus est, ad sola intestina Apum cognoscenda, describenda, depingenda. Sic plurimos menses, totosque in iis dies, observationes continuando, quamdiu lumen sufficiens favebat; noctes vigilatas, commentando, & pingendo, inpendens perfecit tractatum de Apibus. Opus, cui aliud simile aut secundum exstitisse, a nata historia naturali in nostra usque tempora, nemo temere probaverit. Legite, perpendite, judicate. Annum optasset aestiva semper luce, & diuturna, splendere sibi indaganti, saepe voluisset noctem hybernam ad lucubrationes. Scribit ipse in dissertatione de Hemerobio, & confitetur candide, ut inter mille animi angores, mille inter pectoris tormenta, & ingesta menti devotae ad pietatem opprobria sponte enata, inter suspiria, singultus, & lachrymas haec peregerit. Hinc genius urgebat, ut scrutaretur Opificis supremi miracula naturae insita; inde vero Amor erga DEUM cordi infixus inspirabat, ut DEUM

[p. XXVII]

merk. de 24 & 25.) daar ook de ware afbeeldinge is. Seer beroemde Heeren hebben getragt aan sig te trekken de eere van dese schoone uytvindinge in latere tyden; dog die schynt hier oorsprongelyk te syn. Ook werd in het selve boek nog gelesen eene andere ontdekkinge, even gewigtig. als hy beschryvt, dat in een kraamvrouw, naa te hebben gebaart tweelingen, van hem gesien syn twee merktekens in de eyerstok. Waar in voor al te merken staat de tyd waar in het gebeurd is. Nog is in dat boek de konstgreep van de deelen te balsemen so, als onse Schryver gewoon was. Om alle dese redenen droeg ook de Heere Justus Schrader dit boek aan hem op, in't jaar 1674. Verder was het ook in het jaar 73, dat hy toonde aan de Heer Arnoldus Syen, Professor in de Kruydkonst in de Academy te Leyden, de klyne saadvliesen van de Vaaren; dien hy net afbeelde.

Ik bid U, waarde Leser, wilt, med aandagtig oog, en hert, overwegen de beschryvingen, en de afbeeldingen, die in dit boek syn voorgesteld, en die dan vergelyken med die, welke jaaren daar na uytgegeven zyn door de eerste Kruydenkenners; geen ey is meer een ey gelyk. Seker sy syn lang in Vrankryk gesien, het is niet onmogelyk, dat sy ook daar naa syn gemaakt. Op de laaste September deses jaars had hy af syn werk over de Byen, daar had hy opgewrogt, dat hy alle syne kragten quyt was; en nooit een schyn van de selve wederomkreeg. Boven-menschelyk was syn arbeyd in het naspeuren. By dag was syn sorg van aan te merken sonder eenig ophouden. 's Nagts wederom was hy besig med beschryven, en afbeelden, dat, het geen hy by dag had opgemerkt. In de somertyd, 's ogtends ten ses uure, begon het schynsel der son ligt genoeg te geven, dat hy med syn ogen kost bemerken de fynigheid der voorwerpen. Dus bleev hy bezig in dit werk tot twaalve, in de volle dag, bloodhoovds, om geen ligt te beletten, in de open sonneschyn, so dat syn hooft door de hette van 't veelvuldig sweet als wegvloeyde, en syn oogen, in so sterk ligt gebruyk, nog geholpen door vergrootglasen, stomp wierden, en daarom, by de namiddag son, niet scherp sien kosten de voorwerpjes, hoewel het ligt nu so helder was, als voor de middag: en dat wel niet so seer, door dien het ligt swakker was; als wel, om dat syn vermoeyde ogen, door het eygen ligt, niet so sterk wierden aangedaan. Hy heeft sodanige arbeyd, sonder ophouden, een volle maand doorgebruykt, tot het doorsien, beschryven, en afmalen van de darmen der Byen alleen. En so veele maanden, en in deselve geheele dagen syne ondersoekingen so lang doorgeset, als het ligt des daags, hem bystond; hy waakte gantsche nagten, optekenende, en afschetsende; en dit dus doende voltrok hy syn boek over de Byen. Dit is so een werk, dat niemand ligt sal tonen, dat van het begin der natuurkunde, tot nu toe, diergelyk, of dat daar by komt, geweest is. Leest, overweegt, oordeelt. Dan wenste hy dat het gantsche jaar hem mogt verligten door het lang, sterk, somerligt, tot syne ondersoekingen. Vaak wilde hy de winternagt tot syn nagtwerk. hy segt, van het haft schryvende, en belyd openhertig, hoe hy in duysend angsten, duysend gemoedsknagingen, en opwellende verwyten aan syn godvrugtig hert, tusschen hikken, snikken, en traanen, dit voltooyt heeft. Syn aart dreev hem, om te door snuffelen de wonderen, die de Opperste Schepper hadgesteld in de Natuure; aan d' andere kant ried hem de goddelyke lievde syn hart ingeprent, dat hy God alleen soude soeken, dienen, beminnen, en niet de Schepselen. Het geviel dan, dat hy, door berouw af-

[p. XXVIII]

unice, non creata, quaereret, coleret, amaret. Contigit itaque, ut, poenitentia discruciatus, librum hunc de Apibus absolutum confestim traderet alteri, nescius, & securus, quid ei eveniret. Scripsit tamen etiam, ut videtur, eodem tempore binas epistolas ad Paulum Boccone, de fabrica lapidum marinorum, & coralliorum. Quae exstant in Observ. Naturalium Ejusdem Boccone, epistola xix & xx. Ab eo tempore pauca modo in artibus praestitit. Ceperat eum ante biennium iam fastidium rerum humanarum, luctatus tamen fuerat contra per indagationem Apum. Sed nunc ferre non poterat ultra ullam omnino mentis occupationem, nisi quae purum amorem Numinis, ejusdem adorationem perpetuam, unice spectaret. Palam testabatur, se, sola ambitione actum, tot, tantosque labores sustentasse. Honorem, DEI se tantum obtentui sumsisse. Voluit id, quod daretur ultra vitae incertae pauculum, totum sacrare sincero cultui pietatis Christianae, valere jusso omni alio molimine. Atque erat temperationis melancholicae, quam Medici observant propositi tenacissimam, eamque quartana diuturna, haud rite tractata, auxerat; hinc pertinax constitit in sententia. Denique dum autoritate, & consiliis, Antoniae Bourignoniae, confirmaretur, nihil quidquam potuit de hoc animi sensu avellere postea, aut dimovere. Deliberato statuit proposito, solus secedere, nec alii rei operam dare. Serio super his meditatus, ratione subducta, putavit se quotannis egere CD modo florenis Batavis, ad comparanda omnia, quae necessaria ipsi forent ad vitae commoda. Sed habebat thesauros suos, praetereaque nihil. Sperabat tamen ex his venditis tantum se sortis parare posse, quae in foenore posita, pro reditibus eam summam conficeret. Inde ardentius cupiebat nihil, nisi ut quam ocyssime hosce posset vendere, quum nihil aliud peculii possideret. Confugit ad Thevenotum, solum forte arcani consilii participem, ut ipsi praeco esset, & pararius ad vendenda, quae tot annis, tanto labore, sibi tam cara collegerat. Nitebatur hic omni ope rem amico suo efficere. Sed merx bona emptorem in Galliis haud reperit. Semper quidem ambigua quaedam vendendi spes, sed quae pari semper fluxilitate renascens, labensque, trahebat miserum. Tentabat etiam per alterum amicum, Nicolaum Stenonem, qui, ejurata professione sacrorum propria, ecclesiae Romanae jam insertus, Episcopatum obtinuerat in pretium, & obstrictionem, mutabilis sententiae, & in aula Hetrusca vivebat, an Magnus DUX, ut olim, ita & jam, vellet sibi eosdem redimere? Novitius hic Zelotes statim omni modo sollicitum amici animum impellere studebat, ut suum exemplum sequutus, caerimonias Romanas amplecteretur, veniret in Hetruriam, cum suis, certo promittens, venditum iri Principi Florentino, aere repraesentato duo-

