Een verdeelde Verlichting. Stemmen uit de spectators

[p. 110]

Iets over de aandoenlijkheid

Bijdragen tot het Menschelijk Geluk (vi, 1791)

De aandoenlijkheid^o is een van de schadelijkste krankheden van de mensenziel. Zij verslapt de oorspronkelijke en gezonde denkkracht, maakt ons veel te week voor de wereld welke wij bewonen, vertedert^o en vergiftigt onze verbeelding, en voert de zinnelijkheid van onze natuur buiten haar behoorlijke palen.^o Hoe gevoeliger wij zijn, des te meer verliezen wij de edele en eigenlijke werkzaamheid van onze natuur; wij lopen des te groter gevaar om, tegen onze algehele aanleg, voor de algemeen nuttige bedrijven van het werkzame leven ongeschikt te worden. Aandoenlijke moeders zijn de ellendigste opvoeders van hun kinderen, veranderlijke en gemelijke^o echtgenotes voor hun mannen, en dweepachtige vriendinnen van elke gevoelvolle geestdrijver die zich bij hen aandient. Gevoelige meisjes worden doorgaans ongelukkige slachtoffers van de verleiding, en zijn volstrekt buiten staat een man van een vast karakter in de echtelijke staat gelukkig te maken. Aandoenlijke jongelingen zijn tot geen ambt hoegenaamd geschikt dat ernst vordert, en blijven in elke wetenschap altijd armhartige sukkelaars.

Wanneer wij de oorzaken van deze zielziekte, welke terecht de pest van onze tegenwoordige tijden mag genoemd worden, nasporen, dan zullen wij bevinden dat velerlei omstandigheden zich verenigd hebben, om dit vreselijk onheil te stichten. Dezelve zijn deels lichamelijk, deels zedelijk.

Tot de eerstgenoemde behoort de vertedering van het lichaam, welke inderdaad zeer algemeen in de opvoeding van fatsoenlijke lieden heerst: het onmatig gebruik van warme dranken waardoor de zenuwen van het kind reeds in zijn eerste jeugd verslappen; gekruide spijzen die de zinnen^o te sterk aandoen,

o aandoenlijkheid grote vatbaarheid voor gemoedsaandoeningen

o vertedert verzwakt

o behoorlijke palen grenzen der betamelijkheid

o gemelijke knorrige

o zinnen zintuigen

[p. 111]

en de daardoor bij de jeugd zo algemeen en dikwerf^o veel vroeger dan men zich wel verbeeldt plaatsgrijpende geneigdheid, tot allerlei ongeoorloofde kitteling.^o Zonder zelf geneesheer te zijn, meen ik bij opmerking in het algemeen vrij zeker te mogen beweren, dat de meeste aandoenlijken onanisten^o geweest zijn, of nog zijn, en dat dit bijzonderlijk het geval bij de vrouwelijke sekse is. Door zulk een prikkeling wordt de vastheid van het lichaam ondermijnd, al de delen verslapt, de zinlijkheid uitermate vermeerderd, en de verbeelding onophoudelijk met wellustige beelden gevoed. Het zenuwgestel is onbestand zelfs tegen de geringste zinnelijke indrukselen, het nadenken wordt verzwakt, het ontglipt de ongelukkigen elk ogenblik en laat voor hem na een kort ogenblik van genot niets anders achter, dan een eeuwigheid van rampzalige gewaarwordingen. Deze toestand heeft op het ganse gedrag, op alle gezellige aandoeningen van de mens een zichtbare invloed. Hij die ziekelijk is, bevindt zich ook zeer zeker niet zo welgehumeurd, oneenpariger en veranderlijker van gedrag, en geestelozer dan de gezonde. - Het oog van de aandoenlijke stort tranen bij het gezicht van elk lijdend diertje, zonder dat hij ze bedwingen kan; met een overdreven inwendige smart moet hij de rampspoedige verlaten, zonder hem immer te kunnen troosten; hij zucht in plaats van te helpen, en is met al zijn gevoeligheid niet zelden wezenlijk onbarmhartig, terwijl hij doorgaans te week is om zich de nood van anderen met ernst te kunnen aantrekken.

