Een eeuw Nederlandse letteren

VII [Gezelles herleving]

De Nieuwe Gids was in wezen te zeer het tijdschrift van de amsterdamse wedergeboorte, dan dat de geringe aandacht en de vrijwel negatieve waardering voor de vlaamse letteren verwondering kunnen wekken. Omgekeerd is het ook begrijpelijk, dat de invloed der Tachtigers zich in Vlaanderen aanvankelijk heeft beperkt tot enkele kosmopolitische jongeren, zoals Pol de Mont. Al deed in het Noorden Eduard Brom zijn best om de nieuwe dichtvorm te gebruiken voor zijn katholieke geloofsinhoud, toch zagen overtuigde roomsen een schoonheidsdienst, die meer de Muze dan de Maagd aanbad, met geen geringer argwaan, dan de Tachtigers gevoelden voor een poëzie, wier diepste wezen vroomheid was. Zo heeft dan de grandioze dichterlijke herleving van de vijftigjarige Gezelle zich na 1880 kunnen voltrekken, zonder dat hij van de Nieuwe Gids, en, wat ernstiger is, zonder dat de Nieuwe Gids van hem het bestaan zelfs maar vermoedde.

Misschien had de heruitgave van zijn jeugdwerk, vermeerderd

[p. 158]

met de zwakke bundel gelegenheidsverzen: ‘Liederen, eerdichten et reliqua’ (1880), na bijna twintig jaar van sterk geremd scheppingsvermogen de lyrische stem opnieuw in hem doen zingen; wellicht gaf een ruimer maat van vrije uren hem nu eindelijk rust en lust voor het zoete spel van ritme en rijm; mogelijk ook maakte een moeizaam verworven maar toch nog heel kwetsbaar zelfgevoel zijn miskenning minder pijnlijk - wie zal zeggen, wát tenslotte de bezieling van onvergetelijke gedichten als ‘Andleie’, ‘o Wilde en onvervalschte pracht’ en ‘Mijn hert is als een blomgewas’ bepaalt? Gezelle verandert, en Vlaanderen verandert; Gezelle, die van jaar tot jaar wint in rijkdom en diepte van inspiratie, Vlaanderen, dat door Consciences dood in 1883 z'n nationale schrijver heeft verloren, en nu tergend langzaam gaat begrijpen, dat alleen in de priester-dichter-balling van Kortrijk het beste van het volkskarakter en het edelste van de volkstaal op hartverheffende wijze belichaamd zijn.

Al was het eerst voornamelijk zijn geleerdheid als taalkundige en folklorist, die tot Gezelles erkenning bijdroeg, toch werd door een briefwisseling als met de friese arts-linguist Johan Winkler en door eerbewijzen gelijk het Academie-lidmaatschap (1886) en het doctoraat honoris causa te Leuven (1887) de eenzaamheid rondom zijn persoon doorbroken. Tezelfdertijd ving ook Pol de Mont in enkele bloemlezingen de strijd aan voor een ruimer verbreiding en een hoger waardering van het dichtwerk. Toen zich tenslotte de gentse katholiek-literaire kring ‘De Biehalle’ gevormd had, waaruit het blad de ‘Biekorf’ voortkwam, was er een west-vlaams centrum van Gezelle-vrienden ontstaan, dat ondanks een zeker provincialisme wel bezielend moest werken op de milde, menselijke kunstenaar met zijn door leed gelouterde, vreugdevolle liefde voor al de wonderen der natuur. Ook Hugo Verriest, wiens eerbied voor het werk van deze Meester niet was verminderd, al genoot hij om nog onverklaarde reden sinds lang diens vertrouwelijke vriendschap niet meer, behoort tot degenen die voortdurend hebben getuigd van hun bewondering. Een wassende vloed van verzen, behalve in de ‘Biekorf’ ook gepubliceerd in het sinds 1886 verschijnende tijdschrift ‘Het Belfort’ en in minder belangrijke als het studentenblad ‘De Vlaamsche vlagge’, vormt een bewijs, dat de diepste bronnen in Gezelles gemoed ontsloten waren. De onscheidbare eenheid van mens, vlaming, priester en dichter; de zeldzame verbinding van

[p. 159]

subtiel gevoel en zuivere eenvoud, van droefgeestige wijsheid en blijmoedig-vroom natuurgenot, van persoonlijke kunst en algemene verstaanbaarheid - zij wekten genegenheid en oefenden invloed, ver buiten de veilige kring van Vlaanderens rechtzinnigroomse geleerden en geestelijken. Bij alle overeenkomst tussen de vlaamse jongeren van '90 en de hollandse van '80 is er althans dit beslissende verschil, dat het Noorden de grootheid eerde van Multatuli, Vosmaer en Huet, het Zuiden die van Gezelle.

