P.C. Hooft en de ongeziene, eerste 'fontein' van Amsterdam

24. Zeventiende-eeuwse pompen en fonteinen in Amsterdam

Uit welputten kon men het water in een emmer naar boven takelen; in geval van een pomp wordt het naar boven gezogen. Dat laatste kon niet hoger dan 7 tot 8 meter (Hettema 1982: 60).¹⁶⁷ Maar pompen in huizen uit het begin van de Amsterdamse zeventiende eeuw zijn niet bewaard gebleven, wat natuurlijk niet betekent dat ze daar toen nog niet bestonden. Het moet zelfs niet worden uitgesloten dat er in de zestiende eeuw al pompen binnenshuis voorkwamen, maar het is een onderwerp waarover nog weinig bekend is.¹⁶⁸ De paragraaf ‘Pompen en putten’ van Cune Hettema (1982: 60-65) behandelt alleen achtiende-eeuwse voorbeelden van pompen en die staan bovendien allemaal buitenshuis.¹⁶⁹ Doorgaans stond een pomp inderdaad op het erf.

167 Over het interne mechaniek van zo'n pomp handelt Hettema 1982: 60-61.

168 E-mailbericht van G. van Tussenbroek, 29 april 2016.

169 De beroemde brandspuitpomp van vader en zoon Jan van der Heyden dateert ook ‘pas’ van 1672 (en werd in 1677 nog verbeterd). Hun belangrijkste vernieuwingen waren dat zij op hun pomp een lange, buigzame spuitslang monteerden zodat de brandhaard beter bereikt en bestreden kon worden en dat zij (naar alle waarschijnlijkheid) d.m.v. een windketel een continu drukverloop in de leiding bewerkstelligden (Doorman 1940: 38; Van der Heyden 1996: ix, 7, 17 en 21).

[p. 88]

Dat is in 1646/1647 duidelijk het geval bij het huis dat Sion Luz eerder had bewoond: Philips Vingboons tekende toen twee pompen in de ‘Tuyn’ op zijn plattegrond van het complex. Of die pompen er veertig jaar eerder - toen Luz er woonde - ook hebben gestaan, weten we niet. Toen in huizen pompen verschenen, was dat vrijwel altijd in keukens.

Bijvoorbeeld in het Trippenhuis uit 1660/1662 aan de Kloveniersburgwal van de door de wapenhandel heel rijk geworden gebroeders Louys en Hendrick Trip. Dit waren neven van de hierboven genoemde Elias Trip (Klein 1983: 21) en zij hadden beiden een bijna identieke helft van dat Trippenhuis laten ontwerpen door Justus Vingboons, een jongere broer van Philips. Maar alleen op het erf van Louys stonden putten. Nadat Hendrick in 1666 was overleden, werd voor de notaris tussen Louys en Joanna de Geer, de weduwe van Hendrick, opnieuw vastgelegd dat

was geconveniert en over een gecomen dat de voornoemde Hendrick Trip uyt de twee putten gegraven ende geboort op de gront ende het erf van de voornoemd heer Louys Trip altijt sal vermogen water te trecken gelijck hij tegenwoordigh is doende, mits dat hij meede sal dragen ende betalen de gerechte helft van de onkosten die tot onderhoudingh van de selve door vervuylen, verstoppen en andersints sullen moeten gedaen werden' (Van Eeghen 1983, bijl. II, p. 110).

Het putwater werd door pompen op de binnenplaatsen omhoog gebracht. ‘Beter water’ verkregen de Trippen uit hun ‘regenbakken’, de toen moderne waterkelders. Het water werd daaruit opgepompt door pompen in de verschillende keukens van het Trippenhuis (Meischke & Terwen 1983: 167-168).

