Werken. Deel 1

[p. 85]

Eerste bedrijf

Teunis¹⁾ opgestaen²⁾ synde, bereyt sigh tot de feest. Hij geraekt met Jaquelijn³⁾ en Maey in twist over Kosen en Joren;⁴⁾ endelijk gebiedt naer de mert te gaen om te koopen wat noodigh is.

teunis

Alleen uyt⁵⁾, al hoesten en rocchelen, syn sweetrock toerijgende met de muylen aen de voeten en slodderende koussen.

Spou uyt gij rotsak!... wat... het soume⁶⁾ wel verdrieten...
Mijn longepijpen⁷⁾ sijn gelijk versluysde rieten...⁸⁾
Ick rocchel, en ick spouw, en daer en comt niet uyt...⁹⁾
't Is schier een uer, dat ick mijn drooge neuse snuyt:
Mijn hooft is soo verstopt, dat¹⁰⁾ ick niet uyt can krijgen...
Wat last is 't oudt te sijn! 't is quijlen, snuyten, hijgen,
En hoe men quijlt, en snuyt, en rocchelt¹¹⁾ ende spouwt
't Is altijt even na¹²⁾...

(hij haelt een fles¹³⁾ uyt.)

Mijn hert is soo¹⁴⁾ benout...

1) Theun.

2) opstaende.

3) Jaquemyn.

4) wat volgt ontbreekt.

5) Theunis uyt.

6) soud my.

7) longerpijpen.

8) Hij hoest.

9) Hij hoest en snuyt sijn neuse.

10) 'k en kander niet.

11) hoest en.

12) naer.

13) Flesje.

14) heel.

[p. 86]

Me⁽¹⁾ dunkt ik soude wel een brandewijnke⁽²⁾ drincken...
Maer,⁽³⁾ dat ons oude Maey mijn aessem niet riek stincken:
Sij is het vieste wijf, dat ick mijn leven sagh.
'k Wed, wort se⁽⁴⁾ dit gewaer se preutelt gheel den dagh...
Maer preutelen of⁽⁵⁾ niet... geen preut'len can in 't lijf gaen
Gelijk dit soopken⁽⁶⁾ doet...

(Hij drinkt.)

Dat doet mijn beenen stijf staen⁽⁷⁾

'k Ben als een ander maen⁽⁸⁾...

(Hij hoest uyt).

Daer rijst die taeye fluym,

Die in mijn gorgel sat, soo dik gelijk een duym...
Ick voele mij verlicht, door dese stercke kruyden,
De beste medecijn, voor sulcken⁽⁹⁾ oude luyden,
Als ik en mijns gelijk... geen apotekers goet
En maekte mij soo fris, gelijk dit sloxie⁽¹⁰⁾ doet...
⁽¹¹⁾

(Hij sit op een drijpeckel neêr, en trekt sijn koussen op.)

Maer, wat schort mijn frioen?... sou⁽¹²⁾ 't beesie⁽¹³⁾ nogh

wel slapen?...

Dat is het niet gewent⁽¹⁴⁾

Hij schuyffelt en⁽¹⁵⁾ spreekt het aen

Hoe sit⁽¹⁶⁾ ie soo, al gapen,

Mijn soete bexke⁽¹⁷⁾?...

Hij schuyffelt⁽¹⁸⁾

Nu⁽¹⁹⁾ volgh uwen meester naer,

Mijn manneke... Hoe comt gij desen dagh soo swaer?...

(1) Mij.

(2) brandewijntie.

(3) 'k vrees mijn oude Maey, mijn aessem soud licht stincken.

(4) sij.

(5) oft.

(6) soopje.

(7) Hij drinckt nog eens.

(8) man.

(9) sulcke.

(10) soopje.

(11) Hij sit neer en treckt sijn Coussen op, spreeckt tegen sijn vogeltie.

(12) souw.

(13) beestje.

(14) gewoon.

(15) ontbreekt.

(16) staye.

(17) beckje.

(18) ontbreekt.

(19) Van af: Nu volgh... tot vers 11 der volg. bl komt voor:

Com en volgt u meester naer

(Hij schuyffelt noch eens.)

Hij kan niet; 't arrem beest; is 't mantie sonder eten?
Oft is 't plantijne saet al wederom vergeten?
't Is seker dat het beest is in sijn maeg verhit
Dat sijn de reên waerom het nu soo treurig sit...
Maer 'k salder in voorsien soo haest als ick gecleet sijn...
Waer sijt gij Jacquelijn, gij moest altijt gereet sijn,
Soodra gij d'eersten hoest van uwen Vaeyer hoort.

