De herboore oudheit, of Europa in 't nieuw
(1725)–Willem van Swaanenburg–
Auteursrechtvrij
[pagina 315]
| |
Donderdag den 2. November.
STygt dus de brakke mist dan in Apollo's waagen,
Als men 't Oracel wil op Delphos vuurbaak vraagen?
En vind zig 't vadzig brein, met geesten geborduurt,
Als men door 't diepste hol naar steile wond'ren tuurt?
Zo schop ik alles weg, om lyveloos te daalen
In 't eeuwig Choorgeheim van ongeworde straalen;
Daar 't ligt den duister kleet, door 't brallen van zyn vlam.
Die eerst, voor tydverdryf, een losse veder nam,
En in de stoffen dook, om stof tot stof te vinden,
Zal nu een schoonder ros in zyn gareelen binden,
En reizen, langs een wolk, naar Jupyns oppertent,
Gebout uit diamant, op 't eeuwig element;
En maalen bergen af van eindeloze wond'ren.
Komt, keurders van de deugt, komt, wilt myn pluimen plond'ren,
Deez' Faenixschagt, die plast en polst een Oceäan,
De dingen die 'er zyn, die zullen al vergaan;
Maar 't ongeschaapen ruim, het merg van al de zielen
Zwenkt om zyn bodems om, op nooit gedagte wielen,
En slurpt de vezels in, wanneer de geest verzinkt,
In 't water van dat vuur, waar in 't Heel-Al verdrinkt,
Als 't op het kantje staat om 't eeuwige te meeten.
Die zig kan, uit zyn zelf, in 't ongezien vergeeten,
Die wort gekent voor een die alle ding bezit.
Hoe raakt myn inkt, van daag, aan zulk een blanken wit!
| |
[pagina 316]
| |
Seneca. Ik weete niet, dat 'er iets in de natuur der dingen is, of kan genoemt worden, dat meêr volmaakte vergenoeginge schaft als de bespiegeling van waarheit en deugt, dewyl uit de zelve de goddelyke wysheit der maten flikkert, dat de geheele ziel met dezelve als ingenoomen, in die straalen zo veel heldere zoetigheit gewaar wort, dat alle overdenkingen, die minder zyn als de reets genoemden, te zwak bevonden worden voor een redelyk verstand, dat zonneklaar beschout, dat alle dingen wiszelvalligheit onderworpen zyn, buiten de oeffeninge der wysbegeerte alleen. Die is het, Epictetus, die ik stel ten doel myner poogingen, en naauwelyks ben ik afgemat van Staats-, en Hofsbeslommeringen, of in deze overpeinzende wonderen vind ik die rust, die andere derven, om datze hen verslaavende aan den tyd, en zinnen nimmer ophouden van den vrugttelozen arbeit, die het gestadig bewegen der driften verzelt. Ik zal aan u, die de steilte dezer gelukzaligheden hebt beklommen de weegen, hier toe strekkende, niet aftaffareelen, nog de voldoeninge, die ons de Philosophise gronden verschaffen, afmaalen, maar alleen u mededeelen den stand mynes gemoeds, in de gewaarwordinge van de vrugten myner geduurige pogingen, om dus te zien, hoe naar myne doeningen de uwe verzellen, en zo spiegelender wyze een geest onder den uwen te vermengen, die altoos wenst van den uwen verbetert te worden, die, als geheel ontbloot van de aarde, boovenzinnelyk schynt geklommen te zyn, booven zynzelven, door ontfankelyk te blyven aan de indaaginge der gezuiverde vonken, die niemant gewaar wort, die met de benedenste beuzelingen zig ophouwdende, onvatbaar is voor het verheevene. Let eens op de uitdrukzelen van myn gemoed in dit volgende vaars, en antwoort my ongeveinst, of ik het oogmerk onzer studie heb agterhaalt, of niet, zonder u aan myn staat te stooren, want in de school van Pallas koomen geen andere dingen te pass, als de wysheit zelfs, en voorde Gooden zyn wy alle dezelven, zo we maar anders een zelve hoedaanigheit met hen deelagtig zyn. Die in een stille plaats, ontbloot van 't Staatsgewoel,
De wiszelbeurten sloopt, in 't eeuwig ligt aanschouwen
Van 't goddelyk Idé, is hooger, dan 't gevoel
Van 't laage werelds stof kan met zyn brein ontvouwen.
