Werken. Deel 2

3 Hooftstuck

Van de leenspreuken en koppelwoorden

Onse meijning is hier niet alle figuren gedaenten, of sieraden der rijmkonst en welsprekentheijd wijdloopig uijt te leggen, mits dit door soo véle voortreffelijke schrijvers volbracht is, by wie men de regelen der geleerden dies aengaende mag naesien; dog vermits de leenspreuk inde rijmkonst seer gemeen, en noodig is, wij sullen de selve in 't voorbij gaen, naer ons krank vermogen, en voor soo veel onse tael aengaet, trachten uijt te leggen, om naer de regels gebruijkelyk te maken.

Leenspreuk is een oversetting van eene naem of woord uijt de plaets, die eijgen is, in een andere, die niet eijgen is, ofte waer het overgesette beter is dan het eijgen.

Sij heeft drij bewéegredenen:

1^o	de noodsakelykheijd.
2^o	de klaerder bedieding.
3^o	de behagelijkheijd.

De noodsakelykheyd: gelijk, weelderige weyden, lacchende velden, blijden oogst.

Klaerder bedieding, gelijk, ontvonkt door toornigheijd: ontstéken door begeerlykheyd.

[p. 241]

Behagelykheijd, gelijk, stroomen van welsprekentheijd: klaerblinkendheijt van deugden: licht van Rédening.

Dese voorbeelden betoonen de rechtmatigheijd der bepaling van de leenspreuk: want, als wij seggen, lachende velden, lacchen, dat de menschen raekt, word van sijn eijgen bedieding overgeset in een andere, die niet eijgen is, en gevoegt aen de velden. En soo voorts van d'andere.

De kracht der leenspreuk is vierderleij

1^o	als in besielde dingen het eene voor het andere gestelt word, gelijk, dat wijf bast iemand toe.
2^o	ofte als dit geschied in onbesielde, gelyk; den soeten t'samenklank der deugden.
3^o	als voor besielde, onbesielde dingen gestelt worden als: den blixem van den krijg.
4^o	als voor onbesielde gestelt sijn besielde, gelijk: de meuren weenen; de bergen suchten.

De leenspreuken om goet te syn moeten

1^o	seldsaem gebruijkt worden volgens dit van Quintilianus, frequens usus translations exit in Enigma.
2^o	niet ongeriemt syn; maer wel passen op het onderwerp, gelijk: afgrond der wellusten: ende niet: speelhof der begeerelykheijd.
3^o	niet opklimmen van de soort tot het geslacht, noch afdalen van t'geslacht tot de soort: de genere ad speciem.
4^o	niet onaerdig, plomp, en slap, nochte ook te verheven, noch te verre gesocht sijn.
5^o	sy moeten gelijken niet geleent, maer eijgen te sijn. Tegen desen regel sondigen seer dickwils alle Van Vondels aenhangers met hunnen meester. Is dit niet eene seer oneijgen gelijkenis? swanger van Godts glans, swanger syn: beteekent d'ontfangenis van eene vrucht, die inwendig besloten is;

[p. 242]

soo mag men seggen swanger van sorgen; swanger van begeerten; swanger van deugden: &a om dat sorgen, begeerten en deugden inwendelijk hunne woonstede hebben in het herte ende siele; maer swanger van Godts glans is oneijgen: want glans is een uijtwendig schijnsel, dat geen gelykenis heeft met vrucht; tselve is beswangert van deugdestralen.

Het schijnt bewonderens weerdig te sijn, dat men meer behagen vind in geleende woorden, dan eijgene: Want al sijn dese overvloedig, de menschen hebben echter meer smaek in geleende, indien sij naer den aert sijn overgeset. Aristoteles geeft er den reden van, daer hij segt dat de leenspreuk is eene gelijkenis versamelt in een woord. Doch niet is 'er dat de gemoederen soo bekoort dan de gelijkenissen. En hier in moet gelijkenis wijken voor de leenspreuk, dat sij slechts met de saek vergeleken word, daer dese voor de saeke selfs word aengewesen; bij voorbeeld: t'is eene gelijkenis als men segt, dat eenen mensch heeft gestreden gelyk eenen leeuw: 't is eene leenspreuk als men segt van den mensch t'is eenen leeuw: de kracht van beijde is licht om t'onderscheijden.