Gaan we ten slotte bij gebrek aan bewaard gebleven echte pompen te rade bij de zeventiende-eeuwse pronkpoppenhuizen, dan vinden we pompen ook daar uitsluitend in de keukens. Dergelijke uiterst kostbare poppenhuizen werden in de periode 1675-1750 vervaardigd (Dommisse 2000: 49). Dat is dus veel te laat voor het onderwerp van ons verhaal - het huis, de galerij en de fontein van Luz -, maar ze geven ons enig beeld van de stadswoning uit de zeventiende eeuw doordat het interieur er minutieus in wordt weerspiegeld.¹⁷⁰ ‘Alle pompen in de keukens van de poppenhuizen bezitten twee zwengels en twee kranen’, stelt het standaardwerk Het Hollandse pronkpoppenhuis vast (Dommisse 2000: 167). De ene pomp was verbonden met de waterput, de andere was aangesloten op de waterkelder (a.v.; zie ook Dommisse 2001: 224 en Gawronski & Veerkamp 2007: 64). Ook het Trippenhuis kende dergelijke dubbele pompen (Meischke & Terwen 1983: 167). Overal werd vanuit keukens het water met emmers of kannen naar bijvoorbeeld wasbekkens in andere ruimten in huis

170 Voor ‘de betrouwbaarheid van het poppenhuis als bron’, zie Dommisse 2000: 49-51.

[p. 89]

gebracht (Van Dam 2010: 367). Dat hoorden we bijvoorbeeld al in Gerbrand Bredero's Spaanschen Brabander uit 1618 waarin Ierolimo zijn knecht Robbeknol erop uitstuurt om hem ‘een suyv're dwaal¹⁷¹, en het vergult lampet’ te brengen (vs. 496, Prudon 1968: 74). In de keukens van poppenhuizen was er bovendien soms nog een derde, wat kleiner kraantje te zien dat een afsluiting naar een regenreservoir boven voorstelde (Dommisse 2000: 167). Dit betrof dan regenwater ‘dat’, in de woorden van de bekende hovenier Jan van der Groen uit 1668, ‘om hoogh, in goten, op daken, solders, of lode bakken, vergaert, en staende gehouden werdt’ (cit. in Hettema 1982: 66). De bakken op zolder konden ook met pompwater worden gevuld (Hettema 1982: 66) - personeel was tenslotte goedkoop. Maar dat waren fonteinen niet en die bleven dan ook zeldzaam in de Amsterdamse stadtuinen (De Jong 1993: 194).

Voor de installatie van een fontein had zo'n regenbak op zolder natuurlijk het enorme voordeel dat het ‘benodigde verval en de vereiste spuitdruk’ zonder te pompen beschikbaar waren. Desalniettemin ‘was het effect kortstondig’ (De Jong 1993: 194-195; zie ook Stokroos 2005: 9). Toch ontwierp Philips Vingboons in 1639 voor de koopman en latere burgemeester Johan Huydecoper een huis aan het Singel met ‘een heel çierlijcke groote Tuyn, met een Fonteyn, beneffens eenige Statuen daer in’ (Vingboons 1648, plaat 30, p. 3) en wensten de gebroeders Trip begin jaren zestig ieder een fontein in hun siertuin, waarschijnlijk gevoed vanuit loden waterbakken op zolder (Van Eeghen 1983: 90, 110, 148 (afb. 47), 168-169; zie ook Zantkuijl 1982: 11). De natuurfilosoof Isaac Beeckman (1588-1637) noemde veel eerder, in 1618, zo'n hooggelegen reservoir bij een van zijn experimenten een ‘fonteynback’ (De Waard I (1939): 174), maar dat woord is niet beklijfd.

Het heeft er de schijn van dat in Amsterdam het volk iets eerder van fonteinen kon genieten dan de rijke particuliere elite. Al vanaf de jaren twintig van de zeventiende eeuw - maar, omgekeerd, dus wél ten minste tien jaren ná de fontein van Sion Luz - waren er in Amsterdam fonteinen te vinden in het (latere) Oude Doolhof, een soort ‘Efteling avant la lettre’ (De Jong 1993: 195) op de Prinsengracht hoek Looiersgracht.¹⁷² Volgens een min of meer recent overzichtswerk over Fonteinen in Nederland waren dit ‘de oudste fonteinen in Amsterdam’. De fonteinen in die pleziertuin waren ‘na 1620’ gemaakt door de Waalse Jonas Bargois (1582/3-1629) (Stokroos 2005: 44).¹⁷³ Dit waren niet slechts