(Jacquelijn uyt.)

[p. 87]

Gij placht van 's morgens vroegh altijt te tierelieren...

hij schuyffelt

O liefste vogelken! o bloem van alle dieren...

hij schuyffelt

Courage dan... ga' i' an... wat is 't dat U behoeft?...

Nogh drank... nogh saet... wat dan?... gij maekt mijn hert

bedroeft...

Mij dunkt ghebt gisteren niet naer gewoont geeeten...
Of is 't plantijne-zaet al wederom vergeten?...
't Is zeker dat... het beest is in syn maegh verhit
Dat sijn de reên, waerom het nu soo treurigh sit...
Maer 'k sal daer in voorsien soo ras ik sal gecleedt sijn.

hij roept.

Waer sijt gij Jaquelijn?...

Jaquelijn uyt.

Gij moest altijt gereet sijn,

Soo dra gij d'eersten hoest van uwen vaeyer hoort.

Jaquelijn

Dagh vaeyer.

[p. 88]

Teunis

Jaquelijn, wel aen dan, com dan voort.

Brengh mijne⁽¹⁾ sondagh⁽²⁾ schoen... dat 's wel... gespt⁽³⁾ mijne hosen...

Jacquelijn

Com vaeyer.

Teunis

Wel, hoe gaet?... denkt gij niet meer op Kosen?

Waer is uw⁽⁴⁾ tongh?... wat 's dit? mij dunkt gij stueremuylt?
Siet⁽⁵⁾ voor u, eer die⁽⁶⁾ hant heur⁽⁷⁾ aen ie vel⁽⁸⁾ vervuylt
⁽⁹⁾Niet spreken?... hé?...

Jacquelijn

Och! doet mij eer in 't rasphuys steken.

Teunis

In 't rasphuys slok? wien? gij?... gij doet mijn bloet ontsteken.
Daer gaen geen dochters in van soo een man als ik...

sij huylt⁽¹⁰⁾.

Hou⁽¹¹⁾ op van huylen, of 'k geev u de schoonste klik
Die oyt een nieuwe sool heeft aan den blok gegeven...

(1) mij mijn.

(2) sondags.

(3) geef mij mijn.

(4) u.

(5) sie

(6) mijn.

(7) sich.

(8) niet aen u.

(9) verzen 6 en 7:

Gij bothooft, wel hoe is 't? belieft u eens te spreken.

(Jacquelijn huylt.)

Och Vaeyer swijg van hem oft doet m'in 't Rasphuys steken.

(10) ontbreekt.

(11) houd.

[p. 89]

Waer sijn wij?... sal ik u nogh moeten leeren leven?
Ik weet wel wat u schort: 't is Joren die u quelt,
En daerom is 't dat gij om Kosen⁽¹⁾ u ontstelt ...
Maer ik versta⁽²⁾ dat gij sult mijn geboden volgen
En niet uw⁽³⁾ sotten sin: of⁽⁴⁾ maeck⁽⁵⁾ je mij verbolgen
Vrees⁽⁶⁾ voor mijn muylen... ga, en brengh mijn beste kraegh.

Teunis (alleen)

⁽⁷⁾

Ick houde met mijn volk, de ganse-feest van daegh,
Die⁽⁸⁾ moet ick, naer gewoont, met mijne beste kleeren,
En lijwaet,⁽⁹⁾ net gepapt,⁽¹⁰⁾ gelijk 't behoort, vereeren...
Maer is 't niet droevigh dat de jonkheyt noyt den wil
Van haere⁽¹¹⁾ ouders volgt, en altijdt na haer⁽¹²⁾ gril,
Wil huwen⁽¹³⁾? wat...il sou⁽¹⁴⁾ van spijt mijn knevels branden...
Mijn Jaquelijn, soo flux van voeten, en van handen,
Een brave smulle tas daer manne-vreugt in steekt,
Sou die soo jeughdigh voor dien kalaert⁽¹⁵⁾ sijn gequeekt?...
't Is waer den knecht is gauw, en schoon gewent te klappen,
Noghtans⁽¹⁶⁾ de tongh belet sijn handen niet te lappen:
Maer, wat is gauwigheyt, ontbreekt er duyme-kruyt?⁽¹⁷⁾
Een blijk aan mijn gebeur⁽¹⁸⁾, die blijft een aermen guyt
Bij faut van weynigh gelt om pik⁽¹⁹⁾ en leer te koopen.
En daerom wil ick dat sij Joren laete loopen⁽²⁰⁾,
Om Kosen aen te bien, het gen⁽²¹⁾ een eerlijk man

(1) alleen dat Koosen.

