Werken. Deel 2

[p. 121]

Tweede bedrijf

1^en uytgangh

philippus, alleen

Wat is 't, togh,⁽¹⁾ dat den vorst voor my verborgen houdt,
Het gen hy, naer ik merk, syn susters heeft betrout?
Indien de gissingh my de waerheyt doet ontdecken,
'k Denk dat hy sigh bereyt om uyt het hof te trecken.
Hier comt den hertoogh;⁽²⁾ 'k sal misschien door hem verstaen
Wat my van syn besluyt den Keyser geeft te raen.

(1) doch.

(2) Hertogh.

2^en uytgangh
Philippus, Philibert

philippus

Uw wesen hertoogh⁽²⁾ schynt my vol becommernissen.

philibert

O vorst! de reen daer van syn lichtelyk te gissen:
Als 't hooft in lyden is de leden syn in smert,
Soo treft des keysers quael myn medelydend hert.

(2) Hertogh.

[p. 122]

Syn uytgemergelt vleys en buygende gebeente,
Beroert het raedthuys, en becommert de gemeente,
Een iegelijk gevoelt syn alderminste leet.
Hy was in syn bestier soo vaderlyk gereet
Om d'onderdanens weên, en lasten te vermind'ren
Dat s'hem beminnen als naturelycke kindren.
Een enkel hooftsweer van dien goedertieren vorst
Benaut dien in 't gemoet, en desen in de borst:
Het droef gerucht alleen van syne pijnlijkheden
Verbaest de borgery, ontrust geheele steden;
Syn quelligh lyden doet den Edeldom gewelt,
Het gantsche lantschap is om synen noot ontstelt:
Daer is geen mensch, die niet, met vreugt, syn bloet sou geven,
Tot toevingh en behout van een soo dierbaer leven.
Ach! nu 't gemeene volk, uyt enckele⁽¹⁾ deerenis,
Met sulk een keysers smert soo medelydend is,
Wat medelyden moet my in de ziel niet prangen,
Die soo veel jonsten heb van syne hant ontfangen?

philippus

Heer hertoogh⁽²⁾ uwen rouw, en 't lyden, der gemeent,
Syn wonder wel gegront en wettelyk vereent;
Des keysers daden en uytmuntende eygendommen
Syn tot den hoogsten top van eeren⁽³⁾ opgeklommen;
De gaven van syn ziel syn onwaerdeerelyk:
Dees maken syne ween aen u soo pynelyk,
En uw dankbaerigh hert gevoelt met groote reden
Al 't gen hy lyden moet in syn verswakte leden.
Maer, eer gy uwe druk soo hooge rysen doet,

(1) enckel.

(2) hertogh.

(3) glory.

[p. 123]

Bemerk, wat nevens u myn ziele lyden moet.
Met wat verbeeltenis begrijpt gy 't medelyden,
Dat myn gemoet beswaert om sulk een vaders lyden?
Wat maete geeft gy aen myn achterdocht? wat maet
Aen myne hertens rouw,⁽¹⁾ die 't al te boven gaet?
In 't lastigh overwicht, van soo veel heerlykheden,
Wort myn heer vaders hulp my t' effens afgesneden
Die door d'aensienlykheyt van syne heldendaen
De spaensche grootheyt dee in vollen⁽²⁾ luyster staen.
Is 't niet te duchten dat de macht van soo veel rijcken
Met hem aen 't wagglen is, en gaet met hem beswijcken?
En vrees ik niet, met recht, dat, met syn⁽³⁾ droeven val,
Die machtigh heerschappy ter neder storten sal?
Ach! spreek⁽⁴⁾ voortaen niet meer van uwe pynlyckheden,
Vergeet d' ontsteltenis van landen ende steden,
Verswijgh my wat gemeent, wat kerk, en adel lydt,
En overweegh alleen 't gewelt van mynen strijt;
Gy sult soo spoedigh niet daer van de grootheyt vatten,
Of, al uw lyden sal in damp en rook uytspatten.

philibert

Heer koningh, uwe ziel en herte syn gestelt,
Gelyk 't betaemlyk is aen eenen grooten helt:
Die sorgh en teerigheyt bewysen bey te gader,
Dat gy den waeren soon syt van sulk eenen vader;
Dogh dese teerigheyt en sorgh beletten niet,
Dat gy den last aenveert die u den Heer aenbiet.
Uw volkren, in den noot van Carel te verliesen,
Vertroosten sigh dat 't lot Philippus wou verkiesen

(1) herten-rouw.