't Is enkel één zyn, met het ongeschaapen één;
't Is worden, 't geen men is, en blyven steets gelaaten,
In de armen van dat vuur, dat zelfs de hartste steen
| |
[pagina 317]
| |
Kan smelten met zyn vlam, tot zog van hooningraaten.
Daar slurpt men muscadel, terwyl onz' wortel proest
Wat of wy zyn, door 't zyn van hem, die meê wil eeten
Van 't vroolyk zielsvermaak, dat nimmer wiert bedroeft,
Zo 't slegts van niets en wist, als maar van God te weeten.
ô Wonder! zo volmaakt! zo dun, zo lief, en teêr!
Wat doe ik met myn ik? waarom word ik geen ander?
Ach! zink eens uit uw weg, myn geest en blyft niets meêr,
Als 't kwynend myrtenveld van Faebus lauwerstander:
Zo teelt vrouw Pallas lugt, uit Hemels van plaisier;
Zo aast men lelydauw van ongeboore roozen.
Wat doet een Wysgeer met zig zelfs? en waar toe hier
Gewroet? daar 't heillig Al ons heeft voor zig gekoozen.
Weg aart, en klei, weg ik, van hier myn eigen zelf;
Ik hoor myn Jupyn toe, myn ongezienen Vader,
Die mynen vol van deugt, waar naar ik wuftig delf,
En zeker raaken zouw, kwam 't stil te zyn slegts nader.
Ik woel te veel, ik wil, en zoek iets meêr te zyn,
Door driften van myn moed, als eeuwig niets te weezen;
Ach! was ik eens heel dood! ligt wiert ik dan zo rein,
Dat uit myn stuivende as die Faenix kwam gereezen!
Die 't al, in al moet zyn, om dat hy 't alles is,
Dat tyd, en eeuwen kweekt, en eeuwiglyk zal baaren.
Was Faëton maar haast uw baan en spooren mis,
ô Zon, ik zag myn nagt ter starren ingevaaren!
Dat willen wil nog wat, eêr 't niet meêr willen zal,
Dat zus, of zo te doen, dat kiezen, en dat deelen,
Maakt Seneca, ô Goôn! gelyk een ronden bal,
Die zo lang rollen moet, tot dit ook zal verveelen.
'k Houw op, ik wil niet meêr, maar zagt, ik zeg te veel,
Want dooden spreeken niet, als door steets stil te zwygen:
Hy, die de dingen schiep, en entte op zynen steel,
Blyft meêr naar ons, als wy, naar hem geduurig hygen.
Het onuitspreekb're ruim van 't geen ik niet en ken;
Die wyde kolk van geest, en ziel van al de zielen,
Weet dat ik niet mag zyn, als 't geen ik heeden ben,
Die my eeu wormpje keur om voor zyn troon te knielen.
Daar slikt de Zee my in, ik val in d'Oceaan,
Ik weet van dit, nog dat, als maar van 't zalig zinken;
En of de werelt tans wil vallen, of wil staan,
Wat raakt het hem, die 't zout der baaren schynt te drinken,
Waar door de dorst vergroot, die dog niet smarten kan,
Om dat hier de eene drop steets de andere komt verpoozen.
Uw boezem, Goden! ach! zo vol, drukt tans een man,
Die door gelatentheit is tot een Kind bevroozen,
| |
[pagina 318]
| |
Dat slaapen moet van 't zog, en rusten op uw schoot,
Daar 't droomen van de min, het joelen, laggen, kuszen,
Het lepp'rend duuren blyft, dat nimmer tong verdroot,
Die met een enkel niet zyn honger komt te bluszen,
En dog nog meerder niet wil proeven, met dat niet,
Dat als een flaauwe mist, en nevel van gedagten
Steets de eene ader uit, en de and're weêr invliet,
Om al wat zin'lyk is, met geest klem te verkragten.