[p. XXIX]

afgepynd, dit boek over de Byen, soo haast het voltooyd was, overgav aan een ander, onkundig, en onbekreund, wat daar van soude worden. Het schynt, dat hy dog nu omtrent twee brieven schreev aan Paulus Boccone, over 't maaksel der Zé-stenen, en Koralen. Men vind die in Boccones opmerkingen der Natuurelyke dingen de 19 en 20. briev. Na dese deed hy wynig in de konst. Hy was reeds voor twee jaaren een walg hebbende van de wereld, so als gesegd is. Het ondersoek der Byen had nog daar voor gestreden. Maar nu mogt hy niet meer veelen eenige besigheid synes Geestes, dan enkel die, dewelke alleen betrof de reyne lievde van het Goddelyke Wesen, en desselvs geduurige aanbiddinge. Hy beleed opentlyk, dat hy, alleen gedreven door eersugt, so veel, en swaar, werk gedaan had. Dat hy Gods eere alleen had genomen tot eene voorwendinge. Hy sogt het klyn overblyvsel van syn verder, onseker, leven, geheel te hyligen aan de opregte oeffeninge der waare Christelyke Godsdienst; alle andere pogingen vaaren laatende. En hy was gantsch van een melankolyk gestel, welke menschen by de Geneeskundige werden bevonden seer standvastig te syn: daar by had de lange, en niet wel behandelde, derdedaagsche koortse dit nog verergerd, so dat hy styv stond op dit voornemen. Eyndelyk wierd hy daar in gesterkt door het gesag, en raad, van Antoinette Bourignon; so dat niets ter wereld naderhand hem daar van kost aftrekken, nog versetten. Het stond nu vast by hem, in een hoek eensaam te gaan wonen, en sig voortaan med geene andere saken eenigsins te bemoeyen. Terwyl hy dit nu ten ernstigste had overdagt, maakte hy syne rekening op, en vond by slot, dat hy jaarlyks maar 400 Hollandsche guldens van nooden hadde voor alles, dat tot syn onderhoud noodsakelyk was. Dog hy hadde slegts syn Kabinetten, anders niet. Nogthans hoopte hy, dat hy uyt de verkopinge van die een kapitaal soud bekomen, dat, op renten geset, jaarlyks soo veel soude opwerpen. Dies te vuuriger begeerde hy het aanstonts te verkopen, hebbende niets meer overgewonnen voor sig selve. Al weder nam hy syn toevlugt tot den Heer Thevenot, mogelyk den eenigen, die syn geheim voornemen wist; desen Heer sogt hy aan, om het prysbaar voor te dragen, en te makelen, ten eynde hy mogte verkopen, dat hem veel eer soo liev was, en dat hy, in so veele jaaren, med so veel arbeyd, vergaard hadde. Dese Heer sogt syn vriend hier in te dienen, so ver hy kost. Maar de goede Waar vond geen koper in Vrankryk. Altyd flikkerde een flaauwe hoop van verkopinge, maar die steeds even ras verdween, als opquam, en so den elendige slepende hield. Toen sogt hy ook door syn andere Vriend, Steno, uyt te werken, dat de Groot Hertog, die daar wel eer sin in had gehad, het nu mogt kopen. Want Steno, syne eerste geloovsbelydenis afgesworen hebbende, was Paaps geworden, en Bisschop gemaakt, tot wankel-loon, en vaster dwang, wonend aan het Hov van Florence. Dese nieuwe Yveraar, stelde hier op al syn kragt te werk, om syn vriend te bewegen, dat hy, na syn voorbeeld, tot het Pausdom ook mogt overkomen, hy behoevde maar te komen in Toscanen, met syn Kabinetten, dan beloovde hy hem daar voor twaalv duysend gulden van den Groot Hertog. Nog veele schoone belovten stelde hy op het breedste voor. Dit nam de goede Swammerdam syn Raadsman in dese seer

[p. XXX]

decim millium florenorum. Et omnia alia lautissimus ostentabat promissis. Indigne id ferebat noster Swammerdammius, acrius, nec sine exprobratione, malas artes detestatus, respondit, non habere se venalem pretio animam. Quum etiam scriberet de hisce ad Bourirignoniam, ipsa quoque dehortabatur Virum omni quidem ratione a consilio Stenoniano. Sic ergo jactatus animus id otii, quod supererat, adhibuit, ordinandis, ornandis, durabilitati aptandis, in catalogum referendis rebus suis. Prorsus, ut materies, ars, labor, dignitas, earum omnium sic dispositarum, inter se certarent. Complectebantur hi thesauri Anatomica, & Insecta. Postrema habebat summi pretii. Nec mirum: sedecim annos fuerat occupatus iis legendis, & adornandis. Labore infinito, pretio ingenti, ipsi constiterant. Ostendebat in his, quod autores, qui de iis commentati fuerant prius, tantum catalogum nominum, & aliquas figuras externas, dedissent, neque vero aliud praeterea disci posse ex illorum libris. Atque ille, solus, collegerat fere ter millenas disjunctas penitus species variorum Insectorum. Examinaverat omnes. Disposuerat in classes juxta characteres a natura dictatos. Plurimas ipse dissecuerat arte sua. Descripserat per minutissima quaeque quam fidelissime ab Ovo ad Papilionem. Ipsasque minutias, rite praeparatas, conservatas, exhibebat. Utque nihil prorsus omitteret, fovebat ovula ipse, quo scrutaretur & ibi obscuram vitam, atque modum quo exirent ovulis, vim enixus ad exitum. In quibus occupatus tandem Julii xii anni mdclxxv, edidit Amstelaedami historiam Ephemeri, quae anno lxiv in Galliis incepta, anno lxvii in Gueldria ulterius perfecta, nunc demum absoluta. Sed neque hanc, inconsulta Bourignonia, edere ausus suit. Postquam hanc ultimam artis suae sobolem ediderat, ultra nihil unquam voluit cogitare de rebus humanis, sola sacra spirabat unice, utque huic plenissime studio satifaceret, credidit, nihil sibi magis profore, quam si coram ipse Bourignoniam super his consuleret. Igitur in autumno hujus anni profectus ipse Amstelaedamo in Holsatiam, ubi illa tum Slesvici habitabat, impetrata prius ab illa venia. Venit eo xxx Septembris, atque aliquam diu vixit in ejus sodalitio. Interim Theologi Lutherani, infensissimi ejus ceptis, Bourignoniam cogebant, Holsatia exire. Cepit illa consilium petendi a Serenissimo Rege Daniae jus habitandi in ditione Regis. Id negotii suscepit in se Swammerdammius cum alio amico, itaque xxv Martii mdclxxvi, Hafniam profectus, hujus rei gratia. Ubi Matrem Stenonis, jam gravem annis, vidit. Re insecta rediit Hafnia. atque xvi Junii eodem anno, ex iis locis, repetebat Amstelaedamum. Ibi, Patri dudum gravis, jamque, ob nova molimina, magis invisus, omnia iterum tentabat, quo mundum suum venderet, ut in solitudinem se abderet. Cura major quando soror ejus Joanna, quae Parentis vidui do-