(2) volle.

(3) dien.

(4) spreekt.

[p. 124]

En hebben gheel hun hert en liefde aen u gehecht:
Sy sien in u den steun den schermheer van hun recht,
Den waeren erfgenaem van 't Oostenryx vermogen;
Die van de wiegh, in deught en eeren opgetoogen,
Den indruk heeft ontfaen van dien verheven geest,
By allen vorsten soo aensienlijk en gevreest.
Naer soo veel jaeren, door beroerte en krygh gedreven,
Sy hopen, onder u, in vrede en rust⁽¹⁾ te leven.

philippus

Ick wensche dat den vorst nogh veele⁽²⁾ jaeren leef,
En hen het soet genot van rust en vrede geef,
Op dat hy magh met hen⁽³⁾ genieten en bemercken
De welverdiende vrucht van soo veel heldenwercken,
Tot myn bysondre vreught, en ieders in 't gemeen.
Dogh, naer het onderstaen, van soo veel pynlykheen,
Indien den hemel my nogh vorder⁽⁴⁾ wil beproeven
En door het swaer verlies van sulk een helt bedroeven,
Het eenigste, dat in dien noot my troosten sou,
Is uw stantvaste deught en onverbroken trou,
In d'hope dat gy soudt den soone willen dienen
Om 't gene by u magh des vaders jonst verdienen.

philibert

Heer koningh wat door my tot heden wiert gedaen
Is eygen aen de plicht van eenen onderdaen:
En als gy my bequaem tot uwen dienst soud achten,
'k Sou stadigh het voldoen van dese plicht betrachten
Uyt lout're dankbaerheyt, indachtigh t' allen tijdt

(1) rust en vree.

(2) menigh.

(3) hun.

(4) voorder.

[p. 125]

Wat ick u schuldigh ben, en wat gy weerdigh syt.
Maer als der kroonen sorgh u daer toe sou verbinden,
Gy soudt in uw gevolgh veel trouwe dienaers vinden,
Voornaemlyk in dit lant, in helden soo vermaert.

philippus

Neen, ik mistrouwe my te seer van hunnen aert,
En segh u, 't gene noyt ontdekt⁽¹⁾ heb aen een ander,
Myn gunstelingens plaets is voor geen Nederlander.
Sy syn soo langh gewent aen sachte heerschappy,
Dat hen het soetste jock schynt eene slaverny;
Soo groote minnaers van de vryheyt hunner staten,
Dat sy in hunnen vorst den minsten eersucht haten.
Sy houden syn persoon geduerigh in hun macht,
Ja, eygnen sigh alleen de sorgh, van syne wacht,
En van syn hert jaloers, gelyk van syn vermogen,
Sy connen daer, by hen,⁽²⁾ geen vreemdelingh gedoogen.
Aldus besoet'len sy den glans der majesteyt,
En comen⁽³⁾ licht tot smaet door die gemeensaemheyt,
Waer langs sy sigh soo seer in 't hoogh gesagh indryven,
Dat slechts den naem alleen den prins can overblyven.
Voorwaer, die heerschen moet op een soo snoo bedingh
Gelykt min eenen vorst dan eenen heurelingh.

philibert

'k Beken men siet in hen⁽⁴⁾ dusdanige gebreken;
Daertegen hebben sy veel gaven die uytsteken:
Onwilligh sullen sy geen cleynen⁽⁵⁾ last ontfaen,
Gewilligh nemen sy de swaerste⁽⁶⁾ lasten aen;

(1) ick noyt bekent.

(2) schier bij hem.

(3) kommen.

(4) hun.

(5) kleyne.

(6) grootste.