Vraagt men hoe zulk een aandoenlijkheid, welke voornamelijk uit lichamelijke oorzaken geboren wordt, het beste kan genezen worden? De middelen daartoe zijn inderdaad zeer moeilijk op te geven, hoezeer de genezing voor veel mensen ten uiterste gewichtig zij. Immers, elke verandering van lucht, elke omstandigheid welke hun niet dagelijks voorkomt, elk teder vreugdegenot, elke adem van vriendschap of liefde, is de aandoenlijke schadelijk en brengt zijn allerprikkelbaarste zenuwen in wanorde. Dikwijls geneest de tijd een ziekte, welke voor de

o dikwerf dikwijls

o kitteling prikkeling

o onanisten personen die masturberen

[p. 112]

geneesheer onherstelbaar was. Aandoenlijke meisjes worden doorgaans door het huwelijk genezen. Het voornaamste middel is mijns oordeels gelegen in aanhoudende lichamelijke arbeid en oefeningen,^o en wel zodanige met welke de beweging van het lichaam gepaard gaat. Een zittend leven is voor de kwaal dodelijk. Door overdenkingen, oefening van het verstand, overweging van plicht, en alle soortgelijke middelen bij welke de ziel ingespannen moet zijn, wordt de kwaal zo niet erger, tenminste nimmer genezen. Alle gebreken die uit het lichamelijk gestel ontstaan, moeten insgelijks door lichamelijke werkingen te keer gegaan^o worden, en wij zouden dus alleen aanraden beweging in de open lucht, wandelen, paardrijden, kolven,^o kegelen; in één woord, alle spelen die de omloop van het bloed door een groter gebruik van de lichamelijke krachten bevorderen. Mits men echter behoedzaam zij om deze oefeningen langzamerhand zo te richten als de krachten gedogen, zonder zich bloot te stellen aan een zeer sterke vermoeiing, waarbij ook vooral dient gezorgd te worden, dat men zich aan de menigvuldige veranderingen van het weer, zoals die bijzonderlijk in ons Nederland plaatshebben, behoort te gewennen.

Wat de zedelijke oorzaken van de aandoenlijkheid betreft, dezelve zijn zeer menigvuldig en onderscheiden. Zij werken ook bij alle aandoenlijken niet even sterk, en brengen ook niet altijd dezelfde uitwerkselen voort. Ieder mens gevoelt op een bijzondere wijze, en elke verschillende oorzaak verschaft een verschillende wijziging.

Verre de meeste zedelijke oorzaken van de aandoenlijkheid zijn te zoeken in de vroege jeugd en een verkeerde opvoeding. Wanneer de ouders toelaten of zelf aanleiding geven, dat de verbeeldingskracht van de kinderen, door een menigte van tedere beelden en aandoeningen te vroeg gekitteld wordt; wanneer men hen bijkans in alle opzichten te zeer aan een aangename zinlijkheid gewent; hun mededogen te vroeg ontwikkelt, en hun jeugdig hart daardoor week maakt; wanneer men hen geen

o oefeningen werkzaamheden

o te keer gegaan bestreden

o kolven populair balspel

[p. 113]

ongemakken, van welke aard ook, leert verdragen; zich in hun tegenwoordigheid geenszins matigt in de uitboezemingen van tederheid jegens anderen; kortom, wanneer men hun altijd een angstig bekommerende liefde betoont, en met hen nimmer spreekt dan op een aandoenlijke toon. In al deze gevallen moet in het doorgaans reeds zo week gestel van de kinderen, natuurlijkerwijze de grond gelegd worden tot die ziekte, welke hun mogelijk gedurende hun gehele leven tot oneer, schande, kwelling en verdriet verstrekken zal.

Behalve deze oorzaken, welke zich bijzonderlijk tot de vroege jeugd bepalen, komen ook de volgende algemene in aanmerking.