[p. XXXI]

qualyk af, so dat hy wel scherp, en niet sonder verwyt, dese linkse konsten verfoeyende, hem antwoorde, dat syn Siel niet voor geld te koop was. Als hy ook hier over schreev aan Juffrouw Bourignon, so heeft dese, op alle wyse, hem afgeraden, te luysteren na dese raad van Steno. Syn Geest dan, dus geslingerd, bestede syn ledige tyd, die hem overschoot, tot het schikken, vercieren, duur saam behouden,en op tekenen, der saken, die tot syn Kabinetten behoorden. So dat de rykdom, konst, arbeyd, waardey, nuttigheid, van dit alles, nu so net by een, tegen den ander streden. In de Kabinetten waren syne ontleedkundige bereydselen, en de bloedelose Dierkens. Het laaste schatte hy het hoogst. Geen wonder: sestien jaaren had hy gewurmd, om die by een te samelen, en op te schikken. Oneindige arbeyd, veel geld, hadden sy hem gekost. Hier wees hy aan, dat al die voor hem geschreven hadden over dese stof, alleen hadden opgegeven eene bloote optellinge van namen, en eenige aftekeningen van de uyterlyke gedaantens; so dat men niet anders kost leeren uyt hun boeken. Hy hadde nu alleen, hier, by een gesameld by de drie duysend geheel onderschydene soorten van verschillende Dierkens. Alle die had hy doorsogt. Alle had hy geset in hun geslagten naa de merktekens der Natuure selv. De meeste van die had hy door syne wonderlyke konst ontledigd. Ook had hy deselve beschreven op het getrouwste, tot in haar klynste deeltjes toe, van de Eyeren af tot aan de Kapell toe. Hy vertoonde derselver minste klynigheeden, wonderlyk bereyd, wonderlyk suyver bewaard. En, om niets over te slaan, hy broeyde de Eyerkens selv, om ook daar het duystere leven te ontdekken, en te sien, op wat wyse, door wat geweld, de wurmkens uytquamen. Hier besig gav eyndelyk op den 12 Julius 1675, te Amsterdam uyt de beschryvinge van het Haft. Het was al aangevangen in Vrankryk 1664, in Gelderland vermeerderd 1667, en nu ten vollen eynde gebragt. Evenwel dorst hy niet over syn gemoed nemen, het uyt te brengen, sonder de goedkeuringe van Juffrouw Bourignon. Na dat hy dit laast uytwerksel van syn konst had voortgebragt in het ligt, heeft hy nooit meer gewild sig moeyen med menschelyke saken, enkel op het goddelyk denkende, en, om syn yver hier in ten volle op te volgen, geloovde hy, niets voordeeliger te sullen syn, dan dat hy selv mondeling daar over raad pleegde med Juffrouw Bourignon. Dies is hy, in de herfst van dit jaar, selv, van Amsterdam vertrokken na Sleeswyk in Holstyn, daar sy toen woonde, onder haare goedvindinge. Hy quam daar op den 30 September, en bleev een tyd lang in haar geselschap. De Luthersche Godgeleerden onderwylen, seer hevig tegen haare ondernemingen, dwongen Juffrouw Bourignon Holstyn te verlaten. Waar op sy te raade wierd, den Koning van Deenemarken te bidden, dat sy mogt vry wonen, en verkeeren, in syn Majesteits gebied. Swammerdam, en nog een ander Vriend, namen de last hier toe op sig. Sy reysden den 25 Maart 1676 na Koppenhagen, ten dien eynde. Hier sag hy nog de Oude Moeder van syn vriend Steno. Onverrigter sake keerde hy van Koppenhagen. Op de 16 Junius desselve jaars trok hy weder na Amsterdam. Hy was syn Vader reeds lang lastig gevallen, en nu om dese nieuwe bewegingen was hy nog meer in de weg: daarom poogde hy med alle mogelykheid, syn schat te verkopen, om eensaam te leven. Syn sorg

[p. XXXII]

mestica curaverat hactenus, nupta erat. Pater enim oeconomiam solvere, atque in aedibus novi Generi hospitari, animum induxit. Ante Majum ergo circumspicere cogebatur noster de parando domicilio. Quae calamitas! non erat in aere, neque id parare poterat ex venditione rerum suarum; Pater autem nolebat ultra ducentos florenos in annum ei dare. Cogitabat rus. Occasio allucere visa: Vir Nobilissimus, Joannes Ort, Nieuwenrode, Breukelae, &c. Dynasta, antiquam cum eo amicitiam coluerat, saepissime gratum amicum officiosissimus hospes exceperat in amoenissima, quam habebat, villa. Hic saepius invitaverat eum, vellet ruri habitare cum ipso, ibidemque studia sua promovere. Nunquam permovebatur antea ad haec. Jam vero, in re incerta certum amicum compellabat eo de negotio. Haud exspectatam repulsam tulit. Hinc sollicitudo summa, hinc diffidentia de fide hominum. Sed anno sequenti Pater moritur, haereditatem ei reliquit, ex qua suo more poterat vivere. Contentus gaudebat, jam soli DEO se posse vacare. At novae lites, dum bona dividenda, & paterni thesauri vendendi: soror sibi praecipua asserere, & venditionem suo pro captu dirigere velle; ille omnia ferre, modo pacem, & speratam solitudinem sibi pararet. Sollicitudo tamen assidua, & ardor perpetuus in cultum Numinis afflixere corpus. Incidit in tertianam duplicem, erraticam primo, dein continuatam absque intermissione, una octava vespertina, tertia matutina altera exacerbescebat. Surgebat interdiu parum; sed toto trimestri spatio lente haerens febris, haud permisit, domo exire, neque integro anno vel unum experimentum instituere. Desiit postea morbus in tertianam exquisitam, videbatur mitescere, & adeo minui, ut per aliquot dies immunis a febre degeret. Attamen Amici, quos inter Matthaeus Sladus, eruditissimus Medicus, atque autoritate apud eum primus, haud potuerunt ab illo impetrare, ut vel semel cubiculo exiret. Causabatur semper, solitudinem, & secessum, unice profore ad superandas mali reliquias. Instabant Sladus, Ruyschius, Schraderus, Hottonus, & Guenellonus, qui quinque crebro eum visitabant Amici, & Medici, ut aëre se, & remediis, curaret reficiendum. Noluit, tandemque monitores pertinaci compescuit silentio. Quando autem & summae pridem deliciae ipsi jam odiosae evaderent, & de venditione earum in Galliis jam prorsus desperaret, omnibus frustra tentatis, tandem invitanti Thevenoto scripsit, velle se in Gallias venire, si praesens expedire posset venditionem, modo sic in domo ejus latere posset, ut a nemine videretur. Sed & hoc incassum. Igitur statuit denique diem fixum vendendis suis mense Majo anni mdclxxx, ea lege, ut in auctione publica cederent pluris licitanti. Quamvis jam vidisset, paterna sic distracta sextam modo partem sperati pretii retulisse;