171 Een schone, kleine handdoek.

172 Zie voor dergelijke Amsterdamse doolhoven: De Roever 1890, Waal 1923, Spies 2001 en Verhoeven 2011.

173 In 1624 was Pieter Meybos met een plan gekomen om water van de Vecht naar Amsterdam te leiden. Zijn ontwerp omvatte tevens drie fonteinen in Amsterdam, maar het plan is niet van de grond gekomen (Groen 1978: 31).

[p. 90]

buizen of pijpen, maar ze vormden een heus spektakel van waterstralen. In het Oude Doolhof had Bargois, ‘fonteinmaker van de prince van Conti zaliger’ (Eisma 1997: 58),¹⁷⁴ behalve bedriegertjes,¹⁷⁵ twee fonteinen aangelegd; het iets verderop aan de Looiersgracht gelegen Nieuwe Doolhof kende drie fonteinen, óók van de hand van Bargois.¹⁷⁶ Eén daarvan vormde een ‘wirwar van waterstralen’ en bij een andere spoot een waterstraal recht omhoog, en op die straal balanceerde een bolletje (Eisma 1997: 60, 56). Die laatste truc had De Caus ook getekend en werd vaker toegepast (Maks 1935: 100; Franke 2000a: 1079 en 2000b: 85; Morgan 2007: 80).¹⁷⁷ Tegen betaling werden de fonteinen in werking gesteld (Eisma 1997: 58). ‘De amusementswaarde van fonteinen was voor de zeventiende-eeuwer - onbekend met deze techniek¹⁷⁸ - groot’, stelde de kunsthistorica Marianne Eisma. Volgens haar had Bargois in Amsterdam geen fonteinen of opdrachtgevers aangetroffen: ‘dergelijke luxe-opdrachten werden in die tijd in de Noordelijke Nederlanden alleen door het stadhouderlijk hof in Den Haag verleend’.¹⁷⁹ In Amsterdam legde Bargois de fonteinen

174 François Conti was in 1614 overleden (Eisma 1997: 57).

175 In het midden van dit Doolhof stond een ‘gemaakt Bergh-werck’, waaruit ‘van alle zijden, onder en boven veel Fonteyn-spruyten te voorschijn’ kwamen, ‘dat de inkoomende ghezelschappen met verrassinghe (voornamentlijk aan nieuwsgierig Vrouw-volk) veeltijdts geen kleyn vermaak is toebrengende’ (Commelin 1665: 308).

176 Over de fonteinen van het Oude Doolhof naast Eisma ook Hettema 1982: 69-70; over de attracties bij het Oude en bij het Nieuwe Doolhof: Erik de Jong 1993: 195-202.

177 Ook Johan Maurits van Nassau-Siegen (1604-1679) had in het landschapspark bij Kleef, dat hij vanaf 1653 liet aanleggen, een fontein met zo'n dansend bolletje (Diedenhofen 1994: 47). Overigens nam in het Rampjaar 1672 deze inmiddels bejaarde veldmaarschalk als bevelhebber van het noordelijkste deel van de Waterlinie zijn intrek op het Muiderslot (Van der Stroom 2002: 54), het slot waarvan Hooft tot zijn dood in 1647 kastelein was geweest.