[p. 126]

En als der vorsten roem en 't vaderlant sulkx vragen,
Syn veerdigh goet en bloet ja 't leven selfs te wagen.
De vryheyt wordt by hen geacht voor 't hoogste goet;
Tot die'r behoudenis ontbreekt hen noyt den moedt;
Dogh s'yveren niet min om voor hun prins te stryden
Als vreemd'lingh of gebuer syn heerlykheyt benyden,
In 't uyterste gevaer soo onberoerelyk
Als in den aerbeyt kloek en onvermoeyelijk.
Gelijk hun middelen syn nimmer uyt te putten
Soo can geen swaerigheyt hun ondernemingh stutten;
Hun moedt groeyt met den last en wederstrevingh aen,
Sy wagglen nimmermeer, maer vallen neer of staen.
Hun herten syn seer swaer om dwingen, licht om leyden:
In jonsten uytgestort, in 't vragen seer bescheyden;
In d'aenvangh onversaegt; voor d'aenvangh ryp van raet;
Gespaersaem in hun huys; miltdadigh voor den staet,
Voor wiens nootwendigheyt sy hun gemak vercorten,
Ja hunne goederen vrywilliglyk uytstorten.
Soodanigh wierden sy bevonden in den tydt
Van uw doorluchtige voorvaderen, soo wydt
Vermaert, om hunnen moedt en prinsselyke zeden:
Soodanigh acht den vorst, uw vader, hen⁽¹⁾ nogh heden;
Soodanigh heeft hy hen⁽¹⁾ in vrede en krygh beproeft,
⁽²⁾Wanneer hem hunnen raet en arrem heeft behoeft,
Terwijl hy, onder hen⁽¹⁾, d'oproerigen⁽³⁾ hun vleug'len
En dert'le hoogmoedt wist gestrenglyk te beteugelen.

philippus

Syn heerschingh was te sacht voor hunnen wrevlen aert,

(1) hun.

(1) hun.

(2) Wanneer hun Raedt en Arrm hem heeft in noot behoeft.

(1) hun.

(3) d'oproerighe.

[p. 127]

En syne goetheyt heeft het sweert te seer gespaert
In 't wederspannigh rot syn moetwil te verleeren:
Die goetheyt diende slechts de Nederlantsche heeren
Tot voetsel en gestreel van hun hoogmoedigheyt.
Ick heb voor sommigen een groote tegenheyt,
Maer, onder dese, meest voor Egmont en Oragnien:
't Schynt dat de mogentheyt en heerschappy van Spagnien
Tot hun verneeringh met Bourgondien is vereent.
Den prins bespiet, met list, de jonsten der gemeent,
Arglistigh, loos, doortrapt, eersuchtigh, en behendigh
Besorgt om t' allen tydt te decken syn inwendigh,
't Ontdecken 't gene hy van andere denkt of vreest.
Den graef onbuygelijk van inborst, moedt, en geest,
Vast steunend op syn macht, verydelt in gedachten,
Stelt syne stam en huys by d'edelste geslachten,
En acht sigh noodigh aen den Keyser en syn raet:
Twee groote mannen, maer gevaerlyk aen den staet.

philibert

Uw majesteyt heeft bey naer hunnen aert beschreven,
Dogh beyde hebben ook aen vorst en staet gegeven
Veel preuven van hun moedt, trou, oordel,⁽¹⁾ en beleyt.

philippus

Maer hertoogh⁽²⁾ dunkt u niet dat 's Keysers achtbaerheyt
Hun eersucht wederhout? en magh ik niet, met reden,
Beducht syn voor hun trou, uyt insicht hunner zeden?
Indien 't aen vader quam t' ontbreken, dunkt u niet,
Dat ieder van nu af naer myn vergeldingh siet,

(1) oordeel.

(2) Hertogh.

[p. 128]

En dat ik qualyk sal, naer hun verwachtingh, loonen
Twee dienaers die weersyds soo grooten ergwaen toonen,
Ja hun voorleden dienst my rekenen tot schult?
't Bywesen van den vorst bedwingt hen, tot gedult,
Maer als eens dit ontsicht, voor goet, geweirt sal wesen,
Dan wort myn achterdocht, voor welgegrondt, gewesen.
Hier comt de Koningin der Hongeren, laet my,
Heer Philibert, met haer, voor weynigh stonden, vry.