[p. XXXIII]

verswaarde, als syne Suster Joanna, die tot nu het huys van haar Vader, Weduwenaar synde, had opgehouden, getrouwd was. Toen nam de Vader voor syn huyshoudinge op te breeken, en by syn nieuwen Schoonsoon in te wonen. Daar moest hy toen voor May omsien na eene huysvestinge. Wat elende! de Man had geen geld, en wist geen geld te krygen uyt het verkopen van syn Kabinetten. En syn Vader wilde hem slegts twee honderd gulden s' jaars toeleggen. Hy nam dan voor op het land te wonen. En sag daar kans toe: want de Wel Edele Heer van Ort, Heere van Nieuwenrode, Breukele, &c. had van ouds groote vriendschap gehouden med hem, en hem als syn waarde Vriend beleevd ontvangen, en onthaald, op syn vermakelyke Buytenplaatse. Dese Heere had hem ook veelmaal versogt, by hem te willen wonen, op het land, en aldaar syne lievhebbery voortsetten. Dog hy was daar toe nooit te bewegen geweest. Als hy nu in nood synde syn opregte Vriend daar over aansprak, sloeg die het hem nu onverwagt plat af. Dit baarde in hem de uyterste bekommeringe, en een geheel mistrouwen omtrent de opregtigheid der menschen. Maar syn Vader stierv het jaar daar aan, en liet hem so veel na, dat hy na syn doen daar van leven kost. Toen was hy vergenoegd, en blyde, dat hy nu voor GOD alleen soude kunnen leven. Nogthans quam nieuwe twist over het verdelen der goederen, en het verkopen der Kabinetten. Syn Suster sogt het meest na sig te trekken, en het verkopen na haar sin te schikken. Hy verdroeg alles, om vrede te hebben, en syne gesogte eensaamheid te bekomen. Edog de bekommeringe sonder ophouden, en de gedurige yver om God te dienen, beledigde syn lighaam. Hy verviel in eene dubbelde anderdaagsche koortse, die in het eerste geen streek hield, dog naderhand geduurig aanhield sonder afgaan, ten agte savonds op de eene, ten drie uure 's ogtends op de andere dag verheffende. Hy stond by dag wat op. Maar de koortse drie maanden lang byblyvende, belette hem het uytgaan, en in 't geheel eenig ondersoek op yets te doen. De siekte viel daar na op een regte anderdaagsche koortse uyt, toen wierd sy sagter, en so wynig, dat hy eenige dagen vry van koorts was. Nogthans kosten syn Vrienden niet van hem verkrygen, dat hy eens uyt syn kamer ging, hoewel Mattheus Sladus, een doorgeleerd Artz, en die onder de Vrienden, het meest op hem vermogt. Hy gav altyd voor, dat de eensaamheid, en alleenwoning, allen het overblyvsel syner siekte kosten weghelpen. Dog Sladus, Ruysch, Schrader, Hotton, en Guenellon, die als Geneesmeesters, en vrienden, hem veeltyds besogten, hielden alle vyv aan; dat hy sig wilde bedienen van de lugt, en Geneesmiddelen. Hy wilde niet, en dwong syn Raadsluy op te houden door styv stilswygen. Als nu syn oud vermaak hem ook verveelde, en hy geen kans sag het in Vrankryk te verkopen, alles vrugteloos besogt synde, quam hy eyndelyk so ver, op het versoek van Thevenot, dat hy hem schreev, selv nog te willen komen in Vrankryk, so de koop daar aan hong, mids hem niemand sag, en hy maar in syn huys mogt schuylen. Edog hier van viel niet. So dat hy op het laast vast stelde, op een sekere dag in May 1680 in het openbaar alles te verkopen aan de meestbiedende. Hoewel hy nu al had gesien, dat van syn Vaders Kabinetten, die ook so verkost waren, pas het sesde van het verwagte gemaakt was. Hoe het ook

[p. XXXIV]

voluit quocunque modo se hoc onere liberare. Atqui haec agitanti saevior recruduit morbus, emaciatus vultus, oculi cavi, febris lenta, continua, a pastu acerbior. Tumescere hinc pedes, crura, femora, venter: hinc miserrime ipse, & perpetuo, torquebatur. Amici coram eo ne mussitare quidem audebant de studiis ejus: adeo haec, quae vana ferebat, detestabatur, ut nec verbulum de his audire, aut proferre, vellet. Offerebat Thevenotus remedium tum famosum Corticis Peruviani adversus febrim. Rogavit Swammerdammius, ut id mitteret, simulque petiit, ut, si quid arcani anthydropici nosset, id communicare vellet. Ubi omnia ingravescebant, testamentum scripsit xxv Januarii, anno mdclxxx, in quo legavit Melchisedeco Thevenoto, Legato quondam Regis Galliarum ad Rempublicam Genuensium, omnia sua manuscripta originalia, quae pertinent ad historiam Apum, Papilionumque, Naturalem, & Anatomicam, una cum tabulis eo spectantibus lii. Quae omnia erant eo tempore in aedibus Hermanni Wingendorpi, Leydae. Jussit, tradenda haec omnia Legatario intra annum a morte testatoris. Rogavitque serio, ut tractatus de Apibus ederetur etiam sermone Belgico: quia sapientia, & omnipotentia, DEI tam apodictice in eo demonstrantur. Pauculum superstitis porro vitae DEO adorando, & amando, unice dedit. xvii Februarii eodem anno moriebatur. Haeredem scripsit Margaritam Volckers, uxorem Danielis de Hoest, Doctoris Medicinae: Exsecutores testamenti constituit Christophorum van Wyland, & Margaritam Volckers, quae, Wylando haud diu ab his mortuo, sola in hoc munere permansit.

Statim ab exsequiis Dominus Ort, rogatus ab exsecutoribus testamenti, scripsit Thevenoto, xxix Martii sequentis, de legato apud Wingendorpium recondito. Swammerdammius parum versatus in Latinis, volens tamen opera sua lingua Latina evulgare, dederat ea omnia huic Wingendorpio, ut Latine verteret: hic enim ipsi opem praestiterat hanc, in sermonem Romanum vertendo ejus scripta de Utero. Urgebat Thevenotus de Hoestium, ut curaret tradendum sibi legatum. Wingendorpius pauper, sustinebat vitam vertendo in varias linguas, & quaerebat, omni astu credita sibi retinere, frivola millena praetexens, tandem aperte negabat, se redditurum, nisi sententia Judicis coactus. Itum ergo in jus; neque ante majum anni mdclxxxii, post taediosas lites, decreto Judicum, omnia simul tradita sunt Viro Longe celeberrimo, Burchero de Volder, Mathesios, & Philosophicae, Professori Clarissimo. Hunc Thevenotus rogaverat, ut jus suum tueretur amici amicus. Et, abfuisset fidelis sapientia Volderi, vix Thevenoti ad manus pervenissent. Postquam jam possidebat, voluit ea Belgico fermone edere ilico. Verum mutavit sententiam, si-

[p. XXXV]

ging, hy wilde van de last bevryd syn. Onder dit doen, quam de siekte heviger weerom, syn wesenwierd mager, syn oogen hol, door eene geduurige binnekoorts, na den eten verheffend. Daar op swollen syn voeten, beenen, dyen, en buyk, so dat hy seer elendig, en geduurig, gepynigd wierd. Syn Vrienden mogten niet een woord kikken van syne lievhebbery: so seer verfoeyde hy die, noemende deselve ydelheid, dat hy daar geen woord van horen, of spreken, wilde. De Heer Thevenot prees hem de Kina aan, toen so berugt tegen de koortse: hy versogt de Heer Thevenot, het aan hem te senden, en vroeg med een so hy yet geheyms wist tegen de watersugt, dat hy hem dit wilde te kennen geven. Als onderwylen alles med hem verergerde, maakte hy op de 25 Januarius 1680. syn testament, waar by hy aan Heer Melchizedec Thevenot, wel eer Gesant des Konings van Vrankryk te Genua, maakte alle syne eygen handschrivten, die behoorden tot de beschryvinge der Byen, en Kapellen, so betreffende hun aart, als ontledingen, med 52 platen, daar toe behorende. Dit alles was toen by Herman Wingendorp te Leyden berustende. Hy gebood, dat dit alles binnen 't jaar na syn dood soud werden gesteld in Handen van d' Heer Thevenot. Hy versogt op 't ernstigst, dat syn werk over de Byen ook in het duyts mogt werden uytgegeven: dewyl de Wysheid, en Almagt, van GOD daar in soo wiskonstig betoogd wierd. Het klyn overschot van syn leevtyd besteede hy enkel, en alleen, med GOD te aanbidden, en te beminnen. En stierv op de 17 Februarius 1680. Voor ervgenaam heeft hy gesteld Margarita Volckers, huysvrouw van Daniel de Hoest, Doctor in de Geneeskunde. Maar tot uytvoerders van syne laaste wille Kristoffel van Wyland, en Grietje Volckers, die alleen daar in bleev, Wyland niet lang na dese gestorven synde.