1)

Een te prikkelbaar, te fijn gevoel van de geneugten en smarten van het menselijk leven, welk deels door een te levendige voorstelling, deels ook door een meer dan gewone mate van een tedere en zinlijke verbeelding, veroorzaakt en gevoed wordt; waarom de aandoenlijken, zo min bij het wezenlijke als het ingebeelde leed, de juiste maat weten te houden. De kracht van hun gevoel is altijd overspannen: zij verheugen zich onmatig, en bij de geringste vreugd dromen zij van een paradijs. Het onverwacht gezicht van een vriend brengt hen van verrukking buiten zichzelf; het aandoenlijk meisje valt, bij het verrassende bezoek van een verafgelegen vriendin in onmacht. Ontwaakt zij uit haar bezwijming, men zou zich dan verbeelden een paar verliefden te zien, zozeer zwemt haar oog in tranen. Haar lippen beven, en zij schijnt om niets meer te denken, niets meer te gevoelen en te genieten, dan haar vriendin. Even vreemd gedraagt zich de aandoenlijke bij het lijden dat anderen of hemzelf treft. Hij gevoelt dikwijls veel meer dan de lijder zelf: elke zucht, door de lijdende geslaakt, jaagt een dolk door zijn hart en weergalmt tevens in zijn boezem. Is hij zelf rampspoedig, dan berooft hem zijn lijden ten enenmale van zijn verstand: hij acht zich de ongelukkigste die er bestaat; hij bestormt zijn vrienden met schrikkelijke klachten en hij ademt niets dan vertwijfeling over het

[p. 114]

toekomende, zonder de middelen gade te slaan die tot zijn redding voorhanden zijn.

2)

De verkering met tedere en fijngevoelige lieden. De toon van de aandoenlijkheid, haar weemoedige taal en oogwenken, haar zo hartelijk en innemend voorkomen en houding gaat zeer lichtelijk van de een tot de ander over; men ijvert om strijd om elkander in levendigheid en vurigheid van gevoel te overtreffen, zonder dat men bemerkt dat de een om de wil van de ander een dwaas wordt. Vindt de aandoenlijke in zijn tedere en dweepachtige omgang juist geen zodanige vrienden als hij verlangt, dan vormt hij zich idealen van mannen en vrouwen met welke hij, zowel in dit aardse tranendal als eenmaal in een andere wereld die hem de aangenaamste dromen verschaft, gaarne wenste en zich waarlijk voorstelt te zullen verkeren. Met deze beelden is hij gemeenzaam, alsof de personen dadelijk^o bestonden; al het vuur van zijn verbeelding is tot dat einde^o werkzaam; daaruit berekent hij alles wat vriendschap heet; maar ook des te onverdraaglijker, des te koeler, des te gevoellozer en wreder komen hem de mensen voor, zoals zij gewoonlijk zijn. Hij vindt in hun omgang niet het minste voedsel voor zijn geest. De wereld is hem overal te eng, te bepaald, te verbasterd, te verachtelijk. Al wie niet zo aandoenlijk is als hij, is in zijn ogen een jammerhartig wezen. Hij veracht eenieder in koelen moede, en de romaneske helden^o welke zijn verbeelding schept, gaan al de dagelijkse wezens die hem omringen oneindig ver te boven. Langs deze weg verliest niet alleen de wereld bij hem de waarde, welke zij wezenlijk bezit; maar hij wordt volstrekt ongeschikt om zowel de diensten welke hij ongemerkt van haar ontvangt, wederkerig te vergelden, als een menigte van geneugten te smaken welke zij anderszins geredelijk aanbiedt. Hoe licht derhalve vervalt hij tot een wezenlijke mensenhaat, zonder dat hij hen welke hij veroordeelt, immer behoorlijk heeft leren kennen!

o dadelijk werkelijk

o tot dat einde tot dat doel

o romaneske helden helden als in romans, vol gevoel

[p. 115]

Afbeelding 12 De natuur treft de gevoelige mens tot in het diepst van zijn ziel.