(2) verstaan.

(3) u.

(4) oft.

(5) maeckt gij.

(6) vreest.

(7) Jaquelijn binnen.

(8) dus.

(9) lijnwaet.

(10) gestijft.

(11) sijne.

(12) sijn.

(13) trouwen.

(14) soud.

(15) kaelhart.

(16) En oock belet syn tong.

(17) duymkenskruyt.

(18) gebuer.

(19) Peck.

(20) oock dat sy laet Joren loopen.

(21) Van af. het gen... tot en met vers 3 der volg. bl. staat:

want hij heeft ronde schijven,

En daar mé kan een vrouw haar huysgesin beclijven.

(Hij siet om.)

[p. 90]

Van sijn aenstaende bruyt, met recht, verwachten can.
Al is sijn hooft wat plat, sijn beurs is ront van schijven,
Daer mede can een vrou een huysgezin beklijven.
Waer blijf⁽¹⁾ ie Jaquelijn.

jaquelijn (uytcomende)

⁽²⁾

Mijn moeyer con de kist

Niet open krijgen.

teunis

Is dat hooft al weer vergist⁽³⁾?...

Met cleyne dingen sijn de wijven⁽⁴⁾ strax⁽⁵⁾ verlegen:
Soo veel beslagh als of het⁽⁶⁾ vroedwijf was⁽⁷⁾ gelegen,
En dat om eenen gans, of een kappoen te braên:
Daer mee is d'oude vrou in d'herssens meer belaen,
Dan⁽⁸⁾ hertoogh Carel was om 't Luycksche volk te dwingen.

jaquelijn (lacchende)

Maer vaeyer...

teunis

Wel? gij lacht!... behagen u die dingen

Meer dan voorgaende kout van Kosen?... Siet, daer staet
Dat⁽⁹⁾ bakhuys weder scheef... hoor Jaquelijn, verlaet
U op dien Joren niet, nogh peys⁽¹⁰⁾ niet op sijn vrijen,
Of 'k weet op wat manier uw⁽¹¹⁾ koppigheyt⁽¹²⁾ castijen:
Ik schik u Kosen toe: 't is Kosen wien ik min;
Soo steek⁽¹³⁾ vrij Joren, met een spel uyt uwen sin.

(binnen)

(1) blijft gij.

(2) ontbreekt.

(3) vergift.

(4) vrouwen.

(5) licht.

(6) de Vroedvrouw.

(7) waer.

(8) als.

(9) het.

(10) peynst.

(11) u.

(12) koppig hooft.

(13) steekt.

[p. 91]

jaquelijn (alleen)

Bij gommen⁽¹⁾! al moest ik mijn⁽²⁾ rocks om broot verkoopen,
Gaan wasschen⁽³⁾ voor de kost, ja⁽⁴⁾ achter lande loopen
'k Begeire Kosen niet... mijn vaer doe wat hij wilt,
'k Waer liever levendigh gebraden, en gevilt,
Gekapt tot hutsepot, dan met dien mof te trouwen.
Wil vaeyer soo voortgaen⁽⁵⁾ 't sal hem en mij berouwen,
Want⁽⁶⁾, met een lossen sin,⁽⁷⁾ bedrijft men dikwijls iet,
Het gene men daer na betaelt met groot verdriet...
Mijn herssens staen soo los dat ik niet weet waer keere'...
Ik sweere, waer het niet, uyt insicht van mijn eere,
Ik speeld' hem sulk een pert, dat hij wel tienmaal sou
Beclagen, mij gepraemt te hebben, tot die trouw.
Ik trouwen met dien mof?... ik Jaquelijn, met Kosen?...
Dien Jan?... dien koelt-de-pap?... dien cauwaert?.. dien vervrosen?....
Met mij!... met Jaquelijn?... ik heb geen man van doen,
Die eene stoof behoeft om sijne leên te broen...
Met Kosen Jaquelijn?... 'k waer liever noyt gebooren
Dan ik, om Kosen, sou verlaten mijnen Joren...
Och Joren! 'k liet voor u tien sulcke Kosens staen;
En, soo gij maer begeirt, 'k sal liever met u gaen
Naer Keulen aen den Rijn, of waer gij heen wilt trecken,
Dan voor die tirannij mij selven neer te strecken.
Maer, of hij niet en wou, en soo mijn vaer ontsagh,
Dat hij, van liefde, mij voorts maekte geen gewach?...
Dat hij niet meer en quam, voor mijne deur verschijne'?...
Dat hij de leepe gaf, aen sijne Jaquelijne?...