De Heer Ort, des versogt door de uytvoerders van het testament, schreev, na de begravenis, op de 29 Maart aan Thevenot, dat het legaat beruste by Wingendorp. Swammerdam, wynig latyn kennende, en dog willende syn werken in het Latyn uytgeven, had die alle gegeven aan Wingendorp om die te vertalen in het latyn, gelyk hy die dienst hem gedaan had in het oversetten syns geschrivts over de Lyvmoeder. De Heer Thevenot drong Doctor de Hoest, dat hy hem soude besorgen syn legaat. Wingendorp was arm, won syn kost med het oversetten, en vertalen, in verscheyde spraaken; en sogt med alle list dit vertrouwd goed voor sig te behouden, op honderderly sotte voorwendsels, in so ver, dat hy op 't laast opentlyk weygerde die weder te geven, dan door dwang van vonnis. Het quam voor de Regter; en het was eerst in May 1682, na moeyelyk twisten, dat by vonnis der Regteren atte de saken wierden gesteld in handen van den alderberoemdsten Heer, Burcher de Volder, wyd vermaard Professor in de Wiskonst, en Philosophie. Hy was versogt door d' Heer Thevenot, die syn Vriend was, dat hy wilde hier in syn regt beweeren. En seker sonder de getrouwe wysheid van dese Heer, had het nooit in handen van den Heer Thevenot gekomen. Als hy het nu in syn magt had, wilde hy het aanstonds in Holland uytgeven in het Nederduytsch. Maar hy bedagt sig, en deed het in Vrankryk senden. Hy had ook wel yet aangevangen daar omtrent, so als ik heb gesien daar uyt, dat hy hier, en daar, in het selve,

[p. XXXVI]

bique in Gallias mittenda curavit. Tentavit aliquantulum circa illa, ut ex iis, quae manu sua hinc, inde allevit, vidi. Sed non satisfecit amici votis: forte impar. Utique, post excessum Thevenoti, omnia haec manuscripta Swammerdammiana, una cum tabulis omnibus, vendita sunt Jouberto Pictori Regio. Ab hujus deinde haeredibus sibi omnia simul redemit Clarissimus Vir, Josephus Du Verney, Anatomicus summus. Ibi latuere diu, vili quinquaginta nummorum argenteorum (ecus) pretio emta. Rumor percrebuit, a-cerrime fervere studium circa Anatomica Insectorum, & saepe audivi, prodituram historiam super his Lutetiae, autore eximio Du Verneyo. Rogabam itaque Amicum mihi summum, Gulielmum Sherardum, hospitem tunc meum, qui cogitabat Gallias, ut vellet me certiorem de iis facere. Nobilissimus Vir rescripsit ocyus, opera Swammerdammiana teneri a celeberrimo Du Verneyo misitque mihi tabulas aliquot aere inpressas, quas ubi examinavi, arsi cupidine opera illa Patriae asserendi, neque destiti omni modo ultra inquirere. Tandem fortunato Auxilio Reverendi Viri Marci Guittoni, & Clarissimi Viri, Gulielmi Röell Professoris Anatomes Amstelaedamensis celeberrimi, tum Parisiis degentium, effeci, ut ea mihi pararem, aere representato md florenorum Gallicorum xxvi Martii mdccxxvii. eademque aestate recepi integra. Ut habui, ut legi. Perscrutatus omnia plus vice simplici, ordinavi eadem. Reperi completa, nisi quod in Tractatu de Apibus solo jactura esset facta aliquot paginarum in textu, ibique adscriptum suit, damnum hoc sarciri non potuisse. Perquisivi diligenter, & felix inveni, charta quadam alibi reperta, id ipsum, quod hic erat perditum. Edendum curassem ex-templo: sed obstitit Typographorum effraenis audacia, & insatiabilis avaritia, qui evulgata bona ilico, inconsulto editore, ipsi excudunt, summo sane damno eorum, qui primi, suo periculo, id egerant: hinc distuli. Et jam Reipublicae Literatorum laetus exhibeo, gratiasque ago omnibus, qui generosa liberalitate caverunt, ne, cum damno Editorum, Opus in publicum prodiret. Ego sane laetissimus id video: exemplo singulari ingenii Batavi provocare fas est Gentes, quae hebetudinem solis aliarum nationum inventis acuendam Batavis exprobrant, ut ullum tale, alibi natum, Nobis sistant, coram idoneis Judicibus. Credo, constabit, nasci & Batavorum in Patria ingenia, rara quidem, quae magna inventa ex se produxere, &, Araneae instar, materiem, artemque, de suis attulere. Splendet in Galliis simile lumen, omnia luce laetissima illustrans, Swammerdammio par, immortalis Realmurius, seculi miraculum, Patriae suae decus, quem sospitem velit, & operi persecto superstitem, Deus ter Optimus, Maximus!

Sollicitissima cura omnia Viri scripta, atque epistolas, quas nan-

[p. XXXVII]