Epictetus. Groote man, en Prins der Staatbestierders, die billyk met den tytel van een Wysgeer praalt, om dat gy het overschot van uw weinigen tyd opoffert, naar het schynt, aan Minerva, en haare wyze leszen, ik zal my niet inlaaten, om uwe verdiensten te verheffen, en een zwakken lauwer te planten op uwe gryze haaren, dewyl het stryd tegens de billykheit van een redelyk man, een Philosooph te kroonen met een ander cieraat, als waar meê hy zyn zelfs gevoeggelykst kan hullen. Al wat ik kan doen om uwe gedagten te meiteren met een nederige onderwerping van myn verwonderende toestemming is dit, dat ik, op uw heerelyke snaarenzangen wederom kaatssende deze eccho gil, om de uwe te vereeuwigen: ô Donker bruine nagt! gelamphert in een floers
Van ongenaakbaar git, en goddelyke neevel,
Wyst een ontzielde ziel, ontschoeit van spoor en steevel,
In 't midden van de Zee die afgeleege koers!
Waar in de groote Pan, en bouwheer van den tyd,
Zyn eigen teepel melkt, om vorm, met vorm te vullen,
En ongeziene mist met straalen gouds te hullen,
Terwylze voor uw troon, gelyk een damp neêrglyt!
Die waassems droppels stort op hoop van 't eeuwig vuur
Te vatten in een kil van pekelende golven!
En 't dagligt eens te zien, dat in zyn zelfs gedolven
Te heillig is van geest, voor 't stofpuin der natuur!
Men moet zyn vezels los, zig zelven warsser zyn,
Als 't Chaös eêrtyts was, doe 't heet naar morgen kimmen,
Door wroeging van het pik, en domm'lig zwaavelglimmen
Den beker proeven mogt van 't slonk'rend kristallyn,
Waar in de wortelkragt van 't baaren was gelegt,
Door 't spreekende Idé van Demogorgons lippen,
Die 't woort van worden eerst deed uit zyn grendel slippen,
Doe 't lieffelyk begin was op het ent gehegt
Van de ongeboorene eeuw, die pas den tyd ontfong,
Doe 't Erebeese bed, bezwangert door de driften
Van 't Tartareese bloed, het Zulpher voelde schiften,
Tot vlugge kwik, die zig tot Zout te saamen wrong.
Ik zeg nog eens: men dient in arbeit steets te gaan,
Gelyk de bajaart doet van 't eeuwige beweegen,
Wil men op 's moeders schoot de paerel zien geleegen,
| |
[pagina 319]
| |
Die uit de wellen stolt van Vader Oceaan.
Scheur streng, en navel los, de gordels van de maan!
En doe uw flonkerkar, die raders van robynen
Eens in myn zwarte groef, en 't roest der zinnen schynen,
Op dat ik klimmen mag, door in den gront te staan!
Maar, ach! ik eis te veel, nu 'k naar de zontoorts oog:
Zouw ik, die donker ben, het zalig ligt genieten!
En d'adem van myn God zien in myn schaalen vlieten!
Daar ik den kelder ben van zyn pylaar en boog!
ô Neen, ik durf niet meêr, het geen ik heftig durf;
Ik ben te vuil, te naar, te ver van 't schoon gevlooten;
Van 't eeuwig al, tot niet, van 't niet, tot iet gegooten,
En daarom waardig, dat ik duizent dooden sturf,
Ach! was ik weêr een nul! of 't allerkleinste klein!
Een nietje van een niet! een niet van alle nieten!
'k Zouw zeggen, kom! wilt al uw groot, in 't kleinste gieten!
En proef dan wat het is, een louter iet te zyn!