Daer en is niet dat de stelling voornamelijk in de rijmkonst, soo verheft dan het wettelijk en geestig gebruijk van de leenspreuk.

Door haer bekomt den stijl eene aensienelijkheijd, die door eijgene woorden niet te bekomen is, gelijk in dese van Virgyl

Pontem indignatus Araxes
De rivier Araxes verontweerdigde de brug.

Door haer voldoet men aen tgebrek van de taele:

Door haer geeft men krachtiger bedieding:

Door haer versaemt men veel behaegelykheden, die den léser oft toehoorder wegrukken, en verheugen.

[p. 243]

Door haer verkrijgt men eene wondere bequamigheijd, en vruchtbaerheijd om de gedachten op velerhande wijsen uijt te drukken. Dese leste hoedanigheyd maekt de leenspreuk soo noodsakelyk aen de rijmkonst, dat sy sonder de selve niet seldsaems en kan uijtrichten.

Om het wonderbaer wel te doen uijtschijnen dienen de koppelwoorden niet min, dan de leenspreuk. Want gelijk dese het ontleende als eijgen maekt, soo trekt het koppelwoord eene bedieding uijt verscheijden degene dies te krachtiger is om dese versameling; by voorbeeld: wie sal ontkennen, dat eersucht een uijtdrukkelijker en sterker bedieding heeft, dan: begeerte van eeren? hemelspijs, dan spijs die genut word in den hemel? taelkunde dan, kennis vande tael? en soo voorts. Want buijten dat het gedacht op korter tijd, en met minder letteren word uijtgebeelt, soo word het ook veel bondiger gevat, en veel sneller en krachtiger den toehoorder ingedrukt.

Om dese reden moet men den gonnen, die in de rijmkonst tracht uijt te schijnen, met grooten ijver d'uijtvinding, ende het goed gebruijk der koppelwoorden bysonderlyk in acht nemen: anders sal hij noijt geraeken, tot de geestigheijd, en verheventheijd van den stijl die tot het wonderbaer versocht word.

Den algemeenen regel van de koppelwoorden stelt voor vast dat het leste woord altijd de meestbediedende kracht heeft, gelijk: eerplichtschender: dat is schender van de plicht, die d'eer hem oplegt: valsberuchte-maegde pijn: dat is: pijn van eene maegt, die vals berucht is &a schender, beruchte, en pijn, hebben de krachtigste bedieding.

De koppelwoorden worden verdeelt in

1^o	bynamen: adjectiva en
2^o	naemwoorden, substantiva

[p. 244]

Bijnamen gelijk: eersiek, leersiek, geldsiek, trouwsiek, vrouwsiek &a.

Naemwoorden, gelijk: eersucht, staetsucht, télsucht, kroonsucht, geldsucht &a.

Sij sijn in beijde soorten ontelbaer, en daer is schier niet een enkel toewerpig- of naemwoord t'gene niet bequaem is, om koppelwoorden voorts te brengen.

Onse tael is in dese vruchtbaer boven alle nabuerige; en behaelt, gelijk de hebreeuwsche, en grieksche door de selve eene ongemeene aensienelykheijd, door sterke, klare, benépen en doordringende uijtdrukkingen, de gene welke door lange, en gestadige oeffenijnge alleenelijk gekent worden. Doch men moet de selve altijd gebruijken met groote omsichtigheijd, schouwende alle nieuwigheijt, indachtig desen grondregel in de taele: dat het gebruijk van, en in alles, den regel maekt.