P.C. Hooft en de ongeziene, eerste 'fontein' van Amsterdam

[p. 48]

13. Luz buitenspel

Tot 1607 leek het met Luz als tafelhouder in Amsterdam goed te zijn gegaan. Een jaar later, in 1608, verzocht hij de stad om ‘continuatie van eenige jaren van de bedieninge van de tafel van leeninge’. Burgemeesters en oud-burgemeesters antwoordden hem op 9 mei 1608 dat hij eerst een lijst van zijn krediteuren moest inleveren (Van Dillen I (1929): 786, nr. 1360). Luz kreeg uiteindelijk een verlenging van zijn octrooi voor drie jaar. Tot 1611 zat hij in Amsterdam ‘nog in het zadel’ en rekende er 33¼% rente op jaarbasis (Versprille 1957: 115), iets boven de wettelijke norm van 32½ (Koppenol 1998: 249) waartoe de Staten van Holland en West-Friesland in 1589 hadden besloten (Westerling 1914: 696-697).⁹⁷

Begin 1611 behandelde de vroedschap een rekwest van Luz waarin deze verzocht zijn octrooi, dat in 1614 zou aflopen, met twintig jaren te verlengen. Amsterdam achtte het door Luz gehanteerde rentepercentage te hoog en liet een commissie onderzoeken of de stad niet een bank van lening in eigen beheer zou kunnen exploiteren, die dan een tarief van zestien procent zou vragen. Tot een dergelijke verlaging van het rentetarief was Luz zelf niet bereid. Toen Luz in de herfst van 1612 door de daartoe gemachtigde burgemeesters ontboden werd om te horen of hij bereid was al vóór 1614 van zijn octrooi afstand te doen (Dillen II (1933): 74n1), liet hij wegens ziekte verstek gaan. Hij liet een attest van een doctor in de medicijnen én een apotheker d.d. 14 oktober overleggen waarin dezen op verzoek van Luz - ‘die omtrent d'acht dagen sieckelijck geworden is met een continuele cortse’ - verklaarden dat zij Luz ‘dagelijcx gevisiteert hebben’ en

dat in 't begin van des requirants sieckte denselven requirant door den voors[eide] sieckte in 't pericule van sijn leven geweest is, sulcx dat den voors. requirant daerdoor [...] soo gematteert ende geswackt is, dat hem nyet geraden is voor eenygen tijt hem opter straten te begeven, veel min dat hy eenige reyse voor alsnoch soude connen doen (Van Dillen II (1933): 13, nr. 33).

In plaats van Luz verscheen anderhalf maand later, op 22 november 1612, zijn zoon Abraham voor de burgemeesters, die hem meedeelden dat, volgens vroedschapbesluit van 7 juli 1612, ‘nae de expiratie van den tijt van 't octroy, den voors. Syon Luz verleent, hem gheene prolongatie ofte continuatie sal worden geaccordeert’ (Van Dillen II (1933): 73, in nr. 136; 74n1). De zaak begon

97 Emeis 1965: 10 geeft enigszins afwijkende percentages. Volgens Maassen 1990: 118 was in 1601 32% op jaarbasis ‘destijds in Nederland normaal’. Tabel 2 in Maassen 1994: 105 geeft de ‘ontwikkeling van de rente bij de grotere banken van lening, 1584-1738’ weer. In 1605, 1607 en 1611 betaalde Luz zelf 8% per jaar aan collega-kooplieden (SAA Not.Arch. 20/H-28, 20/H-75, 21-M/21). De Amsterdamse Stadsbank van Lening hanteerde in 2014 een rentetarief van 1,05% per maand (Hosman 2014: 9).

[p. 49]

Luz lelijk te onglippen. In mei 1613 ontkende hij bovendien ‘wel expresselijck’ dat ‘een stuck fijn lijnwaet’ dat een chirurgijn bij hem had beleend ‘oyt binnen synen huyse was geweest’, terwijl de protesterende chirurgijn het desbetreffende lommerdbriefje kon tonen (a.v.: 49-50, nr. 87). Of dit linnengoed nog boven water is gekomen, is onbekend.