Hoe zouw het al dan strax niet smaaken, wat het is
Vervult te zyn van 't al, door alle ding te derven!
Het zouw niet leeven, naar zyn drift, of zinnen sterven,
Maar laaten zig aan dat, het geen ik stadig mis,
Om dat ik hebben wil, daar ik niets willen mag,
Als willeloos te zyn, en zonder keur te blyven;
Of Epictetus slegts moet op, of neêrwaarts dryven,
Was dat niet evenveel, zo 'k op myn Koning zag?
Als de oorzaak zeit, ik wil het zus, of 'k wil het zo,
Zal dan het maakzel, neen, met tegenspart'ling zeggen?
Zal ik vlak in het spoor gaan van myn menner leggen?
En blaazen 't toornig vuur in myn verdorde stroo?
ô Neen, de donker wort door 't eigen brein verwekt;
Zogt men maar naar geen ligt, wat wist men van den duister?
De hel, die was geen hel, maar enkel vreugt en luister,
Zo slegts de ziel naar God bleef willeloos gestrekt.
Zo 't louter was: ik eis geen dag, geen nagt, geen ding,
Maar ben het geen ik ben, en wil dat eeuwig wezen,
Men was geen ietje meêr, wyl 't godlyk al gerezen,
Uit ons ontgeesten geest, dien adem in zig ving,
Waar naar ik stadig heig! dog die 'k door 't woelen derf,
En nimmer houwden zal, voor dat ik heel gelaaten,
Myn Caesar ryden voel, op markt, en al de straaten
Van dees verwonne ziel, die 'k door 't verliezen erf.
Seneca. Al was myn ziel in een donkeren nevel geslooten, en ze hoorde langs die bruine schors slegts het geflikker uwes dageraats ze zouw de kimmen polssen van het eeuwige goud, en verlieven op de zon uwer deugden, die zo doortintelende werkt, dat ik als eenswillens met uw gelaten geest geworden schynde, moet met verwondering zeggen: | |
[pagina 320]
| |
Hoe aardig drukt gy uit den aart van 't godd'lyk leeven!
Wat zweemt 'er uit uw taal, een schat van Majesteit?
Hoe diep is Epictteet' in Delphos Choor geleit
Dat hy van niets en weet, als willeloos te sneeven.
Mogt Seneca zyn schat voor zulken hemel geeven!
En deelen in 't genot van 't zoet, 't geen gy verbreit!
Ik was haast zonder my, in 't merg der eeuwigheit,
Om, booven Zon en Maan, naar 't ongezien te streeven.
Daar gelt geen ik, nog myn, geen dit, of dat, ô neen:
Want onze ziel die wort een kerk van elpenbeen,
Waar langs het bloed tinctuur der wyzen komt gedroopen.
Weg aarde, en vooze tyd! weg stof uit dit gemoet!
't Geen naar iets beters tragt, als 't zin'lyk brein voldoet,
Ik wil op hoop van winst myn eigen zelfs verkoopen.
Epictetus. Ach! stont het uw geringsten dienaar vry u te zeggen, op het hooren dezer uwer woorden: dat tussen bespiegelen, en bezitten van waarheit een kloove leit, die grooter is, als die het firmament van het middelpunt des aardbols scheit. Was het genoeg het onderscheit der bovenste en onderste werelden te kennen, om de waare lugt in te ademen van Apollo's gezontmaakende kragt, zo waaren zy die voor leermeesters geschat zyn hier ten deelen toe geklommen, maar neen, de kennis van een zaak is nog geen bezit van de zelve, want de haaven der rust te zien, of daar in te ankeren verscheelt oneindig; de laaste zeggen niet alleen, datze alles wars zyn, om de bezittinge der hemelen, maar ze werpen hun ballast buiten boort, om de goude mynen te zwelgen. 't Is de proef op de som gestelt, als de daaden de woorden evenaaren, en men heeft reeden te denken, dat de waarheit daar huist, daar de leeraar doet het geen hy anderen, als dienstig en nodig aanpryst. Ik zal op het generaal oogende uw grootheit, zo ik hoope, niet verstooren, door te zeggen: Ik spreek niet veel, om dat ik zie dat veel te spreeken
Juist altyd niet en is het waare doenders teeken,
Want hy, die meest van deugt, en waare liefde praat,
Is doorgaants goed in schyn, dog wreev'lig met 'er daat.