(1) gommel.

(2) mijne Rocks.

(3) schoyen.

(4) en.

(5) dit alsoo.

(6) want ick waer liever doot.

(7) van af: bedrijft... tot vers 16 der volg. bl. ontbreekt.

[p. 92]

De leep aen mij!... sijn lief?... sijn troost?... sijn ziel?... sijn hert?...
Maer dat sijn woorden, die de vrijers in hun smert,
Soo los versieren, als lichtveerdelijk uytspreken:
De tonge praet van 't gen, in 't hert, noyt heeft gesteken;
Uytwendigh is 't al soet, maer, wat van binnen schuylt,
Ontdekt men niet voor dat de vrijheyt is geruylt,
En dat den vrijer eens, tot meester, is geworden.
Dan is het: wijf, pas op... blijf daer... ga... volgh mijn orden...
Soo lange naer de mart... soo lange hier... dan daer....
Wasch dese hosen... schreep mijn schoenen... kamt mijn haer..
Waer blijft gij platmuts?... is mijn kraegh wel uytgestreken?..
Sa fraey dan... knort gij slok... wacht u van tegenspreken,
Of gij krijgt desen vuyst wel dapper tegen 't hooft...
Och! sou dit ook soo gaen met Joren, die belooft
Mij aen te bidden?... mij als sijn meestres te vieren?...
Sou hij dit, tot hij mij in 't nettien heeft, versieren?
Dan waer ik liever doodt... (sij huylt)

maey (uytcomende)

⁽¹⁾

Wat schort u Jaquelyn?...

Wat is er?... spreek... sult gij voor mij gesloten sijn?⁽²⁾
Voor mij, die u bemin als d'appels van mijn oogen?...

jacquelijn (al snicken)

Ach, moeyer!...

maey

Lieve Meyt!...

(1) uytcommende.

(2) sij blijft huylen.

[p. 93]

jaquelijn

Och⁽¹⁾ hebt met mij meedoogen!...

maey

Waer over?... och Jaqlijn wat leet is u geschiet?...

jaquelijn

Och! vaeyer wil⁽²⁾ dat ik met Kosen...⁽³⁾

maey

Geensins niet...

Is 't daerom dat gij huylt?... hou⁽⁴⁾ op, droogh uwe kaken...
Dat sou⁽⁵⁾ ik moeten sien... wien? hij den meester maken?⁽⁶⁾
Hij mijne Jaquelijn doen knoopen met een vent,
Die schier geen onderschil van man en vrouwe kent?
Sou moeyer u daerom soo langh gekloestert hebben,
Besorgt, van op tot neer, met wol- en linne-webben?
Soo deughdelijk geleert, navolgens onsen staet?...
Soo rijckelijk voorsien, met allerley cieraet?
Met ringen aen de hant, aen d'ooren met pendanten,
Met kraegen sonder ploy, en neusdoecken met kanten?...
Sou 't voor dien dikkop sijn, dat uwe jeught soo bloeyt?
Soo quam' er Kosen al gekoust in en geschoeyt,
Soo soud' al het geluk voor dien Jan-hen wel wesen.
Neen dochter, houd u stil, en wilt daer voor niet vreesen
Soo lang ik leven sal, en sal dit noyt geschien:
'k Sou liever u gestrekt voor bey mijn oogen sien,

(1) Hebt met mij doch medogen.

(2) wilt.

(3) sij huylt.

(4) houd.

(5) soud.

(6) Verzen 6 tot 10 der volg. bl. ontbreken.

