Werken. Deel 2

[p. 221]

4. Hooftstuck

Van de gedaenten of figuren rakende de stelling der verssen

De voornaemste figuren der Nederduijtsche rijmkonst sijn drij: waervan d'eerste d'afmeting der verssen belangt, d'ander twee de verkorting, of verlanging der woorden.

d'Eerste bij de Grieken genoemt synalephe bij de Latijnen elisio, mag bij ons geseijd worden afbréking: en is eijgentlyk eene vernieting van een voorgaende E, die voor een ander volgende klinkletter word verslonden.

Ik segge vernietiging van een voorgaende E, want d'andere klinkletters sijn daer aen niet onderworpen; en houden altydt haere volkomen luijding, het 'sij dat 'er een vocalis volgt ofte niet; waer uijt kan besloten worden, hoe licht en teer bij ons is dese klinkletter.

De hedendaegsche rijmers passen daer weijnig op, en rekenen dese letter altijd goet, schoon of er een ander klinkletter volgt, t'gene de verssen geene kleijne hardigheyd, en onaengenaemheijd veroorsaekt.

Om welke redenen alle goede poëten en voornamentlijk Van Vondels, dese misslag nauwkeuriglijk gevlucht hebben, soo blijkt uijt dit volgende uit synen Lucifer

Te quetsen de genade, en liefde, en majesteijt des ryken vaders.

Bij de Latijnen wierden alle klinkletters verslonden, ook door de H, die bij hen, gelijk bij ons, eene enkele verheffing is, maer onse rijmen schouwen dése hardigheijd, en behouden d'E, voor de H, gelijk in dit vers uijt voornoemde Lucifer te zien is

[p. 222]

 

Dan schijnt de helder vlam der seraphijnen duijster.

De E op de sesde lettergreep overschietende, is bij Van Vondels, als by de fransche poëten, eene konst-aerdigheijd, gelyk in 't volgende uijt het selve treurspel word aengewesen:

Wij ijvren voor Godts eere, om Godt sijn recht te geven.

Beijde d'andere gedaenten ofte figuren, die de verlanging of verkorting der woorden aengaen, worden in het griecx genoemt epenthesis, en sijncope.

Epenthesis ofte tusschenstelling geschied wanneer men van eene lettergreep twee maekt, gelyk in dit vers uijt gemelde Lucifer.

door schild, en harrenas, en helm van diamant.

waer gestelt is harrenas voor harnas; van gelyken segt men oorelog, voor oorlog, hellem voor helm &a. Dese figuer, of gedaente dient omsichtelijk gebruykt voornamelijk in woorden, waervan geene voorbeelden by goede schrijvers gevonden worden. De hedendagsche rijmers, die eerst de pen beginnen ter hand te nemen, laeten sich voorstaen dat sij soo wel als Van Vondels mogen gebruijken soodanige figuren, of toelatingen die uijt eerbied, alleenelyk in voortreffelyke schrijvers gedoogt worden. Door dese laetdunkentheydt stelt men dagelijcx inde verssen werrik, voor werk, perrik voor perk, korrik voor kork, gallem voor galm, en andere stoute uijtdrukkingen van lettergrepen, die nergens toe verstrekken, dan om de maet te verslappen, en de tael te verbasteren.

Sijncope of afneming geschied wanneer men van twee lettergreepen eene maekt; gelyk in dit vers uijt Van Vondels Lucifer.

Hij wrévlig aengevoert van onversoenbren wrok.

waer is gestelt wrévlig voor wrevelig: en onversoenbren voor onversoenbaren.

[p. 223]

De sijncope, of afneming geschied in 't midden van het woord, of in 't eynde.

In 't midden, gelijk gesien is, en blijkt uijt navolgende: als d'oud'ren voor d'ouderen, spieglen voor spiegelen, ed'len voor edelen, nedrigen voor nederigen &a. Sij bestaet inde nalating van eene of twee klinkletters, gelyk de bijgebragte voorbeelden aenwysen.

d'Afneming in 't eijnde van t'woord, neemt eenen medeklinker weg, om beijde de klinkers t'samen te voegen, gelyk: te vreen voor te vreden, mogentheen voor mogentheden &a., dese is seer in 't gebruijk.

Wat d'eerste belant, sij moet seldsaemer gebruijkt worden, bijsonderlijk in een sedelijk, en eenvoudig onderwerp. In uijtbeelding van geweldige hartstochten, beschrijving van veldslagen, statige rédeningen, en diergelijke heeft sij meerder behagelijkheijd: In sommige gevallen heeft sij ook haere soetigheijd voornamelyk in t'eijnde van t'vers, gelyk in dese verssen uijt gemelde Lucifer

De suyvere wijsheijd wouw ten deel haer wel beségelen
Ten deel uijtsluyten sich te schikken en te regelen

waermen om de rijm lesen moet bezéglen, en réglen. En dit geschied sonder dat het gehoor eenige hardluijding gewaer word, gelijk ook in de volgende uijt het selve treurspel:

....... de starren over hoop
wan orden, orden en geschiktheyd overrompelen in dien
de bron van t'licht haer klaerheijt quaem te dompelen
int graf van een moerasch.

Dese toelating staet ook wonderlijk wel aen, aen onse nieuwe schrijvers, die sich laeten voorstaen Van Vondels stijl niet nagevolgt te hebben, ten zij men dikwils hunne rijmen siet eijndigen met anderen, malkanderen, ségenen, régenen, won-

[p. 224]

deren, donderen ende soo voorts; doch met dese te dikwils in 't werk te stellen, maken sij eene behagelyke zaek, onbehagelijk.

Van Vondels schijnt wel den eersten te syn, die dusdanige rijmenswijse heeft in twerk gestelt: immers voor hem heeft men daer van weijnige, of kranke voorbeelden. Dien uijtstékenden man heeft aengemerkt dat onse taele eenige hoogdraventheyd heeft ten deele over eenkomende met de grieksche en latijnsche: En om dese redenen heeft hij getracht niet alleen in de denkbeelden, maer ook in d'uijtdrukking, Homerus, en Virgilius naer te volgen, die aengeleijd hebben om selfs door den trant van hunne verssen, en klank der woorden hunne gedachten uijt te beelden, volgens t'gene Despréaux of Boileau segt van den eersten.

Il imprime jusques dans ses mots et ses syllables l'image
du peril. Dat is hij drukt selfs in sijne woorden, en lettergrépen
t'afbeeldsel van t'gevaer.