3^en uytgangh
Philippus, Marie

philippus

Mevrou, uw langh vertoef vermeerdert myne sorgen;
Com, segh, wat houdt den vorst voor synen soon verborgen?

marie

Heer koningh, men ontdekt u strax des Keysers sin;
'k Verwacht hier, tot dien eynd, de Fransche koningin.
Ik heb my met den vorst verheugt, om uwe maeren
Van Engellant, en hoop de vree, voor menigh jaeren,
Gevest te sien, tot rust, van Spaens en Frans gebiet.
Hoe vindt sigh de vorstin der Britten?

philippus

Sy geniet

Een volle welstant in 't bestier van haere rycken,
Waer uyt sy stadigh tracht de ketters te doen wycken:
Dogh, spijt haer wyse sorgh en Polus vierigheyt,

[p. 129]

'k Sie haere volckeren daer weynigh toe bereyt.
Veel, onder hen,⁽¹⁾ door een verleyde tongh bedrogen,
Versteken 't waere licht al sien sy 't, met hun oogen,
En, volgende de drift van hun begeirlijkheyt,
Omhelsen eene leer, die hunne lusten vleyt.
En, met'er daet, wat heeft men anders te verhopen
Van een onstuymigh grauw, wiens herten, altyt open
Naer nieugesintheyt, licht beroert syn, en besmet,
Soo snel en schielijk, als een weerhaen, omgeset?
Wat heb ik zedert dat verbont al swarigheden,
Verdriet en ongeneucht⁽²⁾ in hert en ziel geleden!
't Is waer, de koningin verdient, om haer persoon,
Niet minder, dan 't genot van eene keysers kroon:
s' Is weerdigh, om haer deught, en hoffelyke zeden,
Van 's werelts oppervorst te worden aengebeden.
Godtvruchtigh en vernuft, ontsacchelyk en soet,
Behagelyk en wys, beleeft en groot van moedt,
Verschynt sy op den troon, in 't hof, en langs de straten.
⁽³⁾'t Gelykt dat s' is geschikt om haer woeste ondersaten
Te reg'len door de wet der waere reedlykheyt
En 't meeste deel van hen,⁽¹⁾ door dwalingen verleyt,
Weer in de Roomsche kerk en godtsdienst te versamen.
Dees haere gaven en bekoorlijkheden pramen
Niet weynigh myn begeirt in haere afwesigheyt.⁽⁴⁾
Maer, wat heeft haer gemeent door wrevelmoedigheyt,
Wat heeft den adel my door trotsheyt doen verdragen!
Sy vinden niet in my het gene can⁽⁵⁾ behagen,
Al myne wercken al myn⁽⁶⁾ woorden syn verdacht.
Sy schelden, onder⁽¹⁾ hen, myn statigheyt, voor pracht,

(1) hun.

(2) ongemack.

(3) 't Schijnt dat sij is geschikt om haere ondersaeten.

(1) hun.

(4) af- wesentheyt.

(5) hetghen hun kan.

(6) en mijn.

(1) hun.

[p. 130]

Myn rijpheyt voor bedrogh, myn zedigheyt voor listen.
Sy schynen tegen my om 't hoogh⁽¹⁾ gesach te twisten,
En hunne bitse⁽²⁾ tongh, op een spotswysen sin,
Noemt my niet, dan den man van hunne⁽³⁾ koningin,
Die sonder eygendom, besittingh, nogh erflanden,
Syn onderhoudingh trekt uyt Britse en Iersche landen.
Mevrou, hoe denkt gy, dat ik doorsta desen smaet?

marie

Gelyk 't een vorst betaemt, die met een rypen raet
En edle lydsaemheyt ontweerdight t' overleggen,
Wat soo baldadige gemeent van hem derft seggen.
Hun tongen syn gewent te steken naer de kroon;
Hun dert'le woestheyt stoot geduerigh op den troon:
Is 't wonder dat s' hun vorst en godtsgesalfden lasteren
Nadien sy van 't geloof en 's Heerens wet verbasteren?
Gy hebt seer wijselijk ontveynst hun dertelheyt,
Wiens kennis tergen moest uw strenge majesteyt.
Waerdoor hen t' samen wiert gelegentheyt gewesen,
Opdat gy meer veracht, of meer gehaet soudt wesen.
Maer dat smaetsuchtigh volk verandert haest van toon,
Als s' u gesteygert sien, op uw heer vaders troon,
Waer by de heerschappy der Albioensche rycken
Slechts als een lantschap is of prinsdom te gelijcken.
Dogh, nopende uwe trou, gy weet den waeren gront
En reden, die den vorst aenrieden dit verbont:
Den iever van Godts wet, den steun van syn vermogen,
De ruste van den staet heeft hem daertoe bewogen;
Den t' samenhandel is Madrid en Londen nut;

(1) 't hooghst.