[p. 94]

Ja schey eer van uw vaer, dan dit te moeten lijen.
Wat laet dien ouden grol hem voorstaen?... Wie van beijen,
Dat is, van mij, of hem, heeft 't meeste deel in u?
Of ik, die soo vol pijn (waer van ik nu nogh gruw)
U in mijn lichaem droegh; met meerder smerten baerde;
Opvoedde met mijn sogh; voor ongeluk bewaerde;
Gekuyst, geegent heb tot huyden desen dagh;
Of hij, die noyt naer u, hoe seer gij klaegde, sagh;
Bij nacht de hant niet eens wou naer de wiegh uytsteken;
En als gij kreet nie dee dan onverduldigh spreken?...
Bij git! is 't dat hij nogh daer⁽¹⁾ van sijn tonge roert
'k Wil dat den hagel...⁽²⁾

jaquelijn

Och⁽³⁾!

maey

Mijn⁽⁴⁾ kop is soo ontroert,

Dat ik me⁽⁵⁾ selven sou in gramschap overloopen...

teunis (uytcomende)

Wat voor getier is dit?... wat is hier te verkoopen
Dat gij soo roept en schreeuwt?...

maey

Com hier, eerwaerde⁽⁶⁾ Teun,

Is 't gij, die Kosen kiest, voor uwen liefsten⁽⁷⁾ seun?...

(1) hier af.

(2) (sij maeckt eenige grimacen)

(3) Och! Moeyer!

(4) 'k Ben.

(5) mijn.

(6) eerweirde.

(7) lieven.

[p. 95]

teun

Wien beter?

maey

Die hem 't woort alrede hebt⁽¹⁾ gegeven?

teun

Met reden...

maey

Die hem stelt voor Joren en voor Steven?...

teun

Soo is 't.

maey

Die Jaquelijn wilt binden aen dien knecht?...

teun

Voorseker.⁽²⁾

maey

Die haer wilt⁽³⁾ bedwingen tot dien⁽⁴⁾ echt...

teunis

'k Beken 't.⁽⁵⁾

maey

Die haer bedreygt⁽⁶⁾ met schelden en met slagen?

teun

't Is waer...

(1) heeft.

(2) 'k Bekent.

(3) met cracht wilt dwingen.

(4) den.

(5) Voor seker.

(6) dreygt.

[p. 96]

maey

En die dit al doet sonder mij te vragen?...

teun

Ick loochen 't niet.

maey

En die wel weet, dat ik niet wil?...

teun

'k Heb daer niet tegen...

maey

Ick uw vrou⁽¹⁾?

teun

Ick swijge stil...

maey

Haer moer?...

teun

En ick haer vaer?...

maey

Gij koos uw⁽²⁾ soon een vrouwe

En ick wil, naer mijn sin, Jaqlijn mijn dochter trouwe'!

⁽³⁾

teun

En ick wil dat se mij hier in gehoorsaem blijf.

(1) wijf.

(2) u.

(3) Hier komt volgend vers:

Al soud' het mij op eet, mijn leven dagen rouwen.

[p. 97]

maey

En ick verbie 't haer op verbeurte van haer⁽¹⁾ lijf.

teun

Swijgh... Bij den ackerment gij sult uw⁽²⁾ backhuys sluyten
Of...

maey

Dreygh niet, of ik loop met Jaquelijn naer buyten,
En laet u⁽³⁾ hier alleen, met Kosen, uwen baes,
Kookt dan soo g'eeten wilt.

teun

Houd op van dit geraes,

En wacht u desen dagh, mij nogh daer van te spreken,
Of ick sal dochters mal, op moeyers rok-lijf wreken...
Trekt aenstonts naer de mert⁽⁴⁾ en koopt wat ons behoeft,
't En sy gij liever, van mijn taeye spanriem proeft.

(Teun binnen)⁽⁵⁾

maey

Ga, knorpot, trek⁽⁶⁾ vrij heen: wij lacchen met uw⁽⁷⁾ dreygen
Com, gaen wij Jaquelijn, mijn hoogste troost, mijn eygen
Afbeeltsel, peys⁽⁸⁾ niet meer op vaeyers nortse⁽⁹⁾ kop;
Wij geven⁽¹⁰⁾ met' er tijdt dien koelt-de-pap de schop.

(1) het.

(2) dat.

(3) uw.

(4) mart.

(5) Binnen.

(6) trekt.

(7) u.

(8) peyst.

(9) norsche.

(10) gaen.

[p. 98]

jaquelijn

Och moeyer! sonder u mijn hope viel in duygen.

maey

Ick sal dien stijven hals naer mijnen wil⁽¹⁾ doen buygen.

(1) sin.