wat had aangetekend. Maar hy volbragt nooit de Wil van syn Vriend: mogelyk kost hy niet. Immers na syn dood syn al dese handschrivten van onsen Schryver, med alle de afbeeldselen, verkoft aan de Heer Joubert, Schilder des Konings van Vrankryk. De Heer Du Verney koste die daar na van de Ervgenamen van Joubert, voor vyvtig Fransche Ecus. So kreeg die beroemdste Heer, en opperste Anatomicus deselve. En sy hebben lang gelegen onder hem. Men sprak veel in die tyd, dat de Ontledinge der bloedelose Dierkens, med de uyterste yver te Parys wierd voortgeset; ja ik hoorde geduurig, dat de beschryvinge daar van haast soude uytkomen, door de Voortresselyke Heere Du Verney. Ik vroeg derhalven myn grootste Vriend Willem Sherard, hebbende de eere, dat hy toen by my huysveste, als hy daar op na Vrankryk ging, dat hy wilde my doen weten, wat van dese saken was. Die Wel Edele Heere schreev my aanstonds van Parys, dat alle dese werken van Swammerdam waren by de Hoogberoemde Du Verney, ja hy sond aan my eenige afdruksels der kopere platen van het werk, welke ondersogt hebbende konde ik niet rusten, voor dat ik dit werk herstelde in syn Vaderland, en hield nooit op, al verder daar naa te soeken, op alle wyse. Eyndelyk, door het gelukkig toedoen van de Eerwaarde Heer, Marc Guitton, en de beroemde Heere, Willem Röell, thans seer vermaard Professor der Ontleedkunde te Amsterdam, die toen te Parys waren, heb ik het daar toe gebragt, dat ik deselve koste voor my, daar voor betalende 1500 Fransche guldens gereed geld, op de 26 Maart 1727, en heb alles, in syn geheel, in die selve somer nog ontvangen. So als ik het had, las ik het. Na dat ik het meer als eens had doorgelesen, schikte ik alles in order. Ik vond alles in syn geheel, alleen in het werk der Byen waren eenige bladen van het schrivt verloren, en daar stond by, dat men dit niet sou konnen vergoeden. Ik sogt vlytig, en vond by geluk, in seker afschrift, elders gebleven, dat, het geen hier weg was. Ik meende het toen aanstonds uyt te geven: Dog de onbetomelyke stoutheid, en onversadelyde baatsugt der Boekdrukkers was my in de weg, die al dat uytkomt, so het gesogt werd, aanstonds nadrukken, sonder kennis des Uytgevers, en tot groot nadeel van hen, die eerst gewaagt hadden sulks te doen: daarom stelde ik het wat uyt. Dog nu breng ik het, med blydschap, voort aan't Gemeenebest der Geleerden, en dank allen, die adelhartig, en mildelyk, gesorgt hebben, dat het buyten schade der Uitgevers mag in het ligt komen. En waarlyk sie ik met vreugd, dat het uytkomt: hier mag men vry, door dit voorbeeld van een Hollands verstand, uytdagen die Volkeren, dewelke den Hollanderen verwyten haar botheid, die altyd moet gewet werden door vonden van uytheemsche: laaten sy eens tonen, voor bequaame Regteren, yet diergelyks, dat elders is voortgebragt. Ik geloov, hier blykt, dat ook in dit land verstanden voortkomen, (hoewel seldsaam) die uyt sig selven groote uytvindingen maken, en als de spinne, de stoffe, en konst, by sig dragen. In Vrankryk siet men nu ook soo een ligt blinken, dat door syn aangenaame glants alles ophelderd, in alles gelyk aan Swammerdam. Ik meen de onstervelyke Reaumur, het wonder onser eeuwe, de eer van syn Vaderland. God Almagtig bewaare hem, dat hy mag leven na dat syn werk voleyndigd sal syn.

[p. XXXVIII]

scisci potui, perscrutatus sum, eo animo semper, ut inde detegerem methodum, qua exculta perficere potuit incredibilia illa, quorum pulchritudine palmam caeteris praeripuit. Quod inveni, ex officio, recitabo candidus. Ad Anatomen subtilissimorum habebat mensam ex aere confectam, ab ingeniosissimo mechanico, Samuele Musschenbroekio. Erant in illa bina brachia aenea, sic constructa, ut pro arbitrio, essent in omnem plagam convertibilia. Sed & simul attolli, & deprimi, poterant, quam lenissime, pro lubitu, partes horum supremae. Uni horum brachiorum affigebatur corpusculum explorandum, microscopium alteri applicabatur. Microscopia adhibebat variae magnitudinis, & curvaturae, a maximis ad minima, lectissima, limpide perspicua. Lustrabat successive examinanda, vitris primo maximis, per gradus successive minoribus, tandem & minimis. Crebro usu, & ingenio ad haec nato, acquisiverat dexteritatem his utendi incomparabilem: poterat quippe sic iis uti, ut prima viam panderent sequentibus examinandis, & omnia simul eandem descriptionem perficerent; rara sane haec virtus observatoris. Praecipuum ejus arcanum erat in forsicibus incredibiliter subtilibus, atque secando acutissimis. Has adhibebat, quoties tenuissima separanda: quia aequabilissime dividebant minutissima; dum cultelli, & lanceolae, ut acutissimi fuerint, & subtiles, semper tamen filamenta resistentia trahendo, dum dissecant, tenerrima quaeque loco suo movent. Cultellos, lanceolas, stylos, adeo parvos usurpabat, ut eos acuere ad cotem non posset, nisi microscopiis adjutus. His vero Apum intestina tam apte, & distincte, dissecabat, ut alter intestina majorum animalium. Setas etiam cavas de vitro fuso ductas in subtilitatem summam finis extremi, superne latiores, inprimis adhibuit, quoties vascula minima, microscopiis visa, demonstrare, inflare, & eorum commercia, & decursum, volebat indagare, distinguere, separare, aut & quando subtiles liquores tinctos in eadem injicere studebat. Insecta vero ipsa in alcohole vini, in aqua, in spiritu Terebinthinae, suffocabat, in iis aliquamdiu servabat, atque hoc artificio durabat, ut partes, consistere jam valentes, firmiores, pati possent separationem Anatomicam, sine collapsu, sine confusione, tabefactu oriunda. Ubi sic aptiora huic operi animalcula, media dissecabat subtilissimae forficis acie, tumque inspecta omnia in situ notabat, mox tenuissimis instrumentis, manu suspensissima, eliciebat viscera; postquam prius opima pinguia, quae larga semper copia in his abundant, & extricationem illaesam prorsus prohibent, abluisset exactissime per penicilla subtilissima, atque separasset; id vero optime fit, dum Nymphae specie quiescunt. Quandoque suffocatorum viscerula, aquae immissa, leniter in ea concussa lustrabat, atque singulari hac arte vascula eorum aërifera, aliter nunquam distincte videnda, sola sic integra

[p. XXXIX]

Ik heb med angstige sorg doorsnuffeld alle de schrivten, en brieven, van den Heer Swammerdam, dien ik kost bekomen, altyd ten dien eynde, dat ik daar uyt mogt navorschen syn werkwys, waar door hy had konnen voortbrengen de ongelovelyke saken, waar van de schoonheid alles te boven gaat. Ik sal opregt, en na pligt verhalen, wat ik gevonden heb. Hy had een kopere tafel, gemaakt door de groote en schranderste werkbaas Samuel Musschenbroek, om te ontleeden de aldersynste lighamen. Daar op stonden twe kopere armen, so gemaakt, dat Hy, so hy wilde, die kost omdraayen na alle kanten. Ook te gelyk kost hy die verhoogen, verlaagen, so sagt, en wynig, als men wilde, aan haar hoogste eynden. Op een deser wierd vast gehegt het voorwerp, dat te ondersoeken stond, op het ander was het vergrootglas. Hy gebruykte glasen van verscheyde grootte, en omtrek; van de grootste af, tot de klynste toe, waren dese uytgesogt, en ten helderste doorsigtig. Dat hy wilde ondersoeken, besag hy eerst med de grootste, daar naa, al vervolgens, med klynder, en so eyndelyk med de klynste glasen. Door vlytig gebruyk en door syn geest, daar toe geboren, wist hy daar mede om te gaan sonder weerga: want hy wist die so te gebruyken, dat de eerste de weg baanden, om het volgende te ondersoeken, en dat eyndelyk alle te samen de volmaakte beschryvinge uytbragten. Wat vind men dit selden by de Ondersoekers. Syn voornaamst geheim bestond in schaarkens, ongelovelyk syn, en scherp om te snyden. Die gebruykte hy tot de scheydinge der fynste dingen: om dat sy het klynste seer gelykelyk doorsneeden; daar de meskens, en vlymkens, hoe fyn, en scharp sy mogen syn, altyd trekken op de weerbarstige veselen, terwyl sy snyden, en daar door het tederste uyt syn plaats halen. Hy bediende sig van mesjes, vlymtjes, en stiletjes, die so klyn waren, dat hy die sonder vergrootglas niet kost wetten; en door deselve vertoonde hy de darmen van een Bye so net, en onderscheyden, als een ander het gedarmte der groote dieren. Hy maakte tot dit eygen gebruyk glase pypjes, aan de lamp geblasen, aan het eene eynd getrokken tot de uyterste fynheid, aan het andere eynde wyder, door deeze was het meest dat Hy de kleinste vaatjes door het vergrootglas ontdekt, wist aan te wysen, op te blasen, derselver 't samenvoeging, en loop, te ondersoeken, te onderscheyden, van een te scheyden; of ook, als 't hem luste, die med gevervde vogten te vervullen. Hy verstikte de Dierkens in voorloop, in water, of terpentyn-oly, hield die dan eenige tyd daar in, en verharde deselve door dese konst, op dat de deeltjes nu vaster geworden, en slyver, sig te beter mogten laten van een scheyden door de ontledinge, sonder toe te vallen, sonder verwerringe, sonder verrottinge. Als hy nu de Dierkens, dus bereyd, med syn fynste schaarkens open sneed, en alles in haare eygene schikkinge had opgemerkt, dan nam hy med eene ligte hand, en tedere werktuygjes, hunne ingewanden uyt; na dat hy eerst het overvloedig vet, dat hier magtig veel sit in dese Dierkens, net had uytgespoeld door hulp van klyne penceelkens, en afgescheyden, welk vet anders altyd de uytneminge der ingewanden, sonder quetsinge, seer belet. Dit alles gaat best, als de Dierkens in gedaante van Popkens rusten. Hy ondersogt ook de ingewandekens der gestikte Dierkens, med die in water sagt te bewegen, dooor welke seldsaame konst hy de lugtpypkens derselve, in haar geheel blyvende, onderscheydent-