Blijkbaar was Luz eind 1613 voldoende hersteld en bewoog toen ‘hemel en aarde’ (Westerling 1914: 699) om het besluit van het vorige jaar - waardoor hij buitenspel zou worden gezet - ongedaan te maken. Luz, die immers ‘wel gezien was ten Hove’, overlegde aanbevelingsbrieven van stadhouder Maurits zelf en van diens aangetrouwde nicht paltsgravin Elisabeth Stuart (Wagenaar II (1765): 36a), prinses van Engeland en Schotland, de latere, tamelijk spilzieke (Schotel 1859: 50, 71 e.v.) en prachtlievende Winterkoningin.⁹⁸

Nu Luz het er niet bij had laten zitten en zich van zulke invloedrijke bijstand had verzekerd, besloot de vroedschap op oudejaarsdag 1613 hem nog twee jaar de lening op kleinere panden te gunnen mits hij ‘tot soulagement van de arme gemeente’ een lagere rente zou rekenen (Van Dillen II (1933): 73-74, nr. 136). Dat voorstel wees Luz af.⁹⁹ Daarop besloot de vroedschap op 8 januari 1614 definitief dat noch Sion Luz noch Abraham Luz het verlangde octrooi kregen. De Amsterdamse stadsregering liet ‘de bedieninge van de taeffel van leeninge in 't geheel aen de stad’ en op 22 april 1614 werd de ordonnantie op de bank van lening vastgesteld (Van Dillen II: 75, nr. 140 en noot 3). Aan de Amsterdamse leentafel ‘van de rijke, woekerende lombardier Sion Luz’ (Melles 1957: 177) kwam een einde.

98 Voor de volledigheid vermeld ik dat toen deze dochter van de Engelse koning James I na haar huwelijk in februari 1613 met Maurits' neef Friedrich V van de Palts op doorreis naar Duitsland in mei van datzelfde jaar Amsterdam had aangedaan, zij daar vorstelijk was onthaald. Bij die gelegenheid ‘vercierde de Drost’ volgens Hoofts eerste biograaf Geeraardt Brandt (ed. Leendertz 1932: 12) de toneelpoort die ter ere van haar ‘op den Damsluis was opgericht, met dichten die de vertooning des huwlyks van Thetis en Peleus verklaarden’. Het gedicht was ‘D' Engelsche Thetis’ (T/vdS, gedicht 129b) en de ‘vertooning’ was een tableau vivant. Hooft had de mythologische bruiloft ‘toepasselijk gemaakt op het huwelijk der vorstelijke personen’ (R.W.P. de Vries 1879: 3) en bedoelde met Thetis de prinses, die in staat was de goden in liefde te doen ontvlammen (Leendertz I (1871): 132n; Snoep 1975: 36; Koppenol/Van Strien 2012: 672, zie ook Moes 1888: 95-96). Tuynman 1973: 83n165 heeft erop gewezen dat enerzijds Brandt in zijn 't Leeven van Hooft uit 1677 dit gedichtje expresselijk releveerde (omdat Hooft hier officieel voor de stad optrad) en dat aan de andere kant de literatuurgeschiedenis voorbijgaat aan wat ‘maar’ een gelegenheidsversje was.

99 Op 4 januari 1614 had Luz dat voorstel van 31 december 1613 al afgewezen en opnieuw verlenging gevraagd (Van Dillen II: 75, nr. 139), maar de Raad ging daar niet op in. Toen burgemeesteren dat meedeelden aan Abraham Luz die namens zijn vader ‘met eenige derselver Luz crediteuren’ voor hen verschenen was, verwierpen die ten tweeden male het voorstel van 31 december 1613 (Van Dillen II: 75, nr. 140). Het is dus niet juist dat Luz in het geheel geen ‘inzage in zijn lijst van crediteuren’ had gegeven en dat hem daarom geen verlenging verleend werd, zoals Carasso-Kok/Van Lakerveld 2009: 20 stellen.

[p. 50]

In Amsterdam waren ‘menichvuldighe clachten der Inwoonderen’ gehoord over de ‘vele quade practijcken, die by eenighe int beleenen vande Panden worden gepleecht’ (cit. in Pontanus/Montanus 1614: 352) en op 25 april 1614 nam de stad er het houden van een bank van lening daadwerkelijk in eigen hand en richtte zelf een bank van lening op.¹⁰⁰ Na Amsterdam volgden in 1635 Hoorn en Rotterdam, in 1636 Middelburg en in 1642 Oudewater dit voorbeeld. Daarna volgden Vlissingen en Gouda en pas in de jaren '70 van de zeventiende eeuw Den Haag, Leiden en Delft (Veegens 1869: 65; Westerling 1914: 700; Maassen 1994: 116-117). Daarmee gaven deze steden - eindelijk - gevolg aan de wens die de Staten al in 1578 (Veegens 1869: 64; Maassen 1994: 88-89) en - pregnanter - in 1580 (Melles 1950: 41) hadden geuit.¹⁰¹