[p. 116]

3)

Een al te levendig en tevens wanschapen gevoel van de bekoorlijkheden van de natuur. Zo weldadig en zielroerend de gewaarwordingen zijn welke ons God voor de schoonheid, de pracht en orde van zijn werken heeft ingeboezemd, zo buitensporig en belachelijk moet ons de mens voorkomen die op het gezicht van een bloempje, bij het schijnen van de maan, bij een ruisend beekje, en bij alle soortgelijke tonelen geheel verrukking wordt; die over een verwelkt roosje of bloemknopje schreit, en een gestorven kanarievogeltje maandenlang betreurt. Al wie een hart bezit, vatbaar voor het schone en bekorende van de natuur, moet zich allerzorgvuldigst in acht nemen om niet tot dergelijke dwaasheden en kinderlijkheden te vervallen. Misschien heeft de liefde en ons eigen lichaamsgestel aan dit gevoel geen gering deel, terwijl de ondervinding leert dat de lente op de aandoenlijkheid van veel mensen een geweldige invloed heeft, en het zinlijke van de liefde meermalen het verstand doet zwijgen.

4)

Het lezen van romans. Hebben onze tegenwoordige dagen veel meer aandoenlijke helden en dwazen opgeleverd dan de vorigen, het aanhoudend en overbodig lezen van romans welk thans zelfs tot de geringe^o burgerstand is overgeslagen, is gewisselijk daarvan de voornaamste oorzaak: de aandoenlijke toon waarin zeer vele van die verdichte geschiedenissen geschreven zijn en waardoor de onderscheiden liefdesgevallen, die meestal de hoofdonderwerpen zijn, zich bijzonderlijk onderscheiden; die zachte toon, welke zo weinig geschikt om het verstand te scherpen als daartegen juist in staat is om het teder gevoel uit te lokken en te voeden; de zinnelijke beeltenissen van de liefde, welke daarin worden afgeschetst; de verleidende taal, welke deze liefde gewoon is te spreken; dit alles stemt de ziel van de lezers, en vooral van de lezeressen, maar al te zeer tot soortgelijke gewaarwordingen. Men gevoelt van tijd tot tijd een heimelijke neiging om op gelijke wijs de rol van minnaar en minnares te spelen, of men is reeds zelf in dergelijke liefdesgevallen gewik-

o geringe lage

[p. 117]

keld geweest en vindt dus - welk een grote vreugd! - zijn eigen geliefkoosd beeld in de roman weer. De nauwe verknochtheid van veel harten aan elkander, de geschetste sympathie, die allernauwste aanéénstrengeling van hart en ziel, vleit onze eigenliefde. Wij beijveren ons evenals de helden in de roman, veroveringen te maken, en eer wij het bemerken zijn wij reeds aandoenlijke dwazen geworden. - Welk een les voor ouders en opvoeders, om in dit stuk ten uiterste behoedzaam te wezen! -

Om aan deze zedelijke oorzaken hun verleidende kracht te benemen, is geen ander middel overig dan verstandige overdenking, vooreerst, van de ware aard van het menselijke leven, welks betrekkingen ook ieders bijzondere bezigheden en verrichtingen vorderen; voorts een behoorlijke kennis van mensen en wereld, door welke men de eerste zo min voor engelen als duivelen, de laatste zo min voor een paradijs als voor een tranendal zal houden; het lezen van uitgezochte goede boeken, die ons het ware genot van het bekoorlijke van de natuur en van het leven aanwijzen, zonder ons tot buitensporige verbeeldingen te vervoeren; en eindelijk^o de keus van verstandige vrienden, die ons tot gidsen op deze kronkelpaden verstrekken kunnen. - Welke gewichtige dienst zouden de eerwaardige verkondigers van de beste gezellige^o leer van het christendom aan onze tegenwoordige eeuw niet bewijzen, indien zij hun toehoorders in plaats van droge stof uit de bespiegelende godgeleerdheid met onderwerpen van soortgelijke aard bezighielden, die hen tegen de voornaamste bronnen van het zedenbederf beveiligen en tot nuttige en gelukkige leden van de maatschappij konden vormen!

o eindelijk tenslotte

o gezellige hier: maatschappelijke, sociale