[p. XL]

manere assueta, stupentibus exhibuit: dum absque hoc artificio nunquam integra cerni queant. Saepe aquam fistulis injectam adhibuit, ad interiora optime depuranda; depuratis mox aërem inflabat, ut Insecto sic inflato formam daret, exsiccabat postea, sicque aptabat durationi, & contemplandi opportunitati. Contigit etiam alias, ut condita balsamo, per annos servata, dein felicissimo eventu perlustraret, atque abstrusissima quaeque in iisdem detegeret. Rursus alia tenui pertudit acicula, omnem liquorem quam lenissime exprimens, & postea fistulis vitreis tenerrimis aerem inflabat, distenta sic in umbra siccabat, siccata inungebat oleo Spicae, in quo resinae pauxillum resolutum, ita servabat propria sub forma in annos. Ipsos Insectorum nervulos modo singulari, atque arcano, sic condiebat, ut mobiles manerent atque perspicui. Vermibus ad posticam partem parvum infligebat vulnusculum, per id blande, & patienter, omnia exprimebat liquida, & viscera pleraque; dein cera injecta replebat, ostendebatque durabiles, forma nativa, torosos, & turgidos. Detexerat, adipem cujusque Insecti dissolvi perfecte in oleo Terebinthinae, eoque facto balsamo condiri posse; quod quidem artificium inter secretissima semper reposuit: quia adeps insecti fusus, quando exsiccatur, se habet instar calcis adspersae, adeo tum obfuscat viscera, ut horum conspectum inpediat penitus. Ubi haec dein aqua pura diu, & perfecte, eluitur, tum abscondita, & submersa, viscera, evidentissima, & distinctissima, se manifestant. Attamen & integros saepe dies inpendit, ut adipem de corpusculo unius Erucae amoveret, eo tandem proposito, ut cognosceret veram cordis in illa fabricam. Excoriabat Erucas filis ducendis, pro nido suo fabricando, proximas solertia plane singulari, dum filo prehensas aquae fervidae raptim immergens, subito inde educebat, abcededat tum facile tollenda epidermis; postea immittebat sic paratas in liquorem paratum ex aequali copia aceti stillatitii, & spirituum vini confusum: tum enim firmatae partes patiebantur separari facile exuvias illaesis interioribus; ut in verme nympha ostendi posset, & in hac ipse Papilio. Tali arte, industria, & instrumentis, in liquidissima luce meridiani Solis adhibitis, eousque tandem inventa sua perduxerat, ut quoties illi luberet, oculis praeberet conspiciendam involutionem, & evolutionem, mutati corpusculi in Insectis. Potuit tandem, pro arbitrio Erucam convertere in Chrysalidem, exuviamm positionem properare, tardare, sistere, regere, ut vellet, poterat. Quod vidit, id asseruit, quod dixit, illud oculis demonstravit. Vere usus est instituto Verulamii, sententia illi nascebatur ab experientia, & opinio Viri erat potens efficere, quod statuerat. Sola, per sensus exercitatos, instrumentorum aptissimis adjutos, patientissime exculta observatio docuit modum, quo res in Natura semper fieret. Hanc religiosissi-

[p. XLI]

lyk vertoonde, tot verbaastheid der aanschouwers; die dog sonder dese konstgreep nooit in haar geheel konnen gesien werden. Somtyds spoot hy door seer dunne pypjes water in, om de binnenste deelen schoon te maken, blies het gesuyverd vol lugt, tot dat het opgeblasen syn gedaante droogde, en so syn gestalte behield, om te konnen bewaard, en beschouwd, werden. Nog geviel het wel, dat hy deselve gebalsemd, en jaren lang bewaard, dan nog seer gelukkig doorsogt, en de verborgenste saken daar in ontdekte. Wederom prikte hy de beeskens wel med een dunne naalde, al het vogt ten sagtste daar uyt drukkende, dan blies hy die op med de fynste glase pypjes, hy droogde het opgeblasene in de schaduwe, en bestreek het gedroogde met spyk-olie, waar in een wynig hars gesmolten was, en behield het dus jaren na een in syn eygen gedaante. Ja selv de senuwkens deser Dierkens wist hy so te balsemen, dat die, op eene wonderlyke wyse week, en doorsigtig, bleeven. In de agterste deelen der wurmen bragt hy een wondeken, waar door hy dan sagt, med geduld, al het vogt uytduwde, ook het meeste ingewand, dan vervulde hy die med wasch, en toonde deselve duursaam in haar eygen maaksel rond, en bol. Het was gebleken, dat het vet deser Dierkens in terpentyn-oly geheel wegsmolt, en dat, dit gedaan synde, het Dierken kost gebalsemd werden; welke greep hy altyd voor sig behield als een groot geheym: want dit vet, eens gesmolten, droog werdende, is als opgestoven kalk, die alles soo bedekt, dat de ingewanden daar onder bedolven, geensins konnen gesien werden. Dog, als dit vet med ryn water, lang, en volkomentlyk, is uytgespoeld, dan komen de verholen, en overdekte, ingewanden geheel te voorschyn. Evenwel was hy wel een volle dag besig, om het vet uyt een rupse weg te doen, alleen daar toe, dat hy mogt leren de ware geschapenheid van desselvs hert. Wonder aartig kost hy de rupsen, op haar spintyd synde, het vel afstroopen; waar toe hy deselve aan een draad gehegt synde, schielyk in kokend heet water liet heen en weer insakken, en op het eygen ogenblik weder uythalen; daar door ging dit velleken af, sig verheffende van het onderleggende; dit gedaan synde, dan liet hy die so bereyd in vogt, te samen gemengd uyt edik en brandewyn: want dan wierden de binnenste deelen styv, en lieten de buyten-huyt afnemen sonder quetsinge der inwendige deelen; so dat in de wurm het popken, in de pop het kapelleke, kost gesien werden.