Als 't goud eens wort getoetst der spreekende gezellen,
Die niets en doen van 't doen, waar van ze stadig lellen,
Zoo is 't pas kooper waart, het geen men steets verkoopt,
En met den naam van goud, in steê van kooper doopt!
Ach! Wysgeers, Mannen, ach! wilt eens met doen betoonen,
Dat in een zelve vorm, en tong, en daaden woonen;
Of maak dat al uw doen slegts maar een taal mag zyn,
Die ieder hebben moet, dog zonder valschen schyn.
Het geeven is een deugt, maar waarom niet gegeven?
De dood die moet 'er zyn, maar niemant valt aan 't sneeven;
Ik moet een nietje zyn, dat 's waar, maar 'k zoek het niet:
Het gelt, en eêr, de roem, en schatten zyn verdriet;
En, ach! men tragt 'er naar met afgeregte ving'ren.
Hoe kan een Philosooph de wereld niet steets sling'ren!
| |
[pagina 321]
| |
Dewyl hy deugt verkoopt, en ondeugt voor zig houd,
En egter zo hy meent vrouw Pallas tempel bouwt.
De wysheit die bezwykt, als haar pylaaren beeven,
Dog heft het hooft om hoog, als doode steenen leeven,
En dat het Choor weêrgalmt op 't trommelen der stem:
Het geen de leeraar doet geeft aan de leeken klem.
Ja, Seneca, gy Prins van 't heillig wonder meeten,
Ach! hadden wy te zaam' ons wetenschap vergeeten!
En deeden al, wat dat wy leeren aan 't gemeen!
Deze aardbol liep met ons naar 's hemels tinnen heen.
De fout, die is aan ons, dat alles gaat verlooren,
Wie wil naar praters meêr, in steê van doenders, hooren;
Men zeit, men schreeuwt, men gilt: ei Vaders, gaat ons voor!
Maar, ach! aan dat oor heeft geen Wysgeer tans gehoor,
Want Epictetus zelfs is van zyn zelfs verstooken.
Ik heb myn eigen damp zo lang voor heen gerooken
Dat ik geen stank meêr vind in and'ren lien hun drek,
Om dat ik het rioel van alle geuten strek.
Erbarm u over my, ô Vader van de Goden!
Ik ben my zelven wars, en door myn praat gevloden
Van 't doen, of 't laaten doen, dies maak my wat gy wilt!
Op dat door zwygkunst eens myn spraaklit blyf gestilt!
Wat wonderlyk geluit zal 't stom zyn dan niet werken!
Wat zullen dooven niet al uit myn zwygen merken!
't Zal zyn: die man leert ons, met een geslooten mond.
Al wat het beste zwetst, is doorgaants 't minst gezont.
