P.C. Hooft en de ongeziene, eerste 'fontein' van Amsterdam

[p. 19]

Het gebouwencomplex

5. 1600 - Luz koopt ‘de Sleutel’

Terwijl Luz in de jaren '90 ernstige juridische en financiële moeilijkheden in Dordrecht³⁴ en in Leiden³⁵ ondervond, vroeg hij in 1596 voor zichzelf en voor zijn gezin alle voorrechten te mogen genieten die verbonden waren aan het burgerschap van Amsterdam. Dat werd hem na betaling van het gebruikelijke poortergeld verleend (Jansen 1964: 14) in 1599 (Miedema III (1996): 164). (Zoals hierboven vermeld, bezat hij toen al acht jaar of langer octrooi voor een bank van lening in de stad, maar waar hij in die jaren een pandhuis had, weet ik niet.) In 1600 verliet hij Leiden en zal hij zich metterwoon in Amsterdam hebben gevestigd.³⁶ Daar ging het hem enige jaren voor de wind.

Op 3 augustus 1600 werd voor schepenen een akte van ‘kwijtschelding’ verleden, dat is in Amsterdam een akte van overdracht van onroerend goed, een zogenaamd transport, waarmee officieel geregistreerd werd dat drie leden van de familie Bicker een perceel met opstal verkochten aan ‘Syon Lus’. Gerrit en Laurens Bicker³⁷ waren voor respectievelijk 7/24^e en 10/24^e en Aeff Jacobsdr. [de Moes], de weduwe van Jacob Bicker (1555-1587), voor 7/24^e deel eigenaren van een erf (perceel) met een huis en brouwerij ‘met alle daeraenclevende getimmer [bouwsels]’ en hadden dit aan Luz verkocht, met uitzondering van al het lopende en vaststaande gereedschap van de brouwerij, rosmolen - een molen aangedreven door een paard - en mouterij - voor de verwerking van gerst. Dit betrof brouwerij ‘de Sleutel’ van hun (schoon)vader Pieter Bicker (1522 of 1532-1585), gelegen ‘tusschen der oude ende nuwe nonnen conventen’ (Elias I (1903): 178) oftewel ‘in de voormalige stadstimmertuinen’ (Dudok van Heel 1990: 48). De totale koopsom bedroeg 18.050 gulden (Dudok van Heel 1990: 48)³⁸ en

34 Een samenvatting van het advies van de rechtsgeleerde Albertus Leoninus (1543-1614) inzake Luz voor den gerechte van Dordrecht treft men aan in Van Heel 1858: 35-36.

35 Zie Versprille 1957; Koppenol 1998: 249-250.

36 Lunsingh Scheurleer e.a. VIa (1992): 84. Volgens akten verleden voor de Amsterdamse notaris Jan Fr. Bruijningh woonde ‘Sijon Lus’ op 16 juni 1600 nog te Leiden, maar in elk geval op 12 februari 1601 te Amsterdam (SAA Not.Arch. 87/47^v, resp.91/8.

37 Voor Gerrit (en Laurens) Bicker, zie Van Dillen 1958:106.

38 De door mij genoemde koopsom geeft Dudok van Heel 1990 op grond van SAA, Archief van de Familie Bicker en Aanverwante Families, archiefnr. 195, inv.nr. 69, zie noot 117 op zijn p. 70, waar hij de afzonderlijke bedragen voor de drie verkopers noemt. Carasso-Kok/Van Lakerveld 2009: 20 noemen 16.650 gulden als koopsom. Zij geven daar weliswaar geen bron bij op maar ze ontlenen dit cijfer ongetwijfeld aan Versprille 1957:116, die op haar beurt evenmin een bron vermeldt.

[p. 20]

Luz had daarvoor aan de drie verkopers, elk voor hun deel, zogenaamde ‘kusting-rentebrieven’ van dezelfde datum afgegeven, d.w.z. ieder een schuldbrief (schuldbekentenis) met afgesproken rentebetalingen en met het gekochte onroerend goed als onderpand, m.a.w. hypotheekakten.³⁹ Luz was als koper van het perceel met alleen de gebouwen er op blijkbaar niet voornemens die brouwerij van de familie Bicker voort te zetten.⁴⁰ Huis, erf en brouwerij waren

staend ende gelegen teynden doude-
syts burchwall, daer lenden van syn deser
stede gasthuysen eertyts de thuyn vande Pater
vande nieuwe nonnen westsyde
ende een gemeene sloot eertyts genoemt d'oude
nonnen sloot ande oostsyde, Streckende
voor vande voorseyde burchwalsgraft tot
achter ter halver sloot, wijdt sijnde
twintich voeten. Jn allen schijne⁴¹ tvoorseyde
huys erve ende brouwerye ter voorseyde plaetse
gelegen beheynt ende betimmert staen
ende twee oude quytscheldingen d'eene gegeven
by doude nonnen deser stede ende d'ander
by deser stede aen Floris florisz gegeven⁴²

Op de afbeeldingen F en G van 1597 ziet men onderaan in het midden de Oudezijds Voorburgwal en daaronder de Oudezijds Achterburgwal die beide naar het zuiden, dat is op de kaart naar boven, uitkomen in de Grimburgwal. Tegenover de uitmonding van de OZ Voorburgwal staat op de hoek ‘de Sleutel’ met de voorgevel aan het water van de Grimburgwal en de linker zijgevel aan

39 Zie voor ‘kusting’ en ‘kusting-rentebrieven’ het WNT VIII, i (1916), kol. 620-621, s.v. ‘kusting’, en Gehlen 1986: 60.