Siet, het was door dese konst, schranderheid, en werktuygen, alle te werk gesteld, onder begonstiginge van het helderst middagligt, dat hy eyndelyk syne uytvindingen so ver bragt, dat hy, als 't hem luste, aan 't oog vertonen konde, hoe het veranderlyk lighaamke der Dierkens opgewonden lag, en ontswagteld wiert. Nu kost hy, na begeren, de rupse veranderen in een popken, het vervellen derselve verhaasten, vertragen, doen stilstaan, bestuuren, so hy wilde. Dat hy sag, dat stelde hy, dat hy sprak, dat bewees hy ogenschynelyk. Hy voldeed aan de instelling van Verulamius syne meeninge sproot uyt ondervindinge, syn gevoelen was magtig te doen voortbrengen, het geen hy stelde. Op wat wyse de saken in wesen quamen, liet hy sig wys maken alleen door eene opmerkinge, seer geduldig genomen door geoeffende sinnen, geholpen door de bequaamste werktuy-

[p. XLII]

me sequutus, ex particularibus collectis regulam proferebat, ea cum cautione, ne illa unquam extenderetur, nisi ad illa modo particularia unde facta fuerat collectio, & canon conditus. Quando opera Naturae explicabat, tum observata observatis comparans ratiocinabatur numquam alium usum generalium hac in Disciplina admittens. Sic incepit, perrexit, absolvit, unus, privatus, pauper, plura, quam omne omnium seculorum Scriptores. Revelavit per haec, Animalcula esse quae respirant per caudam; alia, quae natant in aqua, ope bull[...] lae aëriae, quam premunt, descendere dum volunt, laxant adscender conantia, quam certo modo detinent, ut aequiponderantia aquae in om[...] loco aquae haerere queant, prolubitu; alia reperit, quae pedes gerun in maxillis; rursus quaedam, quibus in coïtu vulva foemellae intra genitale maris recipitur; tandem alia, quae mares & foeminae simul, alter geminato, & reciprocato, officio, copulantur. Denique ex infinitis talibus systema contexuit, cui par visum non suit aliud. Materiem unde systema condiderat, collegit, durabilem reddidit, ordinavit ut semper praesto esset id, quod ad probationem doctrinae exig posset. Tale quid, a cognitis Disciplinarum fatis, nunquam factum fuit. Tale quid, in seculum durabile, potuisset servari. O duram industriae sortem! mendicantis instar ipse venalia circumtulit, het frustra! Haeredes, post mortem maximi Viri, pro quinque millibus florenorum omnia simul, Anatomica, Insecta, instrumenta, obtuler[...] vendenda: defuit emtor, qui sibi privato, vel in publica commoda, redimeret! Vah jacturam rei reparandae nunquam! Periere dispersa in opprobrium seculi, quo vix aliud Physices studiosius. Tu Lector, age gratias Clarissimo Gaubio, qui amore Reip. literariae, omnia latine vertit, ut legi possent ab omnibus, aptus, & unus forte, Interpres, Haec ego potui facta colligere, ex historia temporum, ex lectione repetita operum Swammerdammii, ex epistolis ab eo scriptis, aut acceptis. Accurata omnium collectio, atque ordinatio dedit materiem conscribendae huic vitae. Omnia vero autographa, quibus usus fui, ad edendum hoc opus, vel ad historiam vitae, omnes iconas propria Autoris manu, arte incomparabili, pulcherrime, pictas, destinavi danda Bibliothecae publicae Academiae: ut ibi maneant perenne monumentum; utque inde constet fides, qua haec tractavi: denique ut posteri recurrere queant ad contemplationem eorum, si qui forte trahentur hac voluptate. Id & in Vaïllantianis posthumis olim si[...] praestiti. Vale, mi Lector!

Scripsi Leydae 17 11./9. 35.

Hermannus Boerhaave.

[p. XLIII]

gen. Dese weg heyliglyk volgende, maakte hy uyt veele bysondere saken een algemeen besluyt, dog so omsigtig, dat hy dat nooit deed verder gelden, dan in die bysondere saken, uyt welke het was opgemaakt, en tot een regel gebragt. Als hy redeneerde over den aart der saken, dan paste hy opmerkinge aan opmerkingen, om gevolgen te trekken, en hy liet nooit toe eenig ander gebruyk van algemeene waarheden in dese wetenschap. Dus heeft, hy een eenig, afgesonderd, arm Man begonnen, voortgegaan, en volbragt, veel meer, dan alle de Schryvers der voorige eeuwen. Hy ontdekte, dat eenige Dierkens ademhaalden door de staart; dat andere in het water swommen door behulp van een belletje lugt, dat sy drukten, als sy wilden nederdalen, dat sy los lieten, willende na boven gaan, dat sy in een bepaalde uytsetting hielden, om op sekere hoogte in evenwigt te blyven, alles na haar keuse; hy vond sommige, die hun voeten droegen in haar kaakbeenderen; andere weder, daar het wyvke, in de teelinge, haar teellid doed ingaan in het teellid van het manneken; eyndelyk andere, die man en wyv synde in een, over en weder, de een aan de ander, teelpligt van man, en wyv, deden. Op het laast, uyt oneyndige sodanige opmerkingen maakte hy een geheel algemeen gebouw op, wiens gelyk nooit gesien is. Hier was by een gegaard, duursaam gemaakt, in order geschikt, al de stof, waar uyt syn opstel was opgebouwd; so dat altyd by de hand was, wat vereyscht wierdtot beweringe van syne stellingen. Sulks was nooit gedaan van de tyd af, dat men kennis heeft gehad van de wetenschappen. Dit had konnen bewaard werden eeuwen lang in syn wesen. Maar o hard noodlot der vlytige konst! de Man had, als een bedelaar, het rondom te koop geveild, dog, helaas, te vergeevs. Na de dood van die groote Man wierden alle syne nagelatene saken, tot de Ontleedkonst, dierkens, werktuygen, door de ervgenamen te koop geveild, om eens vyv duysend gulden. Daar was geen koopman te vinden, die het voor sig allen, nog voor het gemeen wilde inkopen. O verlies, dat nooit vergoed kan werden! Alles is verstrooid, en vergaan, tot schande vanonse eeuw, in welke nogthans meer dan in eenige andere de Natuurkunde betragt werd. Gy, o Leser, bedankt nu den seer beroemden Heere Gaubius, die, uyt lievde voor het nut der geleerde wereld, alls heeft gebragt in het Latyn, op dat het van yder kost werden gelesen. Hy was de bequaamste Tolk in dese, en mogelyk wel de eenigste.

Dit kost voor waarheid by een halen uyt kennis der tyden, uyt het herhaald doorlesen der werken van den Heer Swammerdam, uyt de brieven van hem, of aan hem geschreven. Het sorgvuldig by een samelen, en schikken, van dit alles, heeft my de stoffe beschaart tot dit beschryven van syn leven. Ik ben voornemens, aan de Academy Bibliotheek te vereeren alle de schrivten van des Schryvers eige hand, dien ik heb gebruykt in het uytgeven van dit werk, of in het opstel van syn leven, te gelyk med alle de oorspronkelyke tekeningen, dien hy door syn eyge hand, med gadelose konst, op het schoonst heest med indische inkt afgeschilderd; tot een duursaam gedagtekenis; tot bewys, dat ik dit alles getrouw behandeld heb; eyndelyk, op dat de nasaat, des belust, deselve t' allen tyden mag beschouwen. Trouwens heb ik ook soo wel eer gedaan med het nagebleven werk van de Heer Vaillant. Vaar wel waarde Leser.

Geschreven in Leyden 17 11./9. 35.

HERMAN BOERHAAVE.