Het is karakteristiek voor de weinig-kritische, weinig-hartstochtelijke, haast al te ontvankelijke aard van Pol de Mont, dat hij én de Tachtigers én Gezelle onvoorwaardelijk heeft bewonderd. Ofschoon zelf van aanleg romanticus, en in zijn streven naar formele schoonheid blijkens de bundel ‘Fladderende vlinders’ (1885) sterk beïnvloed door Dautzenberg en Van Droogenbroeck, huldigde hij in Gezelle het meesterlijk uitbeeldingsvermogen van indrukken en stemmingen, maar, typisch estheet die hij was, voelde hij zich tevens verwant aan de Tachtigers door zijn begeerte om de kunst slechts om haarzelf te beoefenen. Met de waals-belgische letteren voor ogen, die dank zij het tijdschrift ‘La jeune Belgique’ sinds 1881 een snelle vernieuwing hadden ondergaan en gelijke tred hielden met de franse literatuur, ergerde hem te meer de in Vlaanderen heersende klein-burgerlijkheid der oude garde. In zijn verzet aansluiting zoekende bij het Noorden, zag hij terecht een onschatbaar bondgenoot in de zinnelijk-plastische en onbeschroomd openhartige poëzie van Perk en Winkler Prins, van Hélène Swarth die toen trouwens in België woonde, en later vooral van Kloos, Verwey en Gorter, al bleef in zijn eigen werk hun aller invloed begrensd tot het ontlenen van enkele motieven en tot een grotere vrijheid bij het weergeven van niet-platonische liefdesgevoelens. Door Pol de Monts propagandistische bemiddeling is omstreeks 1890 in Vlaanderen de aandacht voor de Nieuwe-Gidsers allengs toegenomen: een aandacht, die, tegelijk symptoom van een beginnende kentering én stuwkracht tot een verdere ommekeer, zich ook deed gelden in de weinige verzen en de nog schaarser kritische beschouwingen van de overigens rechtzinnig-katholiek gebleven Gezelle-vereerder Prosper van Langendonck.

Dat Vlaanderen in Gezelle zijn hoogste openbaring vond, werd in breder kring duidelijk, toen in 1893 als vijfde deel van de

[p. 160]

opnieuw uitgegeven verzamelde werken de bundel ‘Tijdkrans’ verscheen; maar het was het oude Vlaanderen met zijn vraagloze vroomheid, zijn landelijke rust en zijn sobere deemoed. De problemen van economische en sociale aard, en de moderne maatschappij-kritiek blijven hier verre. Ingeleid door een kleine Dagkrans, die de zangen der uren, en besloten door een kleine Eeuwkrans, die de zangen van het ontijdelijke bevat, bracht de Jaarkrans meer dan tweehonderd gedichten, gegroepeerd van maand tot maand. De wisselgang der seizoenen over het vlaamse landschap, met zon, mist of onweer, ligt vereeuwigd in deze lyriek, maar ook de reeks feestgetijden en rouwdagen van het kerkelijk jaar, voor Gezelle zo belangrijk, met gebed, meditatie en lied. Zelfs heel wat gelegenheidspoëzie werd opgenomen, die objectief door matige kwaliteit en beperkte strekking misschien schade doet aan de bouw van het architectonische geheel, maar subjectief zeker ten goede komt aan het beeld van Gezelles veelzijdige persoonlijkheid: immers ook dit huiselijke en herderlijke, nationale en gemoedelijke had de volle liefde van zijn niet allereerst esthetisch gezinde hart.

Nadat de jury voor de vijfjaarlijkse staatsprijs in 1895 Gezelle nog ten achter had durven stellen bij de versificateur Van Droogenbroeck, bracht in 1897 het ‘Rijmsnoer om en om het jaar’ het overtuigende bewijs van Gezelles dichterlijke grootheid en rijkdom. Ingedeeld, evenals de ‘Tijdkrans’ naar de maanden van het jaar, vormt het ‘Rijmsnoer’ zowel een eindeloos verscheiden lofzang op de karakteristieke pracht van het vlaamse land onder wisselende seizoenen, als ook een aandoenlijk danklied tot den Eeuwige, wiens goddelijke goedheid de mens niet enkel omringt met al de wonderen van bloemen en dieren, sterren en wolken, maar hem in Zijn genade ook Zijn waarheid heeft geopenbaard. In de schilderachtige woorden van zijn eigenzinnige West-Vlaams heeft de dichter de schone schijn der zichtbare dingen verenigd met het schone wezen van zijn eigen mystieke ziel, zó dat beeld en zinnebeeld welhaast onmerkbaar in elkaar vergaan. Een voortdurende inspiratie, die blijkens de dateringen in sommige weken een koortsachtig karakter moet hebben gehad, herschiep de indrukken der kleurige buitenwereld tot van zielsmuziek vervulde poëzie: binnen de tien jaar na Gorters ‘Mei’ een tweede grote hymne aan de natuur. Dank zij Pol de Monts instructieve Gids-artikel (augustus 1897), aanvan-

[p. t.o. 160]

Albert Verwey

[p. t.o. 161]

August Vermeylen

[p. 161]

kelijk door Verwey voor het ‘Tweemaandelijksch Tijdschrift’, door Van Loghem voor ‘Nederland’ geweigerd, ontstond ook in het Noorden enige aandacht voor de zuivere en innige lyriek van deze vlaamse priester-zanger. Maar pas in januari 1899 maakte een studie van Verwey met uitvoerige ontleningen uit ‘Rijmsnoer’ de bewondering algemeen.

De liefde van al de jonge kunstenaars in Vlaanderen omgaf Gezelles laatste jaren als een erewacht. Zelfs in officiële en kerkelijke kringen wijzigde de waardering: Gezelle kreeg eindelijk een functie in zijn geliefde geboorteplaats Brugge; maar hij kwam om er te sterven. Op 27 november 1899 overleed hij, na geleefd te hebben ‘in simplicitate cordis et veritate’. Zijn vorstelijke uitvaart bewees, dat Vlaanderen eindelijk de geestelijke grootheid van zijn nederigste kind had erkend. Onder zijn nagelaten verzen vond men het onzaglijkste zonnelied, ooit in onze taal geschreven: ‘Ego flos’, vol van levensverrukking, voller nog van hemelverlangen:

Ik ben een blomme
En bloeie vóór Uwe oogen
Geweldig zonnelicht...