178 Zoals we zagen kende Hooft het fenomeen al wel en naast hem hadden ook anderen op hun ‘groote tour’ zich verbaasd over fonteinen: Jan Martensz. Merens keek in 1600 zijn ogen uit bij het zien van allerlei ‘fonteynwercken’ in Frankrijk en Italië (Merens 1937: 84-86, 124-125, 130-134, zie ook De Jong 1993: 31). En vijftig jaar later bewonderden zonen van Constantijn Huygens fonteinen in Frankrijk. Zij hadden vooral belangstelling voor de vorm, de hoogte en de techniek van de bouwsels. Lodewijk Huygens (1950: 488) beschreef in 1655 een fontein ‘de 50. ou 60. jets d'eau de 6. ou 7. pieds de hauteur’, terwijl zijn broer Constantijn jr. (1888: 104) vijf jaar eerder bij een andere fontein had opgemerkt dat die ‘niet hoogh maer redelyck dick werpt’. Zie verder ook Constantijn Huygens jr. 1888: 94-96, 99-100 en 105. Gelijktijdig met Constantijn jr. maakte P.C. Hoofts eigen zoon Arnout Hellemans Hooft (1629-1680) zijn Grand Tour (1649-1651). In Frankrijk, Italië en Duitsland zag ook hij ‘seer schone fonteijnen’, waarvan er een ‘in 16 aderen verdeelt is’ (Arnout Hooft 2001: 104, 64). Zie verder ook Arnout Hooft 2001: 66, 93, 102, 105, 121, 136, 150, 184.

179 Slechts voor de volledigheid vermeld ik hier dat de latere pronkende springfontuinen, die met hun hoge gespuit konden wedijveren met die in het buitenland - Versailles werd vanaf 1661 ingericht -, in Nederland op zich lieten wachten. De stadhouderlijke fonteinen op Het Loo werden eerst vanaf 1689 voor Willem III aangelegd. Bij dat paleis op de Veluwe was direct voldoende hoogteverschil aanwezig om de fonteinen in de tuinen vier meter hoog te laten spuiten (Bleumink & Neefjes 2010: 47-48). Anders dan bij Versailles, waar het water werd rondgepompt, stonk het er niet. Het water werd vanaf hoog gelegen terreinen aangevoerd door sprengen, kunstmatige beekjes, of - ten behoeve van de zogeheten Koningssprong - via een kilometerslange pijpleiding. Door het grote hoogteverschil spoot die laatste fontein maar lieft dertien meter omhoog (Vliegenthart e.a. 2010: 6,70, ook De Jong 1993: 85, 88). Tegenwoordig wordt het water er ook rondgepompt (Vliegenthart e.a. 2010: 56).

[p. 91]

in de doolhoven daarom voor eigen rekening aan en ze bleven zijn eigendom (Eisma 1997: 58, 62n13). Deze omstandigheden maken het bestaan van Luz' fontein in de jaren nul van dezelfde eeuw des te wonderlijker. In Amsterdam leidde overigens in 1629 het gespetter en gespuit van de ‘veele’ waterfonteinen ‘in verscheyden Herbergen’ en ‘'t geblaes van trompetten, schalmeijen ende andere Instrumenten’ ertoe dat er daar veel toeloop van volk was, ‘waeronder haer allerley boeven, dieven ende hoeren mengen’ wat tot ‘groote ongeregeltheden, ende uyt deselve diversche ongelucken ende Inconvenienten van quetsures en dootslagen’ had geleid. Het gebruik van ‘soodanighe wercken’ werd daarop verboden (Keur 28 april 1629, gecit. in Witkamp II (1869), 91-92n3).¹⁸⁰

Zo'n vaart liep het uiteindelijk ook weer niet, want een jaar of vijftien later gaf Crispijn van der Pas (de jongere) een boekje uit waarin de loftrompet werd gestoken ‘van treffelijcke konstighe wercken, en haer beweginge, door oorlogie werck gedreven, mitsgaders een seer schoone fonteyn, wesende een triumph van Bachus en Ariadne’, dit ‘alles in den Ouden Dool-Hof, tot Amsterdam op de hoeck van de Loyers-Gracht’ (Verklaringe, vóór 1648). Maar toen was het bijna halverwege de zeventiende eeuw en de fontein van Luz dateerde uit het prille begin van die eeuw. En stond bovendien niet buiten, maar in huis, tegen de wand van een vertrek.

180 Diezelfde dag verscheen er bovendien een keur waarin het houden en bezoeken van dansscholen verboden werd (Scheltema V (1863): 192n7).