Sion Luz, eens ‘an extremely wealthy financier’ (Keblusek 2011: 107), had dus in 1614 in Amsterdam het nakijken. Zijn onroerend goed aan de Grimburgwal, waar het mij in deze bijdrage om te doen is, werd in datzelfde jaar bij executie verkocht.¹⁰² De koopprijs in 1600 van ruim achttienduizend gulden was toen door Luz nog niet afgelost.¹⁰³ In 1615 verkocht Luz nog een tuin met opstal aan het buiten de omwalling gelegen Reguliershof te Amsterdam.¹⁰⁴ Hij zal de stad hebben verlaten en naar Breda zijn getrokken, waar hij toch nog een octrooi als tafelhouder bezat dat Filips Willem als heer van Breda hem

100 Zie voor Luz en de oprichting van de stedelijke bank van lening ook Jansen 1964: 16-19. De in 1609 opgerichte stedelijke Wisselbank verschafte deze splinternieuwe Bank van lening in 1614 een startkapitaal van tweehonderdduizend gulden. Die laatste bank werd daarmee de eerste schuldenaar in de boeken van de eerste. Het betrof één van de ‘informele toepassingen van regels’, want de Wisselbank was eigenlijk een instelling voor het wisselen van geld en de vereffening van zakelijke transacties. Later verschafte de Wisselbank ook krediet aan de thesaurie van Amsterdam en aan de Amsterdamse VOC-kamer (Dehing 2012: 19, 189, 282 en 296. Zie ook Voorthuysen 1989: 11 en 29). Over de dagelijkse gang van zaken aan de stedelijke leenbank van Amsterdam in de jaren dat Vondel er boekhouder was -1658-1668 - verschaft Melles 1957, hoofdstuk V, gegevens.

101 Hoewel Carasso-Kok/Van Lakerveld 2009: 13 zeggen dat de nieuwe stadsbank van lening in 1614 ‘geen monopolie [kreeg] op het lenen tegen onderpand’ en ‘particuliere pandhuizen bleven toegestaan’, was het volgens de bovengeciteerde vroedschapsresolutie van 8 januari 1614 wel zo dat de stad particuliere pandhouders geen octrooi en dus geen min of meer officiële status verleende. Volgens Maassen 1994: 12 bleef in de zestiende en zeventiende eeuw in Nederland ‘het Middeleeuwse model in de kern bestaan: de overheden verleenden toelating met een geografisch bepaald monopolie en stelden een reglement vast’. Voor het monopolie van de banken van lening, zie Veegens 1869, hoofdstuk 2, § 2 en p. 233. Enkele jaren vóór Luz' vertrek uit Amsterdam heeft Hooft in een rijmbrief gewag gemaakt van heimelijke banken in de stad, terwijl niemand meer ‘[a]ls een in elcke stadt soud tafel mogen houwen’ (T/vdS, gedicht 71, vss. 93-96), zie hierna § 27.

102 Versprille 1957: 116. Bij uitgebreide naspeuringen in 2014 in en door het Amsterdamse Stadsarchief werd een executiebrief van het complex niet aangetroffen.

103 Versprille 1957: 116 op grond van een mededeling van mej. I.H. van Eeghen (adjunct gemeentearchivaris van Amsterdam), Van Eeghen 1956a: nr. 69. Zie ook D'Ailly 1971: 162.

104 10 februari 1615. SAA, Archief Schout en Schepenen, van de Schepenen en van de Subalterne Rechtbanken (archiefnr. 5061), Transportakten voor 1811.

[p. 51]

in 1609 had verleend. ‘Bij zijn vertrek uit Amsterdam, vermoedelijk in 1615, is Sion Lus een man, die op de rand van zijn faillissement leeft’ (Hart 1977: 7). Dat het daarna ‘Syon Luz, taeffelhouder tot Breda’, niet veel beter ging, blijkt wel uit het feit dat de Staten-Generaal hem in 1617 tot twee maal toe sûreté de corps verleenden (Dodt van Flensburg 1848: 19; Maassen 1990: 119), waardoor hij gevrijwaard was van gijzeling of lijfsdwang vanwege zijn schuldeisers.