40 De aanduiding ‘de Sleutel’ bleef er blijkbaar nog wel voor in zwang, want over Luz' tweede vrouw Aeltgen Aentsdr. († 1608) wordt vermeld dat zij ‘inde Slootel’ woonachtig was (Miedema III (1996): 164n49).

41 Jn allen schijne: dit betekent hier zoiets als ‘zoals duidelijk blijkt uit de akten’. Mnl. ‘schine’ is, o.a., een schriftelijk bewijsstuk of akte, ‘in schine’ is ‘blijkbaar’, ‘in werkelijkheid’, ‘inderdaad’, zie Middelnederlandsch woordenboek (MNW) VII (1912), kol. 526 s.v. ‘schijn’, 3 b. Deze vaste formule die ook voorkomt in de hieronder geciteerde akten in § 9, resp. in r. 5 en r. 4 van de citaten, leidt de ambtelijke bevestiging door schepenen in dat het verkochte onroerend goed inderdaad het door comparanten omschrevene is, al of niet met expliciete vermelding van de oudere akten die dat perceel betroffen en waaruit aan hen ook gebleken is welke servituten erop rustten die uiteraard op de nieuwe eigenaar overgingen. In de regel werd na de formule ‘in allen schijne’ geen moeite gedaan deze constateringen in syntactisch lopende zinnen vast te leggen.

42 SAA, Archief van de Schepenen: kwijtscheldingsregisters. Transportakten voor 1811, archiefnr. 5062, inv.nr. 12 (oud nr. 22) - 30.12.1599-05.09.1601, 3 augustus 1600, fol. 168^v-169^r.

[p. 21]

Afb. B. Akte van kwijtschelding van 3 augustus 1600, fol. 168^v-169^r (Stadsarchief Amsterdam)

het water van de haaks daarop staande Oude Nonnensloot. Bij de achtergevel van ‘de Sleutel’ ziet men nog net het begin van de Nieuwe Nonnensloot die op de kaart naar rechts (dat is naar het westen) tussen de boomgaard en het brouwerij-complex (met een door gebouwen omsloten binnenplaats) ligt.⁴³

In de ‘kwijtscheldingsakte’ lieten de verkopers vastleggen dat de kooppenningen door Luz waren voldaan (in casu dus in de vorm van schuldbrieven) en - ‘in standaardclausules’ - dat zij hem vrijwaren van alle eventuele lasten waarmee het goed bezwaard zou kunnen zijn (Gehlen 1986: 60), behalve

43 De in r. 5-6 van het citaat genoemde ‘gemeene sloot’, vroeger Oude Nonnensloot geheten, was kennelijk stadseigendom en behoorde dus niet ‘ter halver sloot’ bij het door Luz gekochte perceel, zoals de in r. 8 genoemde Nieuwe Nonnensloot aan de zuidzijde. De in r. 12-14 genoemde oude akten (vroeger ‘brieven’) van kwijtschelding documenteerden de verkoop van het perceel door de Oude Nonnen aan de stad, die daar de stadstimmertuin (de ‘schafferij’ op afb. D) vestigde (Van Eeghen 1941: 245) en vervolgens de verkoop door de stad aan Floris Florisz. († 1561) en de verplaatsing van de stadstimmertuin in 1547 (zie§ 6), waarna het in bezit van de Bickers kwam (Dudok van Heel 1990: 48). De breedte van de in r. 8-9 genoemde Nieuwe Nonnensloot aan de zuidzijde van het perceel (20 voet, dat is 5,66 m), is ongetwijfeld gemeten inclusief de beide oevers, die dan ook door de respectieve eigenaren onderhouden dienden te worden.

[p. 22]

van de jaarlijkse betaling van vijftig gulden rente aan ene Gerrit Gerritsz. van Amersfoort. Syon Luz, op zijn beurt, verklaart die verplichting op zich te nemen en de drie verkopers (en hun goederen) ‘ten eeuwigen dagen’ te vrijwaren van aanspraken op die rente ‘mitsgaders vande hooftsomme van dien’. De Bickers hadden een hypothecair geleend bedrag nog niet afbetaald (Dudok van Heel 1990: 69n114). De hoogte van dat bedrag wordt niet vermeld.

Uiteraard gingen de ‘servituijten [erfdienstbaarheden] ende andere gerechtheden’ waarmee huis, erf en brouwerij belast waren over op de nieuwe eigenaar. Dit hield in dat men aan de zijden van de twee sloten en aan de westzijde ‘geen venster glasen oft luft’ mocht hebben. Daaraan werd nog toegevoegd: ‘ende anderssins’, met verwijzing naar de verdere inhoud van de in r. 12-14 genoemde oude brieven van ‘quytscheldingen’ en de akkoordverklaring van de stad, waarvan het originele stuk aan de onderhavige akte is toegevoegd.

Na vier eeuwen vereisen de gedetailleerde topografische aanduidingen enige heemkundige toelichting. Daartoe moeten we terug naar het - toen - zuidelijkste deel van Amsterdam van vóór de Alteratie van 1578.

Links: Afb. C. De vogelvluchtkaart door Cornelis Anthonisz. uit 1544 van het in wezen nog middeleeuwse Amsterdam. Rechtsonder, richting het IJ, het noorden; linksboven het zuiden (Rijksmuseum Amsterdam)