Seneca. Ik begryp klaar wat gy zeggen wilt, overgekoome heillig met u zelven te bestraffen, en de gebreek en der voorgangeren te berispen; het geen gy op die duit, kan gevoeggelyk op my gepast worden, en alhoewel ik de waarheit niet en haat, zo heb ik egter gaarn dat men bescheiden in zyne oordeelen te werk gaat, want het bezit der uitterlyke goederen is geen gevolg van de boeijen des geestes, en ik weet niet, of het niet zwaarder valt een volmaakt Philosooph te weezen, voor een die veel bezit, als die misdeelt van de gaaven der fortuin de occasie niet heeft, die de zulke verzellen die ryk zyn. Niets boeit de reden meêr, als de tydelyke dingen, dog die in het midden derzelve los kan weezen van dezelve is meester van de reden en volstrekt volmaakter, als een arm Wysgeer, die zig vaak van binnen kittelt over zyn verkreege deugt, om dat hy meent te verägten, het geen hy niet bezitten kan. De zwakheit van geringe geesten blinkt nooit meêr uit, als dan, wanneerze andere willen meeten met hun korte el, en hoewel dit een waarheit is, dat veele voorgangeren des volks meêr vertellen, als doen, zo past het de gemeente niet die te oordeelen, die niet gestelt zyn om geoordeelt te worden, van zulk slag van schepzelen, die dikwils tot'er dood toe werk vinden om hun eigen doen te onderzoeken door de kennis van hen zelven. Ik zal u myn meening met een vaarsje doen verstaan, om te toonen dat ik de uwe begryp, waar voor ik zeer veel agting over heb, zo ze op den akker van Pallas is gegroeit, | |
[pagina 322]
| |
het geen ik aan u onderzoek nuttiger oordeel te laaten als aan het myne, dat zig weinig met andere bemoeit. Moet Epictetus dan, beroemt, door zyn wysgeeren,
Aan ons natuur, en aart der zwakke menssen leeren?
Die, van fortuin misdeelt, steets schrollen op de geen,
Die meerder zyn van schat, als de armen in 't gemeen,
Wyl hy zeer klaar vertoont, als of van 't niet te praaten
In rykdoms overvloet, en 't steiltst' der hooge staaten
Slegts maar een mode schynt, die weinig stigting geeft,
Om dat een hoorder meêr naar 't doen des spreekers leeft,
Als na een heele rist van uitgekeurde woorden.
Ik dagt, dat gaauwe liên geen vreemde gronden boorden,
En dat die fout alleen was eigen aan dat soort,
Dat om een haverstroo zig aan een splinter stoort;
Maar nu zo merk ik eerst den balk der fynste geesten:
Die vroomer zyn, als vroom, die struik'len dikmaals 't meesten,
Wyl opperheerschappy de ziel is van dien teem.
Al 't mensselyk geslagt is van de zelve leem.
Een kluizenaar, hoe stil door 't eenzaam woestenieren
Voelt tog een prikkeling om and'ren te bestieren,
En schoon hy, gants niet dood, steets van het sterven spreekt,
Zo merkt men gaauw wat in den bloed voor leeven steekt,
Als hy maar iemant naakt, die van de Goôn gezegent,
Juist op een schraale hei geen goude droppels regent,
En door die daad verärmt, den beed'laar zo verrykt,
Dat die het boutje kluift, waar op de geever kykt.
Ik heb, het geen ik heb, dog wilt u gaerne geeven,
Zo gy 'er beter meê, dan ik, zult konnen leeven,
En gy 'er losser van te scheiën meent, tot nut
Van armen, die verminkt slegts de armoê blyft een stut.
Dat hondert duizent liên te zaam het gelt bezaaten,
't Geen ik alleenig heb, ik zag den staat verlaaten
Van 't zuivere bestek waar toe de dingen zyn.
De kleinen zyn graag groot, en grooten niet graag klein.
Wat my betreft, ik heb geen keur, maar ben te vreeden,
En wil nog hoog nog laag, of meêr, of minderheeden
Maar blyven wat ik moet, tot de Oppermajesteit,
Aan Seneca beveelt, wat Epictetus zeit.
Doet ook zo, waarde vriend, en kroon der aardelingen,
Door u heel willeloos in 't willeloos te dringen,
Zo zult gy blyven steets, het geen ik wens te zyn,
Te weeten: groot om God, dog voor my zelven klein.
NB. Het vervolg zal over veertien dagen volgen. Te Amsterdam, gedrukt voor den Auteur, en werden uitgegeven by Adam Lobé. 's Gravenhage, L. Berkoske. Delft, R. Boitet. Uitrecht, Besselingh. Alkmaar, van Beyeren, Dordrecht, van Braam. En verders in de Steeden by de Boekverkoopers. |
|