(2) spitse.

(3) haere.

[p. 131]

Sy worden wedersyds versterkt, en onderstut,
Gevest in hun besit, versekert van den zegen,
En connen, met hun macht, al d'andere overwegen.
Maer 's Keysers eerste wit was, door soo wichtigh werk,
In dat rampsaligh ryk t' erstellen Godes Kerk
Die zedert Hendryks val van Romen afgesneden
Door soo veel ketters en dwaelgeesten wiert⁽¹⁾ vertreden.

philippus

Dit wit was ook het myn, hier voor heb ik myn rust
En vreyheyt afgeleyt, met gheel myn herte lust:
Hier voor wil ik met vreught en vrijen wil versaken
Al wat op aerden⁽²⁾ can een vorst geluckigh maken;
Ick sorgh voor heerlykheyt, voldoeningh, nogh gesach,
Indien myn oogwit slechts syn wensch⁽³⁾ becomen magh.

marie

Den Heer, o vorst, is met uw goeden⁽⁴⁾ wil tevreden,
En weet wat middelen hy daer toe sal besteden;
't Gelukt of niet, gy hebt van uwen kant voldaen.
Een prins moet, voor Godts eer, en synen staet, afgaen
Geheel syn tydelyk vernoegen, en belangen.
Hy heeft de staf en kroon van 's Heerens hant ontfangen
Hy geef⁽⁵⁾ den Heere weer al 't gen hy, met den staf,
En kroon, genadelyk,⁽⁶⁾ en overvloedigh gaf.
Syn vryheyt heeft hy, door syn heerlykheyt verlooren:
Hy is niet, voor sigh self, maer voor syn volk, gebooren,
Verbonden gheel syn lust, begeert, en eygenbaet,
Op t' offeren tot nut en voordeel van den staet.

(1) was.

(2) aerde.

(3) eynd.

(4) goede.

(5) geeft.

(6) ghenadighlijck.

[p. 132]

Het is hem nimmer vry uyt eygen wil te kiesen,
Hier in sou hy het spoor van syne plicht verliesen;
Opdat hy nimmermeer in die verkiesingh mis
Hy volge niet syn hert, maer syn verbintenis.
Gelyk een stroom, soo sleypt het voorbeelt syner⁽¹⁾ zeden,
Neerstroomende, achter hem, en landen ende steden;
Gist dan hoe menigh ziel syn deughtsaem leven sticht,
En hoe verargerlyk de breuk is van syn plicht.

philippus

Soo wort der vorsten lot en trotse heerschappije,
Met recht genoemt een last en swaere slavernije.

marie

Een last die in geluk, genucht en troost verkeert,
Wanneer den vorst syn lust door reden overheert:
Des⁽²⁾ overheeringh is den aldergrootsten zegen,
Die oyt op aerden is ten hemel afgesegen:
Sy stijft des konings hert, in wysheyt, eer, en deught,
En geeft een voorsmaek van d'oneyndelycke vreught.
Hier comt vrou Leonoor.

(1) sijnder.

(2) dees.

4^en uytgangh
Philippus, Marie, Eleonoor

philippus

Mevrou, stilt het verlangen

Waer mee myn herte wiert door uw vertoef bevangen.

[p. 133]

eleonoor

Gy waert, heer koningh, in te minsaem onderhout,
Om dat gy naer myn comst aldus verlangen soudt.

philippus

Gy weet wat redenen my, buyten die, nogh pramen.

eleonoor

Com, volgh; vertrecken wy in 't heymelyk te samen,
Gy wort, in corten tijt, bevrijt van dat verdriet,
En ik in 't luk⁽¹⁾ verheugt, dat gy voor handen siet.

(1) in 't geluck.