Werken. Deel 2

[p. 285]

Verhandeling vande kennis van het menschenshert

1^e Hooftstuck

Van de passien ofte hartstochten in 't gemeen; hunne bepaling en verdeeling

Gelyck de son gemaekt is om licht en warmte uijt te deelen, soo is het menschensherte geschapen om liefde te geven, liefde t'ontfangen. Hier in bestaet sijnen ingebooren aert; en gelyk hy sonder herte niet leven kan, soo en kan geenen mensch syn sonder liefde; hij doe alles wat hem mogelijk sy, om te wederhouden desen drift: sijne betrachting blijft vruchteloos; nadien hij sekerlijk iet ontrent, beneden, of boven hem sal bejégenen t'gene sijne liefde sal verwekken, en sijne begeerte aenwakkeren. trahit sua quemque voluptas. Virg.

Dese ingeschapen genegentheijd word verscheijden volgens de verschillige behagelijkheijd, die den mensch bevalt door bemerkinge van soo velerhande voorworpen; welcke verscheijdentheyd naektelijk bespeurt word uijt syne hartstochten, en sijne hartstochten uijt syne zeden.

Om dan het menschen hert wel te kennen, ende wel af te teeckenen, is'er niet noodiger, dan de kennis sijner hartstochten, en d'afspiegeling syner seden. Doch nadien den poéet niet soo seer betrachten moet, dan de kennis van dat herte; het blykt naekter als den middagh, dat hem niet soo noodig sy, dan een doorgronde kennis der zeden, en hartstochten.

Die beweeg-reden dwingt ons eene schets van de selve

[p. 286]

aen Parnassus leerlingen voor te stellen, met betrouwen dat de geleerde onse beijvering niet qualijk sullen afnémen; maer daer door aengeport worden, om 'tgene ik in onse tael stoutelyk ondernomen en met misslagen uijtgegeven hebbe, t'oversien, en te verbeteren.

Passio bij ons hartstocht is eene geweldige beroering in 't gevoelig deel der ziele, waer door sy beweegt word om te volgen t'gene sy voor goet, en te vluchten, t'gene sy voor quaet aensiet.

Men segt hartstocht, oft lyding: niet om dat daer in geene werking is, maer om dat sy vergeselschapt is met groote, ofte kleine beroerte.

De hartstochten worden verdeelt in

1.	begeerige, en
2.	wérstrévige.

d'Eerste worden gedreven tot het voorworp, voor soo veel het volkomentlyk is een gevoelig goet ofte quaet: de tweede, voor soo veel het is een swaer en moeijelyk goet, ofte quaet.

De begeerige hartstochten syn ses, liefde, verheuging, begeerte, haet, droefheyd, vlucht.

De drij eerste syn driften tot het goet.

De drie leste driften tot het quaet; beyde sien sy naer het goedt, ofte quaet.

1^o	Voor soo veel het goet of quaet sulcx is in sich selven sonder bemerking van sijne tegenwoordigheijd, ofte afwesen.
2^o	voor soo veel het tegenwoordigh, ende
3^o	voor soo veel het afwésig is.

De wêerstrevige hartstochten worden gedreven tot het voorworp, voor soo veele het is een moeijelijk goet, oft quaet, ende sijn vijf:

[p. 287]

1.	hope,
2.	wanhoop,
3.	stoutheijt,
4.	vreese,
5.	gramschap; het moeijelijk goet, word aengemerkt als mogelijk of onmogelijk.

Op d' eerste wijse word de hoôp: op de tweede, de wanhoop voortsgebragt.

Het moeijelyk quaed word aengemerkt

1.	als licht om t'ontvluchten: hier uijt spruijt de stoutheijd.
2.	als swaer om vluchten, ende dit veroorsaekt de vreese.
3.	als tegenwoordig, en ontvluchtelijk, en dit verwekt de gramschap, of wraeklust, om het eene quaet te vergelden met een ander.

Siet hier hunne beroerten op eenen sedelyken sin uijtgedrukt.

Ieder hartstocht word aengewekt door den schijn ende het gevoelen van eenig goed, ofte quaet: is het van een goet ende dat de siel het alleenelijk voor sulcx aenmerkt, die beweging word genoemt liefde; is het goet tegenwoordig, soo dat de siel tselve geniet, die beweging word genoemt verheuging; is het toekomende, t'is begeerte; is't van een quaet, dat de siel alleenelijk voor sulcx aenmerkt, t'is haet; is t'quaet tegenwoordig, t'is droefheyd, is het toekomende, t'is vlucht. Dese bewegingen en syn soo spoedig niet opgestaen in't gevoelijk deel van de siel, of trekken voorts in't wederstrevig deel, waer de siel de middelen bedenkt om te bekomen, of t'ontvluchten t'gene haer goet schijnt, ofte quaet. Ende alsdan geraekt sij gaende, gelijk een groot rad, t'gene naer eenige kleijne bewegingen, door geweldigere met groote snelheyd word omgedraeijt. Van gelijken de siel door d'eerste verbeeltenis alreede aengeroert, en nu veel héviger aengetast sijnde, verheft veel swaerder en moeijelycker hartstochten door onderlinge overeenkominge geschakelt aen

[p. 288]

elckanderen: want degene die verwekt syn door t'voorworp van eenig schynbaer goet, bemerkende de middelen om t'selve te bekomen, brengen in ons voort de hoop of de wanhoop. De hartstochten, die voortskomen uijt voorhouding van een toekomende quaet, veroorsaeken de vreese, of de stoutheyd. Van een tegenwoordig quaet, de gramschap, door welke geweldige beroerten sy de reden die te vooren ontschud was, teenemael verdrukken, en vertrappelen curae leves loquuntur: ingentes stupent. Seneca.

Soo stryden en woeden de hartstochten in ons als sy ongeregelt syn, de welke in tegendeel wel geregelt synde ondersteunen, en vervoorderen d'uijtwerkingen der sedelycke deughden.

Sien wij dese hartstochten ieder in't bysonder met hunne uijtwerkingen, en merkteekenen.